W każdym wypowiedzeniu wyrazy wiążą się ze sobą znaczeniowo i gramatycznie
i w ten sposób tworzą związki składniowe. Są to połączenia dwóch części zdania,
w których jedna z części (podrzędna = określająca) określa drugą (nadrzędną = określaną).
Związki między wyrazami w wypowiedzeniu ustala się za pomocą pytań.
Jeden wyraz wchodzący w skład wypowiedzenia może tworzyć więcej niż jeden związek składniowy, np. w zdaniu: Starzec odsłonił przed młodzieńcem mroczną tajemnicę swojego życia. znajdują się następujące związki składniowe:
W tej lekcji poznasz rodzaje związków składniowych i ich właściwości gramatyczne.
Związek podmiotu i orzeczenia w zdaniu nazywamy ZWIĄZKIEM GŁÓWNYM. Wszystkie pozostałe związki składniowe w zdaniu, tworzone przez wyrazy nadrzędne (N) i podrzędne (P), nazywamy ZWIĄZKAMI POBOCZNYMI.
Określ, jakimi częściami zdania są wyróżnione wyrazy.
zobaczyć ← morze;
trudne → zadanie;
mówić ← do kogoś;
rozmawiać ← z sąsiadem;
czekać ← na autobus;
stróże ← prawa;
czekać ← spokojnie;
wakacyjna → przygoda;
talerz ← zupy.
Wskaż, jakimi częściami zdania są wyrazy wyróżnione.
zobaczyć ← (wyraz wyróżniony) morze;
(wyraz wyróżniony) trudne → zadanie;
mówić ← (wyraz wyróżniony) do kogoś;
rozmawiać ← (wyraz wyróżniony) z sąsiadem;
czekać ← (wyraz wyróżniony) na autobus;
stróże ← (wyraz wyróżniony) prawa;
czekać ← (wyraz wyróżniony) spokojnie;
(wyraz wyróżniony) wakacyjna → przygoda;
talerz ← (wyraz wyróżniony) zupy.
Odmień przez przypadki wyrażenia. Możesz skorzystać z tabeli. Zastanów się, czym różni się ich odmiana.
Przypadek (liczba pojedyncza) | Rzeczownik + przydawka wyrażona przez przymiotnik | Rzeczownik + przydawka wyrażona przez rzeczownik |
---|---|---|
mianownik | wzór: biała > chmura | brat |
dopełniacz | ||
celownik | ||
biernik | ||
narzędnik | ||
miejscownik |
Związki składniowe
Związki składniowe tworzą najmniejsze połączenia w zdaniu. Wyraz podrzędny uzupełnia znaczenie nadrzędnego, rozwija jego treść, wnosi informacje o jego właściwościach itp.
Wyróżniamy następujące rodzaje związków składniowych:
Pamiętaj, że:
N to wyraz nadrzędny;
P to wyraz podrzędny.
Poniżej znajdziesz informację na temat każdego ze związków składniowych.
Związek zgody występuje przy połączeniu:
przydawki i podmiotu - np. moja siostra
dopełnienia i przydawki - np. książkami przygodowymi
Pamiętaj, że gdy zmienia się forma gramatyczna wyrazu określanego, wraz z nią zmienia się też odpowiednio forma wyrazu określającego, np.:
M. ciekawa → dyskusja,
D. ciekawej → dyskusji,
C. ciekawej → dyskusji,
B. ciekawą → dyskusję,
N. ciekawą → dyskusją,
Ms. ciekawej → dyskusji,
W. ciekawa → dyskusjo.
Inaczej mówiąc, wyraz podrzędny dostosowuje w związku zgody zawsze swoją formę fleksyjną do wyrazu nadrzędnego i – co najbardziej wyróżniające dla tego połączenia – odmienia się.
Związek zgody tworzą w zdaniu również podmiot i orzeczenie, będące jednocześnie związkiem głównym, np. mama czyta, pies biega.
Związek rządu powstaje na przykład między:
- przydawką wyrażoną rzeczownikiem a innym rzeczownikiem.
Różni się od związku zgody tym, że rzeczownik narzuca przydawce wybór jednej formy fleksyjnej.
M. klub (kogo?) włóczykijów - jedna forma gramatyczna (przypadka) wyrazu podrzędnego,
D. klubu (kogo?) włóczykijów,
C. klubowi (kogo?) włóczykijów,
Podobna sytuacja zachodzi między:
- czasownikiem a dopełnieniem.
Można czasownik odmieniać przez różne kategorie gramatyczne (np. czasy, tryby, osoby), ale dopełnienie będzie nieruchome fleksyjnie, jego forma się nie zmieni. Można metaforycznie powiedzieć, że wyraz nadrzędny 'rządzi' zawsze wyrazem podrzędnym, np.:
pisałem, piszę, będę pisał (kogo? co?) wypracowanie - odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie biernika,
rządził, rządzi, będzie rządził (kim? czym?) firmą - odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie narzędnika.
Związek przynależności odznacza się tym, że wyraz podrzędny jest nieodmienny. Wnosi informacje, poszerza znaczenie wyrazu określanego, ale nie jest zależny od niego gramatycznie. Związek ten tworzą okoliczniki i nadrzędne wobec nich czasowniki, np.:
wracam (dokąd?) do domu;
obudziłem się (kiedy?) rankiem.
Więcej informacji na temat związków składniowych przedstawia grafika poniżej.
Zadaniowo
Przyporządkuj związki składniowe do odpowiedniej grupy.
piąta płyta, bardzo ładny, przejść szybko, przewodnik miejski, kalendarz ścienny, przejść przez most, pomilczeć trochę, podręcznik do gramatyki, złota korona, złożyć dymisję, polityka światowa, rzecznik opinii, rozmawiać o wyjeździe, zeszyt ćwiczeń, dyskutowano o polityce
Związek zgody | |
---|---|
Związek rządu | |
Związek przynależności |
Związki składniowe w zdaniu
Wymień związki składniowe w zdaniu przedstawionym na poniższym wykresie.
Wymień związki składniowe w zdaniu przedstawionym na wykresie.
Ustal, jaką częścią zdania są wyrazy i opisz poprawnie związki składniowe.
Związki składniowe w zdaniu A:
pogoda zachęciła - związek główny (podmiot i orzeczenie)
piękna - (jaka?) pogoda - związek ... część zdania ...
zachęciła (kiedy?) - wczoraj - związek ... część zdania ...
zachęciła (kogo?) - turystów - związek ... część zdania ...
zachęciła (do czego?) - do spacerów - związek ... część zdania ...
Związki składniowe w zdaniu B:
kolega zostanie uczniem - związek główny (podmiot i orzeczenie)
kolega (czyj) - brata - związek ... część zdania ...
zostanie (kiedy?) - niebawem - związek ... część zdania ...
uczniem (czego?) - liceum - związek ... część zdania ...
Zaproponuj własną kolejność słów kluczy do tego tematu. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: części zdania, związki składniowe, związek zgody, związek rządu, związek przynależności.