Między propagandą a rzeczywistością. W PRL

Propaganda często odbiega od rzeczywistości, tak było w okresie PRL‑u.

Wprowadzenie

Oto dwa dowcipy z czasów PRL.

5 marca 1953 roku umarł Józef Stalin.
Pytanie: Na co umarł Stalin?
Odpowiedź: Na szczęście!

W sklepie warzywnym klient prosi o jedną brukselkę.
Jedną? – dziwi się sprzedawca.
– Tak, bo to na gołąbki z mięsa na kartki.

Zadanie na rozgrzewkę

Przejęcie władzy w Polsce przez komunistów

Po II wojnie światowej władzę w Polsce przejęli komuniści, a zawdzięczali to poparciu Związku Sowieckiego i jego Armii Czerwonej. Próbowano jednak zachować pozory demokracji. W 1947 roku przeprowadzono wybory do sejmu. Ich wyniki sfałszowano tak, by posłami zostali ci, których poparli komuniści.
W piśmie do Stalina informowano, że komuniści i ich zwolennicy zdobyli ok. 50% głosów, ale oficjalnie ogłoszono, że było to aż 80% głosów.

Zależność od ZSRS

Doradcy sowieccy pomagali fałszować wybory w 1947 roku i informowali o ich przebiegu Stalina. Poniższe ilustracje pokazują jeszcze inne formy uzależnienia Polski (tzw. Polski Ludowej) od ZSRS.

R1EQosSwV9BLN

Zdjęcie portretowe przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Nosi włosy czesane na prawo z przedziałkiem. Ma wysokie brwi. Nosi mundur z kilkunastoma odznaczeniami i medalami na lewej i prawej piersi.

R8xYRnnYkCG44

Zdjęcie przedstawia fragment miasta z góry. W centralnej części zdjęcia znajduje się wysoki budynek, który góruje nad pozostałymi. Ma kilka skrzydeł, które stanowią podstawę dla kilkudziesięciokondygnacyjnej okazałej budowli. Wokół budynki, ulice, samochody i ludzie.

R1A99olcEM3rk

Zdjęcie przedstawia dokument. Treść jest w języku rosyjskim. Widoczne są skreślenia, poprawki i adnotacje naniesione pisakiem.

RmnSuFp8rHNSk

Na ilustracji mapa - Polska po II wojnie światowej.

RPk4aTEgwjokO

Zdjęcie przedstawia architekturę miasta z lotu ptaka. Centrum stanowi okazały budynek o kilku skrzydłach. Przylega do niego niewielki park z pomnikami. Wokoło znajdują się budynki, ulice i drzewa.

Cenzura i terror

Aby utrzymać się przy władzy, komuniści stosowali różne metody. Była już mowa o sfałszowanych wyborach w 1947 roku. W późniejszym czasie doszło do tego,
że w wyborach mogli startować tylko komuniści i ich sojusznicy. W latach pięćdziesiątych – na wzór stalinowski – stosowano terror: aresztowano ludzi podejrzanych o działalność antykomunistyczną, umieszczano ich w więzieniach,
gdzie byli bici i torturowani, skazywani na wieloletnie kary pozbawienia wolności
albo na śmierć.

Po roku 1956 terror zelżał, ale wciąż można było trafić do więzienia za głoszenie poglądów antykomunistycznych. Zakazane było opowiadanie kawałów takich jak
te przytoczone na początku lekcji. Cenzura dbała o to, by nie pojawiły się one w mediach: prasie, radiu, telewizji, ani nie były w inny sposób publikowane.

Osiągnięcia PRL

Cenzura dbała o to, by w mediach dominował pozytywny obraz PRL, a informacje krytyczne starano się wyeliminować. Czym mogły się pochwalić władze PRL?

Budowa nowych domów, osiedli i miast

Sztandarowym przykładem budownictwa lat pięćdziesiątych w Polsce jest robotnicza Nowa Huta.

Wielkie inwestycje przemysłowe

Kombinat hutniczy w Nowej Hucie powstał w latach 1949–1954. Była to jedna z największych inwestycji w przemyśle ciężkim okresu Polski Ludowej. W latach
1972–1978 trwał pierwszy etap budowy innej wielkiej huty, Huty Katowice.

Odpowiedz na pytania:

W XIX wieku ilość wyprodukowanej stali była wyznacznikiem poziomu gospodarczego państw. W XX wieku większe znaczenie miał przemysł, który wykorzystywał ową stal do produkcji bardziej zaawansowanych technologicznie wyrobów, głównie elektronicznych. Zatem polskie inwestycje w hutnictwo były raczej spóźnione, choć prezentowano je jako wielkie osiągnięcia gospodarcze PRL.

Odbudowa zniszczeń wojennych

RG4OxwuWtEKlT

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się fasada Zamku Królewskiego w Warszawie i ulica. Zamek wyróżnia się wieżą, która góruje nad dachem. Zamek stoi przy placu, w którego centrum stoi kolumna Zygmunta. Wokół kolumny wiedzie ulica. Na ulicy stoi dwóch ludzi, inny idzie ulicą. Jadą dwa samochody.

R1eT5CyulEBzH

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się ulica i gruzy po zabudowaniach Zamku Królewskiego w Warszawie.

RxDKcIKiKWqWZ

Kolorowa fotografia. Przedstawia Zamek Królewski w Warszawie. Trzy kondygnacje, wieża górująca nad dachem. Zamek stoi przy wielkim placu, po którym spacerują ludzie. W oddali niebo.

Ciekawostka

Wiele miejscowości w Polsce bardzo ucierpiało w wyniku działań wojennych. Niektóre ulice przypominały sterty gruzów. Szczególnie zniszczona była Warszawa. Mimo to władze podjęły decyzję, że miasto to pozostanie stolicą Polski, i przeniosły tam swoją siedzibę z Lublina. Zdecydowały też o odbudowie stolicy. Akcja odbudowy spotykała się z pozytywnym odbiorem warszawiaków, którzy sami podejmowali się odgruzowywania i porządkowania domów, ulic, placów.

Warszawa stała się oczkiem w głowie władz. Przyjeżdżali tam ludzie z całej Polski, by pomóc w pracach. Do Warszawy zwożono też z całego kraju materiały na odbudowę starych i budowę nowych gmachów. Czasami bezmyślnie niszczono przy tym istniejące zabudowania, zwłaszcza na Ziemiach Zachodnich i Północnych (traktowanych jako łupy wojenne zdobyte na Niemcach). Nowe warszawskie budynki wznoszono najczęściej w monumentalnym stylu socrealistycznym, wzorowanym na architekturze sowieckiej.

R1RM1OZSYWzY1

Zdjęcie przedstawia dzielnice mieszkalną. Wysokie domy górują nad ulica. Mają kilka kondygnacji. Równe okna. Jeden z domów ma zdobienia w postaci filarów podtrzymujących dach. Na ulicy, w paradzie, idą dziewczęta. Ubrane są jednakowo, mają takie same spódnice i koszule. W tle ludzie.

Co było potem?

Dzięki połączonym wysiłkom władz i społeczeństwa kraj odbudowano ze zniszczeń wojennych. W wielu miejscach brakowało jednak pomysłu, chęci i środków, by utrzymać budynki w dobrym stanie. Wypiękniały dopiero po 1989 roku.

Wzrost liczby ludności i długości życia

W rozwijających się społeczeństwach liczba ludności w poszczególnych przedziałach wieku – od najmłodszych do najstarszych – maleje. Na wykresie dane liczbowe tworzą piramidę.

R11fAs5b91f9N

Ilustracja przedstawia piramidę, na której przedstawiono starzenie się społeczeństwa. Najwięcej jest ludzi młodych, ale z wiekiem ich liczba sukcesywnie się zmniejsza

Jak widać, najwięcej jest ludzi młodych, a z wiekiem ich liczba sukcesywnie się zmniejsza. Natomiast struktura ludności Polski niezupełnie przypomina piramidę.

R166FJR3muV0x1

Ilustracja zatytułowana: Struktura ludności, Polska - 1970‑2050, rok 1975. Źródło: GUS. Na ilustracji znajdują się dwa wykresy słupkowe (słupki ułożone są poziomo). Słupki wykresu z lewej strony są w kolorze niebieskim i oznaczone są napisem: Mężczyźni. Słupki z prawej strony są w kolorze czerwonym i oznaczone są napisem: Kobiety. Na środku, pomiędzy wykresami, znajduje się pionowa kolumna, wspólna dla obu wykresów, podpisana: wiek. W równych odstępach są umieszczone liczby (od dołu do góry) od zera do dziewięćdziesięciu (co 10). Pod oboma wykresami znajdują się podziałki, na których są liczby 100, 200 i 300 oraz napis: populacja (w tysiącach). Oba wykresy są podobne, ale nie dokładnie symetryczne. Wyże i niże demograficzne przebiegają falami. Pierwszy niż dla obu płci jest dla wieku około ośmiu lat i wynosi około 240 dla kobiet i 260 dla mężczyzn. Potem wartości słupków rosną aż do wyżu dla wieku około 20 lat i wynoszą około 330 dla kobiet i około 350 dla mężczyzn. Następnie wartości maleją aż do wieku około 33 lat i wynoszą około 180 zarówno dla kobiet jak i mężczyzn. Następuje kolejny wzrost i dla wieku około 45 lat dla kobiet mamy około 250 i dla wieku około 47 dla mężczyzn mamy również około 250. Kolejno mamy niż dla wieku około 58 lat. Wielkości populacji wynoszą około 110 dla kobiet i 90 dla mężczyzn. Niewiele wyżej, bo dla wieku około 64 lata mamy kolejny wyż: około 180 dla kobiet i około 120 dla mężczyzn. Następnie wartości słupków dość jednostajnie maleją (dla kobiet wolniej niż dla mężczyzn) bez pojawiania się wyżów i niżów demograficznych. Innym kolorem (jasnoniebieskim) wyróżniono słupek dla populacji w wieku 38 lat dla obu płci.

R1aCrL7gv0Lwe1

Ilustracja zatytułowana: Struktura ludności, Polska - 1970‑2050, rok 1980. Źródło: GUS. Na ilustracji znajdują się dwa wykresy słupkowe (słupki ułożone są poziomo). Słupki wykresu z lewej strony są w kolorze niebieskim i oznaczone są napisem: Mężczyźni. Słupki z prawej strony są w kolorze czerwonym i oznaczone są napisem: Kobiety. Na środku, pomiędzy wykresami, znajduje się pionowa kolumna, wspólna dla obu wykresów, podpisana: wiek. W równych odstępach są umieszczone liczby (od dołu do góry) od zera do dziewięćdziesięciu (co 10). Pod oboma wykresami znajdują się podziałki, na których są liczby 100, 200 i 300 oraz napis: populacja (w tysiącach). Oba wykresy są podobne, ale nie dokładnie symetryczne. Wyże i niże demograficzne przebiegają falami. Pierwszy niż dla obu płci jest dla wieku około trzynastu lat i wynosi około 240 dla kobiet i 260 dla mężczyzn. Potem wartości słupków rosną aż do wyżu dla wieku około dwudziestu pięciu lat i wynoszą około 330 dla kobiet i około 350 dla mężczyzn. Następnie wartości maleją aż do wieku około 38 lat i wynoszą około 180 zarówno dla kobiet jak i mężczyzn. Następuje kolejny wzrost i dla wieku około 50 lat dla kobiet mamy około 250 i dla wieku około 47 dla mężczyzn mamy również około 250. Kolejno mamy niż dla wieku około 63 lata. Wielkości populacji wynoszą około 110 dla kobiet i 90 dla mężczyzn. Niewiele wyżej, bo dla wieku około 69 lat mamy kolejny wyż: około 180 dla kobiet i około 120 dla mężczyzn. Następnie wartości słupków dość jednostajnie maleją (dla kobiet wolniej niż dla mężczyzn) bez pojawiania się wyżów i niżów demograficznych. Innym kolorem (jasnoniebieskim) wyróżniono słupek dla populacji w wieku 38 lat dla obu płci.

To te roczniki stanowiły podstawę polskiego wojska i ruchu oporu – co dobrze widać na piramidzie wieku. Zauważ, że również ich dzieci i wnuków jest mniej niż dzieci i wnuków osób od nich trochę starszych i trochę młodszych

R1IstEGgNtCdd1

Ilustracja zatytułowana: Struktura ludności, Polska - 1970‑2050, rok 1980. Źródło: GUS. Na ilustracji znajdują się dwa wykresy słupkowe (słupki ułożone są poziomo). Słupki wykresu z lewej strony są w kolorze niebieskim i oznaczone są napisem: Mężczyźni. Słupki z prawej strony są w kolorze czerwonym i oznaczone są napisem: Kobiety. Na środku, pomiędzy wykresami, znajduje się pionowa kolumna, wspólna dla obu wykresów, podpisana: wiek. W równych odstępach są umieszczone liczby (od dołu do góry) od zera do dziewięćdziesięciu (co 10). Pod oboma wykresami znajdują się podziałki, na których są liczby 100, 200 i 300 oraz napis: populacja (w tysiącach). Oba wykresy są podobne, ale nie dokładnie symetryczne. Wyże i niże demograficzne przebiegają falami. Pierwszy wyż dla obu płci jest w wieku około sześciu lat i wynosi około 220 dla obu płci. Pierwszy niż dla obu płci jest dla wieku dziesięciu lat i wynosi około 170 dla kobiet i 180 dla mężczyzn. Potem wartości słupków rosną aż do wyżu dla wieku około trzydziestu dwóch lat i wynoszą około 330 dla kobiet i około 350 dla mężczyzn. Następnie wartości maleją aż do wieku około czterdziestu siedmiu lat i wynoszą około 230 zarówno dla kobiet jak i mężczyzn. Następuje kolejny wzrost i dla wieku około 58 lat dla kobiet mamy około 310 i dla mężczyzn mamy około 290. Kolejno mamy niż dla wieku około 72 lata. Wielkości populacji wynoszą około 140 dla kobiet i 100 dla mężczyzn. Niewiele wyżej, bo dla wieku około 72 lata mamy kolejny wyż dla populacji kobiet: około 150 (dla mężczyzn nie widać wyraźnej zmiany). Następnie wartości słupków dość jednostajnie maleją (dla kobiet wolniej niż dla mężczyzn) bez pojawiania się wyżów i niżów demograficznych. Innym kolorem (jasnoniebieskim) wyróżniono słupek dla populacji w wieku 38 lat dla obu płci.

Taką samą liczbę ludności jak przed wojną Polska osiągnęła ponownie pod koniec lat siedemdziesiątych. Stało się tak za sprawą wyżu demograficznego (dużej liczby urodzin) oraz zwiększonej średniej długości życia (dzięki poprawie warunków sanitarnych i lepszej opiece zdrowotnej).

Najwięcej ludności (ponad 38,5 miliona) Polska liczyła pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Obecnie liczba ta spadła poniżej 38 milionów z powodu mniejszej liczby urodzeń oraz znacznej emigracji.

Likwidacja analfabetyzmu

Władze komunistyczne za najważniejsze zadanie uznały likwidację analfabetyzmu w Polsce.

Obejrzyj film o likwidacji analfabetyzmu. FilmLink do filmuFilm.

Obejrzyj film jeszcze raz (możesz go zatrzymywać, jeśli potrzebujesz) i odpowiedz na pytania.

Problemy gospodarcze PRL

Były też takie aspekty życia, którymi władze PRL niekoniecznie chciały się chwalić. Należały do nich przede wszystkim kwestie gospodarcze.

Kolejki

R1H5VA97N5s4D

Zdjęcie przedstawia wnętrze sklepu mięsnego. Za ladą stoją dwie sprzedawczynie w fartuchach. Za nimi goła ściana w kafelkach. Na ladzie waga szalkowa. Obok niej oszklona gablota. Przed ladą tłoczą się ludzie. Stoją raczej, niż kupują.

R19REoD14LSkK

Zdjęcie przedstawia ulicę. Widok z góry. Na ulicy, wzdłuż kamienic, stoją ludzie w kolejce. Kilkadziesiąt osób. Drzwi do sklepu są otwarte. Tam też tłoczą się ludzie.

Strategie radzenia sobie z kolejkami dobrze oddaje gra planszowa 'Kolejka'.

RvStxbLZpLE7Z

Zdjęcie przedstawia prostokątne pudełko. Napis na pudełku: Kolejka. Gra planszowa. Zdjęcie na pudełku ma imitować pogięty szary papier do pakowania. Pudełko też wygląda, jakby było przewiązane i zabezpieczone sznurkiem.

Warunki życia w PRL

Swoją młodość w PRL opisał w książce Piękni dwudziestoletni Marek Hłasko (1934–1969).

Kartki

Zdarzało się, że w sklepie takim, jak ten na fotografii, zabrakło towaru, zanim ostatni stojący w kolejce zdążyli dotrzeć do lady. Wyobraź sobie rozczarowanie i frustrację osób, które spędziły w kolejce kilka godzin i odeszły z kwitkiem. Braki w zaopatrzeniu były ciągłą bolączką handlu w PRL. Aby im chociaż częściowo zaradzić, wprowadzano tzw. reglamentację, czyli sprzedaż tylko określonej liczby towarów na osobę. Czasem sprzedawca decydował, że na przykład każda osoba z kolejki może kupić jedynie dwie paczki kawy. W latach siedemdziesiątych wprowadzono kartki na cukier, a w osiemdziesiątych – na wiele innych wyrobów. Kartki określały miesięczny przydział danego towaru na osobę. Gdy ktoś kupił dany towar, sprzedawczyni odcinała odpowiedni kupon z jego kartki.

RWQkdA9wnCT1x

Ilustracja przedstawia kartkę. Po środku kartki jest numer i miejsce na imię i nazwisko. Na czterech krawędziach są wydrukowane kwadraty, w których podana jest liczba i towar: mięso 600g., 2 x 500 g. , mięso 600 g. 4x 300 g., 2x 100 g, wołowina cielęca z kością 7g. i 300 g. Rezerwa 5 i 6.

R174xb1mTaAo1

Ilustracja przedstawia kartkę. Po środku kartki jest numer i miejsce na imię i nazwisko. Na czterech krawędziach są wydrukowane kwadraty, w których podana jest liczba i towar: cukier 250g. 500 g., 1500g., papierosy 2x 6 paczek, alkohol 1 butelka, czekolada 100g., tłuszcze 375 g., proszek 100g, 200g, produkty zbożowe 1000 g, mąka 1000 g.

Przyczyny trudności gospodarczych

Produkcja artykułów codziennego użytku nie była aż tak ważna dla władz PRL.
Czy to władze muszą decydować o hodowli bydła czy wyrobie kiełbasy, szyciu ubrań albo produkcji pomocy szkolnych? W gospodarce socjalistycznej, która panowała w Polsce – tak. Obowiązywało centralne planowanie i wszelkie decyzje gospodarcze zapadały na najwyższym szczeblu. Decydujący głos miała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, czyli partia komunistyczna. Rząd jedynie wykonywał jej zalecenia. Taki układ można nazwać dyktaturą partii komunistycznej.

Decydując o tym, jakie gałęzie gospodarki rozwijać i w jaki sposób, uwzględniano przede wszystkim czynniki polityczne i ideologiczne, a nie na przykład opłacalność gospodarczą albo potrzeby społeczne. Dlatego inwestowano w przemysł ciężki, co było zgodne z ideologią komunistyczną i oczekiwaniami sowieckimi – nawet gdy okazywało się to bardzo kosztowne i nie przynosiło wielkich korzyści gospodarczych. Pracownicy nie byli zachęcani do wysiłku wyższymi zarobkami – wszyscy zarabiali mniej więcej tyle samo. Gaże artystów nie zależały od tego, ile osób chciało oglądać ich występy. Zarobki pracowników handlu nie przekładały się na wysokość sprzedaży. Mówiono: 'Czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy', a wysokość wynagrodzeń ustalały władze.

Niestety, władze PRL nie uwzględniłyby Twoich propozycji. Nie chciały one bowiem słuchać niezależnych ekonomistów. Uważały, że gospodarka powinna być planowana centralnie i podlegać dyktaturze PZPR. Cenzura dbała o to, by odmienne poglądy nie przedostawały się do opinii publicznej. Tych zaś, którzy jednak krytykowali system gospodarczy i polityczny, czekały represje (więcej o nich w następnym rozdziale).

Podsumowanie