Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RLpDckR5W55wS
Zdjęcie książek ułożonych na stole w stos. Za nimi ukryta jest postać z łokciami rozłożonymi na boki. Widać tylko jej ramiona, głowę przysłaniają książki.

Jak łączą się wyrazy w zdaniu – czyli o związkach składniowych

Książki
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

W każdym wypowiedzeniu wyrazy wiążą się ze sobą znaczeniowo i gramatycznie
i w ten sposób tworzą związki składniowe. Są to połączenia dwóch części zdania, 
w których jedna z części (podrzędna = określająca) określa drugą (nadrzędną = określaną).

Związki między wyrazami w wypowiedzeniu ustala się za pomocą pytań.

Jeden wyraz wchodzący w skład wypowiedzenia może tworzyć więcej niż jeden związek składniowy, np. w zdaniu: Starzec odsłonił przed młodzieńcem mroczną tajemnicę swojego życia. znajdują się następujące związki składniowe:

R1Y1EJDysjgZD
Związki składniowe w zdaniu
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

W tej lekcji poznasz rodzaje związków składniowych i ich właściwości gramatyczne.

Ważne!

Związek podmiotu i orzeczenia w zdaniu nazywamy ZWIĄZKIEM GŁÓWNYM. Wszystkie pozostałe związki składniowe w zdaniu, tworzone przez wyrazy nadrzędne (N) i podrzędne (P), nazywamy ZWIĄZKAMI POBOCZNYMI.

Już wiesz

Określ, jakimi częściami zdania są wyróżnione wyrazy.

zobaczyć ← morze;
trudne → zadanie;
mówić ← do kogoś;
rozmawiać ← z sąsiadem;
czekać ← na autobus;
stróże ← prawa;
czekać ← spokojnie;
wakacyjna → przygoda;
talerz ← zupy.

R1UlJ0V6TQtWD
(Uzupełnij).
Już wiesz

Wskaż, jakimi częściami zdania są wyrazy wyróżnione.

zobaczyć ← (wyraz wyróżniony) morze;
(wyraz wyróżniony) trudne → zadanie;
mówić ← (wyraz wyróżniony) do kogoś;
rozmawiać ← (wyraz wyróżniony) z sąsiadem;
czekać ← (wyraz wyróżniony) na autobus;
stróże ← (wyraz wyróżniony) prawa;
czekać ← (wyraz wyróżniony) spokojnie;
(wyraz wyróżniony) wakacyjna → przygoda;
talerz ← (wyraz wyróżniony) zupy.

RNGmTNsQvvNFr
Ćwiczenie 1
Zadanie interaktywne. Tabela z nazwami przypadków + dwie rubryki przeznaczone do odmiany wyrażeń: 1. rubryka: rzeczownik + przydawka wyrażona przez przymiotnik, 2. rubryka: rzeczownik + przydawka wyrażona przez rzeczownik. Wzór: mianownik - biała > chmura / brat < mamy Wyrażenia należy odmienić przez pozostałe przypadki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o.
j0000007VYB2v27_0000000T

Związki składniowe

Związki składniowe tworzą najmniejsze połączenia w zdaniu. Wyraz podrzędny uzupełnia znaczenie nadrzędnego, rozwija jego treść, wnosi informacje o jego właściwościach itp.

Wyróżniamy następujące rodzaje związków składniowych:

R1ZqfBlD8w9ZG
Związki składniowe
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ważne!

Pamiętaj, że:

  • N to wyraz nadrzędny;

  • P to wyraz podrzędny.

Poniżej znajdziesz informację na temat każdego ze związków składniowych.

RnXkS9JlqEc4b
Związek zgody
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RJXipNHRS2zlh
Związek zgody - przykłady
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Związek zgody występuje przy połączeniu:
przydawki i podmiotu - np. moja siostra
dopełnienia i przydawki - np. książkami przygodowymi
Pamiętaj, że gdy zmienia się forma gramatyczna wyrazu określanego, wraz z nią zmienia się też odpowiednio forma wyrazu określającego, np.:

M. ciekawa → dyskusja,
D. ciekawej → dyskusji,
C. ciekawej → dyskusji,
B. ciekawą → dyskusję,
N. ciekawą → dyskusją,
Ms. ciekawej → dyskusji,
W. ciekawa → dyskusjo.

Inaczej mówiąc, wyraz podrzędny dostosowuje w związku zgody zawsze swoją formę fleksyjną do wyrazu nadrzędnego i – co najbardziej wyróżniające dla tego połączenia – odmienia się.

Ważne!

Związek zgody tworzą w zdaniu również podmiot i orzeczenie, będące jednocześnie związkiem głównym, np. mama czyta, pies biega.

R15ecJlsIeG6m
Związek rządu
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ro0eZnl9lixES
Związek rządu - przykłady
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Związek rządu powstaje na przykład między:
- przydawką wyrażoną rzeczownikiem a innym rzeczownikiem.
Różni się od związku zgody tym, że rzeczownik narzuca przydawce wybór jednej formy fleksyjnej.

  • M. klub (kogo?) włóczykijów - jedna forma gramatyczna (przypadka) wyrazu podrzędnego,
    D. klubu (kogo?) włóczykijów,
    C. klubowi (kogo?) włóczykijów,

Podobna sytuacja zachodzi między:
- czasownikiemdopełnieniem.
Można czasownik odmieniać przez różne kategorie gramatyczne (np. czasy, tryby, osoby), ale dopełnienie będzie nieruchome fleksyjnie, jego forma się nie zmieni. Można metaforycznie powiedzieć, że wyraz nadrzędny 'rządzi' zawsze wyrazem podrzędnym, np.:

  • pisałem, piszę, będę pisał (kogo? co?) wypracowanie - odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie biernika,

  • rządził, rządzi, będzie rządził (kim? czym?) firmą - odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie narzędnika.

R1XKPgeNbB9TY
Związek przynależności
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RiVwPmpoW2sKB
Związek przynależności - przykłady
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Związek przynależności odznacza się tym, że wyraz podrzędny jest nieodmienny. Wnosi informacje, poszerza znaczenie wyrazu określanego, ale nie jest zależny od niego gramatycznie. Związek ten tworzą okoliczniki i nadrzędne wobec nich czasowniki, np.:

  • wracam (dokąd?) do domu;

  • obudziłem się (kiedy?) rankiem.

R1W2Qfi8sDpDY
Ćwiczenie 2
Związek zgody Możliwe odpowiedzi: 1. wyraz podrzędny dostosowuje swój przypadek, liczbę i rodzaj do wyrazu nadrzędnego, 2. wyraz podrzędny nie zmienia się, gdy odmienia się wyraz nadrzędny, ale wyraz nadrzędny wymaga użycia wyrazu podrzędnego w określonym przypadku, 3. wyrazy łączą się ze sobą Związek rządu Możliwe odpowiedzi: 1. wyraz podrzędny dostosowuje swój przypadek, liczbę i rodzaj do wyrazu nadrzędnego, 2. wyraz podrzędny nie zmienia się, gdy odmienia się wyraz nadrzędny, ale wyraz nadrzędny wymaga użycia wyrazu podrzędnego w określonym przypadku, 3. wyrazy łączą się ze sobą Związek przynależności Możliwe odpowiedzi: 1. wyraz podrzędny dostosowuje swój przypadek, liczbę i rodzaj do wyrazu nadrzędnego, 2. wyraz podrzędny nie zmienia się, gdy odmienia się wyraz nadrzędny, ale wyraz nadrzędny wymaga użycia wyrazu podrzędnego w określonym przypadku, 3. wyrazy łączą się ze sobą
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Więcej informacji na temat związków składniowych przedstawia grafika  poniżej.

R1LhleWB4YrZD
Związki składniowe
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

JPOL_E3_E4_Zadaniowo
1
Ćwiczenie 3
RTldiLuElJrwG
Zadanie interaktywne. Tabela. 5 rubryk: 1. Wyraz pierwszy, 2. kierunek strzałki, 3. wyraz drugi, 4. pytanie, 5. część zdanie (wyraz podrzędny). Wzór: pisać | > | wypracowanie | (co?) | dopełnienie W tabeli podany jest wyraz 1. i wyraz 2. Należy uzupełnić rubrykę "strzałka", "pytanie" i "część zdania (wyraz podrzędny) Podanie wyrazy: rozmawiać | o wyjeździe złota | korona przewodnik | miejski dyskutowano | o polityce polityka | światowa rzecznik | opinii podręcznik | do gramatyki zeszyt | ćwiczeń złożyć | dymisję przejść | szybko przejść | przez most pomilczeć | trochę bardzo | ładny piąta | płyta kalendarz | ścienny
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
Ćwiczenie 4
RkfCfHzRm5yTU
Zadanie interaktywne. Przyporządkuj związki składniowe do odpowiedniej grupy. Grupy do wyboru: związek zgody, związek rządu, związek przynależności. Związki składniowe do przyporządkowania: złota korona przewodnik miejski, rozmawiać o wyjeździe, dyskutowano o polityce, przejść szybko, przejść przez most, polityka światowa, piąta płyta, rzecznik opinii, podręcznik do gramatyki, pomilczeć trochę, bardzo ładny, kalendarz ścienny, zeszyt ćwiczeń, złożyć dymisję
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
1
Ćwiczenie 5
RtD1sDnOArPCT
Zadanie interaktywne. Tabela. Uzupełnij. 8 rubryk: 1. Wyraz pierwszy, 2. Pytanie pierwsze, 3. Strzałka, rodzaj związku (zgoda, rząd, przynależność), 4. Wyraz drugi, 5. Pytanie drugie, 6. Strzałka, rodzaj związku, 7. Wyraz trzeci, 8. Pytanie trzecie. Wzór: wracać | skąd?| < przynależność | z wycieczki | jakiej? | < zgoda | zagranicznej Uwaga: wypełnione są tylko kolumny z wyrazami 1., 2. i 3. Podane związki do uzupełnienia: ktoś czytający książki bohater opowieści ludowych bardzo dobrze odpowiadać rankiem czytywać gazety przyglądać się wystawom sklepowym pracowicie spędzić czas
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Związki składniowe w zdaniu

Ćwiczenie 6

Wymień związki składniowe w zdaniu przedstawionym na poniższym wykresie.

RmmYi1YESzGIw
Związki składniowe w zdaniu
Źródło: a.nn., licencja: CC BY 3.0.
R10B3bmDaDA8Z
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 7

Wymień związki składniowe w zdaniu przedstawionym na wykresie.

RZpBMwRT5Rykn
Związki składniowe w zdaniu
Źródło: a.nn., licencja: CC BY 3.0.
Rwsnd6nJvxvB4
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 8
R14kyg6FPm3rd
Zadanie interaktywne. Na podstawie wykresów z poprzedniego multimedium. Ustal, jaką częścią zdania są wyrazy i opisz poprawnie związki składniowe. Związki składniowe w zdaniu A: pogoda zachęciła – związek główny (podmiot i orzeczenie) piękna → (jaka?) pogoda – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zachęciła (kiedy?) ← wczoraj – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zachęciła (kogo?) ← turystów – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zachęciła (do czego?) ← do spacerów – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) Związki składniowe w zdaniu B: kolega zostanie uczniem – związek główny (podmiot i orzeczenie) kolega (czyj?) ← brata – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zostanie (kiedy?) ← niebawem – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) uczniem (czego?) ← liceum – związek {uzupełnij} ({uzupełnij})
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9

Ustal, jaką częścią zdania są wyrazy i opisz poprawnie związki składniowe.

Związki składniowe w zdaniu A:
pogoda zachęciła - związek główny (podmiot i orzeczenie)
piękna - (jaka?) pogoda - związek ... część zdania ...
zachęciła (kiedy?) - wczoraj - związek ... część zdania ...
zachęciła (kogo?) - turystów - związek ... część zdania ...
zachęciła (do czego?) - do spacerów - związek ... część zdania ...

Związki składniowe w zdaniu B:
kolega zostanie uczniem - związek główny (podmiot i orzeczenie)
kolega (czyj) - brata - związek ... część zdania ...
zostanie (kiedy?) - niebawem - związek ... część zdania ...
uczniem (czego?) - liceum - związek ... część zdania ...

R16pnNjTALx8c
Miejsce na notatkę
R1TQFaiei6xn01
Zadanie interaktywne. Uporządkuj słowa klucze: związki składniowie, części zdania, związek zgody, związek rządu, związek przynależności
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zaproponuj własną kolejność słów kluczy do tego tematu. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: części zdania, związki składniowe, związek zgody, związek rządu, związek przynależności. 

R14mswgzsEFw0
(Uzupełnij).