Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Twierdzenie Pitagorasa
Jednym z ważniejszych twierdzeń w matematyce jest twierdzenie zwane dzisiaj twierdzeniem Pitagorasa. Twierdzenie to prawdopodobnie znali już starożytni Egipcjanie, Chińczycy i Hindusi. Starożytni Grecy jego odkrycie i dowód przypisywali greckiemu matematykowi Pitagorasowi .

Ciekawostka

Pitagoras to grecki filozof i matematyk, urodzony około 572 r. p.n.e. Założył szkołę filozoficzną, która przekształciła się w związek pitagorejski. Pitagoras i jego uczniowie zajmowali się wieloma dziedzinami wiedzy. Dokonali też wielu odkryć matematycznych, np. udowodnili, że suma kątów w trójkącie jest równa kątowi półpełnemu. Jako pierwsi wyodrębnili liczby parzyste i nieparzyste, odkryli liczby niewymierne, wprowadzili pojęcie podobieństwa figur. Sformułowali zasady budowy wielościanów foremnych.

1
Polecenie 1

Uruchom aplet i wykonaj zawarte w nim polecenia.

RV9P9s1HBmbx51
W aplecie przedstawiony jest trójkąt prostokątny ABC oraz trzy kwadraty, tak że każdy z nich zawiera jeden z boków trójkąta. Kwadrat ABDE zawiera przeciwprostokątną AB, kwadrat ACGF zawiera krótszą przyprostokątną AC, a kwadrat CBHJ zwiera dłuższą przyprostokątną CB. Po lewej stronie znajduje się miejsce na komentarz do apletu. Tytuł apletu: Twierdzenie Pitagorasa - 1 . Pod tytułem znajduje się następująca treść: Z kwadratu ACGF i elementów kwadratu CBHJ ułóż kwadrat ABED. Elementy możesz przesuwać chwytając punkt. Punkt jest w kształcie kropki i znajduje się na środku każdego z czterech elementów na który, podzielono kwadrat CBHJ. Elementy są nie regularne: są to trzy czworokąty oraz trójkąt prostokątny. Całym elementem jest kwadrat ACGF. Po ułożeniu kwadratu ABED możemy po lewej stronie przeczytać. Zauważ, że pokazano w ten sposób, że: Suma pół kwadratów zbudowanych na krótszych bokach trójkąta prostokątnego jest równa polu kwadratu zbudowanego na najdłuższym boku tego trójkąta. Konstrukcja ta jest dowodem twierdzenia Pitagorasa i prawdopodobnie sam mistrz Pitagoras odkrył dzięki niej to twierdzenie.
Źródło: Zespół autorski Politechniki Łódzkiej, licencja: CC BY 3.0.

Twierdzenie to można sformułować też inaczej, wykorzystując zależność między długościami boków trójkąta prostokątnego.

Twierdzenie Pitagorasa   
Twierdzenie: Twierdzenie Pitagorasa   

Jeżeli ab są długościami przyprostokątnych, zaś c długością przeciwprostokątnej w trójkącie prostokątnym, to zachodzi związek

a2 +b2 = c2
RcXqB1gDkJIyK1
Źródło: Zespół autorski Politechniki Łódzkiej, licencja: CC BY 3.0.

O dowodach twierdzenia Pitagorasa
Znanych jest wiele dowodów twierdzenia Pitagorasa, zarówno geometrycznych, jak i algebraicznych. Oryginalne dowody tego twierdzenia podało wiele znanych postaci historycznych, niezwiązanych bezpośrednio z matematyką, np. jeden z prezydentów Stanów Zjednoczonych James Garfield (Dżejms Garfild), włoski artysta Leonardo da Vinci (Leonardo da Vinci), francuski pisarz Ernest Renan (Ernest Reną).

1
Polecenie 2

Uruchom aplet i wykonaj zawarte w nim polecenia.

RMeD0V3DKnEJp1
Animacja prezentuje w ośmiu krokach dowód, że suma pól kwadratów zbudowanych na przyprostokątnych trójkąta prostokątnego ABC, jest równa polu kwadratu zbudowanego na przeciwprostokątnej tego trójkąta. Dany jest trójkąt prostokątny ABC, na bokach którego zbudowano kwadraty. W pierwszym kroku konstrukcji kwadraty zbudowane na przyprostokątnych zostały przekształcone w równoległoboki, o podstawach równych przeciwprostokątnej trójkąta ABC i polach równych polom kwadratów, z których powstały, ponieważ mają wspólne podstawy. W kolejnym kroku równoległoboki zostały przekształcone w prostokąty, których pola są takie same jak pola równoległoboków, gdyż mają takie same podstawy i wysokości. W ostatnim kroku prostokąty umieszczono w kwadracie zbudowanym na przeciwprostokątnej trójkąta prostokątnego. Jeżeli trójkąt jest prostokątny, to suma pól kwadratów zbudowanych na przyprostokątnych, jest równa polu kwadratu zbudowanego na przeciwprostokątnej. Tak wykonana konstrukcja twierdzenia Pitagorasa pochodzi od Euklidesa, który ok. 330 roku przed naszą erą udowodnił to twierdzenie.
Źródło: Zespół autorski Politechniki Łódzkiej, licencja: CC BY 3.0.
ioVHB3V81J_d5e212
1
Polecenie 3

Zapoznaj się z poniższym apletem, w którym pokazany jest kolejny przykład dowodu twierdzenia Pitagorasa.

Rpjfh9RDVoREw11
Animacja prezentuje w siedmiu krokach dowód twierdzenia Pitagorasa. Dany jest kwadrat ABCD o boku długości a+b. Na bokach kwadratu umieszczone są cztery przystające trójkąty prostokątne o bokach długości a, b i c. Na przeciwprostokątnych tych trójkątów powstał kwadrat o boku c. Pole tego kwadratu jest równe c do potęgi drugiej. W kolejnym kroku, wzdłuż boków kwadratu ABCD, przesuwamy dwa trójkąty prostokątne do pozostałych dwóch trójkątów. Powstały dwa prostokąty o bokach a i b oraz kwadrat o boku b i kwadrat o boku a. Kwadrat o boku c przekształcił się w dwa kwadraty o bokach a i b. Stąd, a kwadrat plus b kwadrat równa się c kwadrat. Zależność ta wyraża ona własność znaną jako twierdzenie Pitagorasa: Suma kwadratów długości przyprostokątnych trójkąta prostokątnego jest równa kwadratowi długości przeciwprostokątnej tego kwadratu.
Źródło: Zespół autorski Politechniki Łódzkiej, licencja: CC BY 3.0.
1
Polecenie 4

Sprawdź, czy dla trójkąta ostrokątnego zachodzi teza twierdzenia Pitagorasa. Sformułuj wniosek.

R163RQjRObSES1
Animacja prezentuje trójkąt ostrokątny ABC, na bokach którego zbudowano kwadraty. Kwadraty zbudowane na dwóch krótszych bokach zostały przekształcone w równoległoboki, o podstawie równej najdłuższemu bokowi trójkąta ABC i polom równym polom kwadratów, z których powstały, ponieważ mają wspólne podstawy. W trakcie tworzenia równoległoboków z kwadratów nie zmieniły się ich wysokości. Ostatecznie równoległoboków nie udało się umieścić w kwadracie zbudowanym na najdłuższym boku trójkąta ostrokątnego. Jeżeli trójkąt jest ostrokątny, to suma pól kwadratów zbudowanych na dwóch bokach trójkąta nie jest równa polu kwadratu zbudowanego na trzecim boku.
Źródło: Zespół autorski Politechniki Łódzkiej, licencja: CC BY 3.0.

Elementy kwadratów zbudowanych na dwóch bokach trójkąta ostrokątnego nie mieszczą się w kwadracie zbudowanym na najdłuższym boku, więc nie zachodzi teza twierdzenia Pitagorasa.
Można udowodnić, że suma kwadratów długości dwóch boków trójkąta jest równa kwadratowi długości najdłuższego boku tylko w przypadku trójkątów prostokątnych. Dla trójkątów ostrokątnych oraz trójkątów rozwartokątnych równość ta nie zachodzi.

1
Przykład 1
R87msbzHLFEvA1
W aplecie przedstawiony jest trójkąt prostokątny ABC oraz trzy kwadraty, tak że każdy z nich zawiera jeden z boków trójkąta. Kąt prosty znajduje się przy wierzchołku C. Tytuł apletu: Twierdzenie Pitagorasa - 4 . Pod tytułem znajduje się przycisk ze strzałką, umożliwiający przejście do kolejnych etapów apletu oraz następująca treść: Na bokach trójkąta prostokątnego ABC zbudowano kwadraty. Na podstawie twierdzenia Pitagorasa wiemy, że suma pól zbudowanych na przyprostokątnych jest równa polu kwadratu zbudowanego na przeciwprostokątnej. W drugim etapie pojawiają się na rysunku po prawej stronie wartości pól kwadratów. Najmniejszy kwadrat zbudowany na krótszej przyprostokątnej ma pole równe 6,61, kwadrat zbudowany na dłuższej przyprostokątnej ma pole równe 11,71 oraz kwadrat zbudowany na przeciwprostokątnej ma pole  18,32. W komentarzu po lewej stronie pojawia się następująca treść: Możemy sprawdzić znaną nam teorię, odczytując przy każdorazowej zmianie położenia wierzchołka C miary pól utworzonych kwadratów. W trzecim etapie widnieje następująca treść: Przesuwaj suwak w lewo i obserwuj, że kwadraty zbudowane na bokach ABC, przekształcone są w prostokąty. Co dzieje się wówczas z polami tych prostokątów? Pod tym znajduj się pionowa kreska z suwakiem, który można przesuwać w lewą stronę. Wówczas kwadraty zamieniają się w prostokąty, a ich pole zmniejsza się aż do zera i stają się wówczas bokiem trójkąta ABC. W etapie czwartym rysunek po prawej stronie nie ulega zmianie, natomiast komentarz po lewej stronie ma następującą treść: Sprawdź, że suma pół prostokątów zbudowanych na przyprostokątnych nadal jest równa polu prostokąta zbudowanego na przeciwprostokątnej. Dlaczego tak się dzieje? Przypatrzmy się uważnie w jaki sposób zmieniają się prostokąty w trakcie przesuwania suwaka. Pod spodem znajduje się dokładnie ten sam suwak co wcześniej, umożliwiający zamianę kwadratów na prostokąty. Przykładowo prostokąt zbudowany na krótszej przyprostokątnej ma pole równe 4,82, prostokąt zbudowany na dłuższej przyprostokątnej ma pole równe 8,55 oraz prostokąt zbudowany na przeciwprostokątnej ma pole  13,37. Suma pól dwóch pierwszych prostokątów jest równa trzeciemu polu prostokąta. W piątym etapie treść komentarza jest następująca: W trakcie przesuwania suwaka, boki prostokątów prostopadłe do boków trójkątów zmieniają się w sposób płynny i proporcjonalny. Wszystkie prostokąty przechodzą od kwadratów do odcinka. Pod spodem znajduje się nadal suwak. W szóstym etapie brzmi następująca treść: Aby to sprawdzić, zmierzymy wysokość prostokątów oraz ich podstawy, traktując za podstawy boki równoległe do boków trójkąta. Dla wcześniejszego przykładu prostokąt zbudowany na krótszej przyprostokątnej o polu 4,82 ma wysokość 1,88 oraz podstawę 2,57, prostokąt o zbudowany na drugiej przyprostokątnej o polu 8,55 ma wysokość 2,5 oraz podstawę 3,42, a prostokąt zbudowany na przeciwprostokątnej o polu  13,37 ma wysokość 3,12 oraz podstawę 4,28. Z każdym przesuwaniem suwaka w lewą stronę wysokość zmniejsza się wraz z polem zostawiając bez zmian długość podstawy. W siódmym etapie pojawia się po lewej stronie treść: Odczytujemy stosunek długości wysokości każdego z prostokątów do długości jego podstawy. Dla podanego przykładu to 0,73 dla każdego z prostokątów. Komentarz w etapie ósmym brzmi: Jak widać, stosunki długości tych odcinków dla wszystkich prostokątów są jednakowe. Oznacza to, że prostokąty te są podobne. W dziewiątym etapie treść jest następująca: Tak więc: Jeżeli na bokach trójkąta prostokątnego zbudujemy prostokąty podobne, to suma pól prostokątów zbudowanych na przyprostokątnych jest równa polu prostokąta zbudowanego na przeciwprostokątnej tego trójkąta. W dziesiątym etapie pojawia się dowód tego faktu: Wiemy, że jeżeli trójkąt jest prostokątny, to a2+b2=c2, czyli a·a+b·b=c·c. Mnożąc tę równość przez liczbę s0, otrzymujemy sa·a+sb·b=sc·c. Oznacza to, że na bokach trójkąta prostokątnego zbudowano prostokąty, których wymiary to: sa, a, sb, bsc, c, czyli prostokąty podobne o skali s. Tę skalę zmieniamy suwakiem s.
Źródło: Zespół autorski Politechniki Łódzkiej, licencja: CC BY 3.0.
Zapamiętaj!

Jeżeli na bokach trójkąta prostokątnego zbudujemy dowolne wielokąty podobne (czyli takie, że jeden z nich jest obrazem drugiego w pewnej skali), to suma pól tych wielokątów, które są zbudowane na przyprostokątnych, jest równa polu tego wielokąta, który jest zbudowany na przeciwprostokątnej.

1
Polecenie 5

Zmieniaj odpowiednio kształt i wielkość wielokątów zbudowanych na bokach trójkąta prostokątnego. Sprawdź, czy dla pól tych wielokątów spełniony jest związek między polami wielokątów, wynikający z twierdzenia Pitagorasa.

Railc7yiM278u1
Animacja prezentuje trójkąt prostokątny ABC, na bokach którego zbudowano wielokąty. W kolejnych przekształceniach obserwujemy sumę pól dwóch wielokątów zbudowanych na przyprostokątnych, pole wielokąta zbudowanego na przeciwprostokątnej oraz jeden z kątów odpowiadających wielokątów. Zauważamy, że jeżeli na bokach trójkąta prostokątnego zbudujemy wielokąty podobne, wówczas suma pól wielokątów zbudowanych na przyprostokątnych trójkąta jest równa polu wielokąta zbudowanego na przeciwprostokątnej.
Źródło: Zespół autorski Politechniki Łódzkiej, licencja: CC BY 3.0.