Zmiany liczby ludności Polski i Europy po 1945 r. na podstawie danych statystycznych
Liczba mieszkańców większości państw europejskich, w tym Polski, intensywnie rosła od zakończenia II wojny światowej do lat 90. XX wieku. Od tego czasu zmienia się tylko nieznacznie. Okresy małych wzrostów przeplatają się z okresami niewielkich spadków. Tymczasem liczba ludności całego świata zwiększa się w szybkim tempie. Z czego wynikają zmiany liczby ludności w Polsce i Europie? Dowiesz się tego z niniejszego e‑materiału.
Przypomnisz sobie pojęcie przyrostu naturalnego i obliczysz jego wskaźnik.
Przeanalizujesz dane statystyczne dotyczące zmian ludności Polski i Europy.
Omówisz przyczyny zmian liczby ludności Polski i Europy po 1945 roku.
Zanim zapoznasz się z materiałem, powinieneś wiedzieć, że…
Liczba ludności zależy od przyrostu naturalnego. Przyrost naturalnyPrzyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów. Przyrost naturalny przeliczony na 1000 mieszkańców to współczynnik przyrostu naturalnego. Oblicza się go w następujący sposób:
gdzie:
WIndeks dolny PNPN – współczynnik przyrostu naturalnego w danym miejscu i okresie
U – liczba urodzeń (żywych) w danym miejscu i okresie
Z – liczba zgonów w danym miejscu i okresie
L – liczba ludności w danym miejscu i okresie
Wartość współczynnika wyraża się w promilach (‰), czyli jednej tysięcznej [1/1000] całości. Gdy wartość współczynnika przyrostu naturalnego jest duża, występuje wyż demograficznywyż demograficzny, a gdy jest mała – niż demograficznyniż demograficzny.
Zmiany liczby ludności Europy
W 1945 roku w Europie żyło 537 mln osób, co stanowiło około 22% ludności Ziemi. W 2021 roku ta liczba wynosiła ponad 746 mln, ale jej udział w liczbie ludności świata obniżył się do 9,5%. Było to spowodowane tym, że liczba mieszkańców Europy wzrastała wolniej niż w przypadku innych kontynentów. Intensywnie rosła do lat 90. XX wieku, a w następnych latach wzrost ten uległ spowolnieniu. Obniżał się także przyrost naturalny. W 1950 roku współczynnik przyrostu naturalnego wynosił około 10‰, potem systematycznie się obniżał, a od 1993 roku zaczął przyjmować wartości ujemne, z niewielką przerwą w latach 2008–2014, kiedy oscylował około zera. Najniższe wartości współczynnik ten osiągnął w latach 2020–2021 (poniżej -3‰), na co między innymi wpłynęła zwiększona liczba zgonów w czasie pandemii COVID‑19.
Tymczasem liczba ludności świata wzrastała w tym okresie dynamicznie, a współczynnik przyrostu naturalnego dla świata, choć również od lat 90. XX wieku wykazywał pewną tendencję spadkową, cały czas utrzymywał się powyżej 10‰. Obniżył się poniżej tej granicy w roku 2020 i 2021, co między innymi miało związek z pandemią COVID‑19.
Wskaż rok, w którym współczynnik przyrostu naturalnego Europy był najwyższy.
Wskaż poprawne zakończenie zdania.
Liczba ludności świata od 1945 roku
W latach 50. i 60. XX wieku wszystkie europejskie kraje odznaczały się dodatnim przyrostem naturalnym. W krajach środkowej i wschodniej Europy wartości jego współczynnika były znacznie wyższe niż w państwach zachodniej części kontynentu. Z czasem przyrost naturalny w Europie zaczął się zmniejszać. We wschodniej części kontynentu spadek był dużo szybszy niż w zachodniej. W latach 90. XX wieku różnice między współczynnikiem przyrostu naturalnego w krajach wschodniej i zachodniej części kontynentu nie były już tak znaczące. W środkowej i we wschodniej Europie przyrost naturalny w dalszym ciągu się zmniejszał. Obecnie kraje Europy Południowej, Środkowej i Wschodniej oraz niektóre kraje na krańcach zachodnich kontynentu charakteryzują się ujemnymi wartościami przyrostu naturalnego (Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia). Natomiast Europa Północna (Szwecja, Norwegia) i część Europy Zachodniej (m.in. Francja, Wielka Brytania i Irlandia) – dodatnimi.
Przeanalizuj poniższy wykres i wskaż, w którym z państw współczynnik przyrostu naturalnego w latach 1950–2021 spadł o największą wartość.
Zmiany liczby ludności Polski
W 1945 roku, po zakończeniu II wojny światowej, według pierwszego powojennego spisu ludności z 1946 roku, Polska liczyła 23,89 mln mieszkańców. Ich liczba w stosunku do 1939 roku, kiedy to wynosiła 35,34 mln, zmalała więc o ponad 11 mln. Przyczyną tak gwałtownego spadku liczby ludności w ciągu zaledwie 6 lat były przede wszystkim straty wojenne (liczba zabitych lub zmarłych w wyniku eksterminacji niemieckiej i bezpośrednich działań wojennych jest szacowana na ok. 6 mln osób) oraz bardzo mały przyrost naturalny w czasie wojny. Dodatkowo w ramach powojennej akcji przesiedleńczej, przeprowadzonej w latach 1946–1948, repatriowanorepatriowano z Polski około 2,5 mln ludności, głównie narodowości niemieckiej oraz ze wschodnich terenów Polski ludności ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej. Równocześnie występował napływ repatriantów narodowości polskiej z terenów wcielonych do Związku Radzieckiego (ZSRR). Szacuje się, że w tym okresie do Polski przybyło ponad 1,4 mln osób.
Aż do połowy lat 90. XX wieku liczba ludności naszego kraju rosła intensywnie, nawet szybciej niż liczba mieszkańców Europy. Pod koniec lat 40. i w latach 50. XX w. wystąpił wyż demograficzny, nazywany też wyżem kompensacyjnym. Był on spowodowany znacznym wzrostem liczby urodzeń związanym z dążeniem społeczeństwa do wyrównania strat wojennych. Przyrost naturalny osiągnął wtedy blisko 20‰, a liczba ludności pod koniec lat 50. XX wieku zwiększyła się w stosunku do 1945 roku o około 7 mln i w roku 1960 wynosiła 29,5 mln. W kolejnych latach współczynnik przyrostu naturalnego systematycznie się jednak obniżał. Rodziły się wówczas dzieci mniej licznych roczników okresu wojny. Dlatego lata 60. XX w. są nazywane niżem demograficznym będącym „echem” niżu wojennego, w którym współczynnik przyrostu naturalnego spadł do ok. 8‰. Liczba ludności nie rosła już tak dynamicznie jak w poprzedniej dekadzie. Od końca lat 50. do początku lat 70. XX w. zwiększyła się o nieco ponad 3 mln – w 1970 roku wynosiła ok. 32,5 mln.
Przeanalizuj poniższy wykres i opisz zmiany w liczbie ludności Polski.
W latach 70. i pierwszej połowie lat 80. XX w. przyrost naturalny ponownie wzrósł. Rodziło się więcej dzieci niż w poprzedniej dekadzie – ich rodzicami było pokolenie wyżu kompensacyjnego. Przyrost naturalny nie był jednak już tak wysoki jak w latach 50. XX w., częściowo ze względu na kryzys gospodarczy – osiągnął on maksymalnie około 10‰. Liczba ludności w latach 1970–1985 wzrosła o ok. 4,5 mln i w 1985 roku wynosiła 37,2 mln.
W kolejnych latach współczynnik przyrostu naturalnego w Polsce ciągle się zmniejszał, osiągając w 2002 roku po raz pierwszy w powojennej historii wartość ujemną. Malała liczba urodzeń, a liczba zgonów nie ulegała większym zmianom. Wystąpił wówczas ubytek ludności Polski. Jedną z przyczyn była niepewna sytuacja na rynku pracy związana z transformacją gospodarczą przełomu lat 80. i 90. XX w., co zniechęcało Polki i Polaków do zakładania rodzin, ponieważ nie byli oni w stanie stwierdzić, czy zdołają je utrzymać. W latach 1990–2005, kiedy to Polska wstąpiła do Unii Europejskiej, liczba ludności kraju zwiększyła się zaledwie o 520 tys., czyli mniej więcej tyle, ile w okresie wyżu kompensacyjnego po II wojnie światowej przybywało w ciągu jednego roku.
Przeanalizuj poniższy wykres i zaznacz, czy dane stwierdzenie jest prawdziwe, czy fałszywe.
Zaznacz rok, w którym współczynnik przyrostu naturalnego w Polsce i w Europie był najniższy.
Niewielki, sięgający 1‰ wzrost współczynnika przyrostu naturalnego pojawił się dopiero w połowie pierwszej dekady XXI w., ale już po 2011 roku osiągnął on wartości bliskie zeru lub ujemne. Do najważniejszych przyczyn tego zjawiska należy zaliczyć zmianę stylu życia (np. chęć realizacji własnych planów, podróże, rozwijanie kariery naukowej i zawodowej, powodujące zwiększanie średniego wieku zawierania małżeństw, upowszechnianie modelu rodziny z jednym dzieckiem lub bez dzieci, lepsza znajomość metod planowania rodziny itp.) oraz konieczność dostosowania się do wymagań rynku pracy (ciągła konieczność podnoszenia kwalifikacji, duża mobilność zawodowa i dyspozycyjność pracowników, zwiększenie znaczenia pracy kosztem wartości rodzinnych itp.). Duże znaczenie ma także sytuacja ekonomiczna rodzin, np. brak środków na utrzymanie kilkorga dzieci lub złe warunki mieszkaniowe. W latach 2011–2020 liczba ludności kraju zmalała o ok. 300 tys.
Bardzo ważną rolę w kształtowaniu przyrostu naturalnego odgrywa polityka państwa. W ostatnich latach podejmowane są działania mające na celu zwiększenie przywilejów rodzin z dziećmi, np. wydłużanie urlopów macierzyńskich i rodzicielskich, świadczenia wychowawcze czy ułatwienia w korzystaniu ze żłobków i przedszkoli. Jak dotąd działania władz wzmacniające politykę prorodzinną nie poprawiły znacząco sytuacji ludnościowej Polski.
Przeanalizuj poniższy kartogram i opisz przestrzenne zróżnicowanie współczynnika przyrostu naturalnego w Polsce.
Na znaczące obniżenie przyrostu naturalnego w Polsce wpłynęła także pandemia COVID‑19, która w istotny sposób pogłębiła istniejące już wcześniej zjawiska. W 2021 roku współczynnik przyrostu naturalnego był najniższy w powojennej historii i wyniósł -4,95‰. W 2021 roku nasz kraj zamieszkiwało 38,3 mln osób, czyli mniej więcej tyle, ile w 1993 roku. Według prognoz demograficznych liczba ludności Polski w 2030 roku wyniesie 37,2 mln, a w 2050 roku zaledwie około 34 mln.
Zmiany liczby ludności w Polsce i w Europie – prezentacja
Zmiany liczby ludności w Europie w latach 1950–2020
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
W ostatnim dziesięcioleciu liczba ludności Europy maleje. Według prognoz ONZ tendencja ta utrzyma się – na kontynencie będzie się rodzić coraz mniej dzieci, a społeczeństwa będą się starzeć. W 1993 roku w Europie liczba zgonów przewyższyła liczbę urodzeń. W 2010 roku liczba urodzeń jednostkowo była wyższa niż zgonów, lecz po 2010 roku liczba zgonów jest większa i różnica pomiędzy tymi wartościami wzrasta.
Przyrost naturalny
Przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów. Obliczany jest dla danego roku, z określonego obszaru, z którego pochodzą dane o liczbie urodzeń i zgonów.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Obecnie w Europie przyrost naturalny jest ujemny, gdy tendencja ta utrzyma się, to w kolejnych latach liczba ludności kontynentu nadal będzie się zmniejszać. ONZ prognozuje, że w 2050 roku dodatni przyrost naturalny będzie występował już tylko w 2 krajach Europy – Irlandii i Szwecji.
Gęstość zaludnienia
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Gęstość zaludnienia obrazuje zaludnienie poszczególnych państw Europy. W Europie w 2021 roku największą gęstość zaludnienia miały najmniejsze państwa, takie jak Monako (18 112 os./km²), Watykan (1770 os/km²) oraz San Marino (563 os/km²). Pomijając te 3 mikropaństwa, największa gęstość zaludnienia w Europie występuje w Holandii. W 1950 roku gęstość zaludnienia w tym państwie wynosiła 300 os./km², państwem o najmniejszej wartości tego wskaźnika była Islandia z nieco ponad 1 os./km². W 2000 roku gęstość zaludnienia wzrosła – państwem o największej gęstości zaludnienia (wykluczając wcześniej wspominane) ponownie była Holandia z ponad 427 os./km², a o najmniejszej Islandia z prawie 3 os./km². W 2021 roku gęstość zaludnienia w Holandii wzrosła do prawie 520 os./km², w Islandii, państwie o najmniejszej wartości gęstości zaludnienia, do 4 os./km², natomiast w 2050 roku wg prognoz wartość gęstości zaludnienia wzrośnie już w niewielkim stopniu, w Holandii do ponad 531 os./km², a w Islandii do ponad 4 os/km². Wg dalszych prognoz w roku 2100 państwami o największej gęstości zaludnienia będą Holandia, Belgia, Wielka Brytania, oraz Szwajcaria. Państwami o najmniejszej gęstości zaludnienia w 2100 roku będą: Islandia, Rosja, Norwegia, Finlandia, Estonia i Łotwa.
Zmiana liczby ludności Polski w latach 1945–2020
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Polska do 2000 roku odznaczała się dodatnim przyrostem naturalnym, po 2000 roku przyrost naturalny naprzemiennie jest ujemny i dodatni, natomiast w ostatnim dziesięcioleciu utrzymuje się tendencja ujemna.
Wyż kompensacyjny w latach 1946–1959
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Wyż kompensacyjny to szybki i niekontrolowany wzrost liczby urodzeń na danym terenie.
Wyż kompensacyjny w latach 1946–1959:
Roczny przyrost ludności: 400–500 tys.
Przyrost ludności ogółem w okresie: 6,7 mln
Urodzenia ogółem w okresie: 10,45 mln
Zgony ogółem w okresie: 3,75 mln
Niż demograficzny w latach 1960–1972
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Niż demograficzny to okresowy spadek liczby urodzeń spowodowany działaniem czynnika losowego.
Niż demograficzny w latach 1960–1972:
Roczny przyrost ludności: 200–300 tys.
Przyrost ludności ogółem w okresie: 4,2 mln
Urodzenia ogółem w okresie: 7,4 mln
Zgony ogółem w okresie: 3,2 mln
Wyż demograficzny w latach 1973–1985 – echo wyżu kompensacyjnego
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Roczny przyrost ludności: 200–300 tys.
Przyrost ludności ogółem w okresie: 4,5 mln
Urodzenia ogółem w okresie: 8,8 mln
Zgony ogółem w okresie: 4,3 mln
Niż demograficzny w latach 1986–2000 – echo niżu lat 60. XX wieku
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Roczny przyrost ludności: 10–200 tys.
Przyrost ludności ogółem w okresie: 1,6 mln
Urodzenia ogółem w okresie: 7,4 mln
Zgony ogółem w okresie: 5,8 mln
Sytuacja demograficzna Polski po 2000 roku
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PRXtxT7ad
Nagranie
Sytuacja demograficzna Polski po 2000 roku:
Roczny przyrost/ubytek ludności: kilkadziesiąt tys.
Ubytek ludności ogółem w latach 2001–2021: 0,3 mln
Urodzenia ogółem w latach 2001–2021: 7,9 mln
Zgony ogółem w latach 2001–2021: 8,2 mln
Wskaż wśród wymienionych poniżej przyczynę zmian wartości przyrostu naturalnego w Polsce i w Europie w latach 1946–1960.
Wyjaśnij, dlaczego w Polsce występują obecnie ujemne wartości współczynnika przyrostu naturalnego.
Przyporządkuj odpowiednie okresy do wyżu, niżu lub echa demograficznego w Polsce po II wojnie światowej.
Skorzystaj z różnych źródeł danych i scharakteryzuj zmiany liczby ludności w twojej miejscowości. Określ przyczyny stwierdzonych zmian.
Podsumowanie
Po II wojnie światowej w Europie i w Polsce liczba ludności rosła do lat 90. XX wieku. Działo się tak przede wszystkim za sprawą wysokiego przyrostu naturalnego, w którym kluczową rolę odgrywała duża liczba urodzeń. Na początku XXI wieku liczba ludności Polski zaczęła spadać, natomiast do 2020 roku w Europie jeszcze wzrastała.
W Europie, podobnie jak w Polsce, poważny problem demograficzny stanowi mały, a w niektórych państwach nawet ujemny przyrost naturalny.
W latach 50. XX wieku oraz na przełomie lat 70. i 80. XX wieku mieliśmy wyż demograficzny. Niż demograficzny po raz pierwszy wystąpił w latach 60. XX wieku, a po raz drugi w latach 90. XX wieku i trwa do dzisiaj.
W 1990 roku liczba ludności Polski osiągnęła 38 mln i do dziś utrzymuje się nieco powyżej tej wartości.
Ubytek naturalny ludności w Polsce występujący od początku XXI wieku wynika ze spadku liczby urodzeń, z trudnej sytuacji ekonomicznej, emigracji, a także wypierania modelu rodziny wielodzietnej przez model rodziny małodzietnej lub bezdzietnej.
Słownik
okres, w którym urodziło się procentowo więcej dzieci niż w innych latach
szybki, niekontrolowany wzrost liczby urodzeń na danym terenie, spowodowany dążeniem społeczeństwa do wyrównania strat wojennych
okresowy wzrost liczby urodzeń będący następstwem wchodzenia w wiek rozrodczy roczników wyżu demograficznego
okresowy spadek liczby urodzeń będący następstwem wchodzenia w wiek rozrodczy roczników niżu demograficznego
okres, w którym urodziło się procentowo mniej dzieci niż w innych latach
powrót na stałe do kraju ojczystego osób, które z różnych przyczyn, zwykle niezależnych od ich woli (głównie w wyniku zmian terytorialnych i regulacji granic państw w następstwie konfliktów zbrojnych, na skutek przymusowych przemieszczeń ludności, uchodźstwa przed prześladowaniami, emigracji z powodów ekonomicznych) znalazły się poza granicami swojego państwa i zamieszkały na terytorium innego państwa, tracąc zazwyczaj dotychczasowe obywatelstwo
różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym miejscu i czasie
Ćwiczenia
Na podstawie danych zamieszczonych w materiale oblicz, o ile wzrosła liczba ludności w Polsce od 1946 do 2021 roku.
Wskaż trzy województwa, które obecnie mają największy współczynnik przyrostu naturalnego.
Wskaż, z wymienionych, trzy województwa, które obecnie mają największy współczynnik przyrostu naturalnego.
Na podstawie poniższego kartogramu wskaż województwa, które charakteryzują się największym ubytkiem ludności w latach 1990–2021.
Wskaż definicję wyżu demograficznego.
Oceń, czy podane stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.
Na podstawie danych z tabeli oblicz przyrost naturalny dla lat: 2005, 2010, 2015 i 2020. Następnie podaj, w którym roku wartość ta była najniższa, a w którym najwyższa.
Rok | Urodzenia żywe (tys.) | Zgony (tys.) |
|---|---|---|
2005 | 364,4 | 368,3 |
2010 | 413,3 | 378,5 |
2015 | 369,3 | 394,9 |
2020 | 355,3 | 477,4 |
Przeanalizuj dane w tabeli i wskaż rok, w którym wystąpił w Polsce ujemny przyrost naturalny.
Przeanalizuj prognozę ONZ dotyczącą zmiany liczby ludności Europy i Polski od 2022 do 2100 roku, następnie wskaż dwie przyczyny tych zmian.
Notatnik
Bibliografia
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2021.
Okólski M., Wyzwania demograficzne Europy i Polski, „Studia Socjologiczne” 2010, 4 (199), s. 37–78.