Znaki śmierci – symbole tajemnicy – przeczucia katastrofy

Zwróć uwagę na strofoidy i zastanów się, jak nazywamy ten typ wiersza. Przyjrzyj się również interpunkcji.

Wiersz Śmierć składa się z siedmiu strofoid o nieregularnej długości – kolejno: czterowersowej, ośmiowersowej, jednowersowej, siedmiowersowej, pięciowersowej, czterowersowej i trzywersowej. Jest to więc wiersz wolny. Pojawiają się rymy, ale ich układ jest nieregularny. Utwór pozbawiony jest interpunkcji, co jest cechą charakterystyczną dla twórczości Józefa Czechowicza. Wiersz został skomponowany w taki sposób, aby podkreślić, że podmiot liryczny czuje obok ciągłą obecność śmierci.

Przeczytaj ponownie utwór i znajdź wszystkie nazwy miejsc, które wymienia podmiot. Zastanów się, gdzie najczęściej możemy odnaleźć te miejsca.

Sytuacja liryczna rozgrywa się w kilku przestrzeniach. Najpierw jest to mieszkanie podmiotu lirycznego, a następnie wieś i las. Podmiot liryczny ukazuje jednak przede wszystkim przestrzeń miejską – przywołuje kawiarnię, teatr, pociągi, ulice i jeżdżące po nich samochody. Poprzez taki zabieg, daje do zrozumienia odbiorcy, że myśli o zbliżającej się śmierci nie znikają nigdy, gdziekolwiek by się nie znalazł (Zgłuszyć nie mogę).

Znajdź w utworze fragment, w którym pojawia się figura kołysanki i zastanów się, do kogo jest ona adresowana. Pomyśl, w jakich sytuacjach na co dzień śpiewana jest kołysanka.

Figura kołysanki pojawia się na początku utworu. Może pokazywać, że życie toczy się swoim torem, nawet jeżeli za ścianą pojawia się śmierć – w przypadku sytuacji lirycznej mamy kołysankę śpiewaną dzieciom. Kołysanka może być również symbolem niewinności i bezradności człowieka wobec śmierci, podobnie jak w przypadku małego dziecka, które jest zależne od swojego opiekuna. Co więcej, może być również kołysanką śpiewaną przez śmierć – a więc w celu uśpienia na wieczność.

Znajdź w utworze fragmenty, które opisują śmierć. Zastanów się, w jakim celu zostały one przywołane. Przypomnij sobie również, w jakiej epoce literackiej pojawiał się podobny obraz śmierci.

Śmierć w utworze jest postacią o lodowym oddechu i cichym głosie. Jest ubrana w szumiące chusty. Przemieszczając się, wydaje dźwięk podobny do wiatru. Podąża zawsze za podmiotem lirycznym. Opis śmierci jest jednak bardzo subtelny, a sam podmiot kładzie nacisk przede wszystkim na własne odczucia związane z nieustającą obecnością śmierci w jego życiu. Opis wyglądu i zachowania śmierci przywołuje skojarzenia z jej średniowiecznym pierwowzorem.

Zastanów się, w jaki sposób opisany jest sposób poruszania się i mówienia śmierci.

W wierszu ambiwalentnym elementem wizerunku śmierci są dźwięki, które wydaje – z jednej strony podmiot liryczny ciągle słyszy jej ruch podobny do wiatru, ale z drugiej strony śmierć mówi szeptem. Te ambiwalencje sprawiają, że pomiędzy podmiotem lirycznym a tytułową bohaterką wiersza wytwarza się nić porozumienia – słowa szeptane wprost do ucha podmiotu sprawiają, że wytwarza się między nimi intymność. Z kolei ciągły szum w czasie poruszania się śmierci sprawia, że podmiot czuje i słyszy ciągłą jej obecność, a więc nie jest w stanie o niej zapomnieć.

Zastanów się, czy odbiór utworu byłby podobny, gdyby podmiot liryczny odwoływał się do scenografii nietypowej, niezrozumiałej dla większości ludzi.

Do rzeczywistości wiersza zostały wprowadzone miejskie rekwizyty i scenografia, ponieważ pomaga to zrozumieć ciężar, z którym zmaga się podmiot liryczny. Odbiorca, dzięki odwołaniu się do znanych sobie miejsc i sytuacji, jest w stanie bardziej utożsamić się z podmiotem lirycznym i zastanowić się nad własnym miejscem w świecie. Samochody, fabryki i pociąg to dynamiczne elementy rzeczywistości związane z szybkim tempem życia w mieście i skontrastowane ze śmiercią. Wymienione wcześniej kawiarnia i teatr stanowią, razem z elementami przestrzeni wiejskiej, wyliczenie miejsc, które stanowią część codzienności. Człowiek, niezależnie od tego gdzie się znajduje, wciąż myśli o śmierci.

Zastanów się, czym może być „tamta strona” w przypadku śmierci.

Tytuł wiersza sugeruje, że podmiot liryczny zmarł i opowiada o swoich spostrzeżeniach na temat śmierci już pośmiertnie.

Przeczytaj ponownie początkowe strofy utworu i znajdź informacje o tym, co zwiastuje przyjście śmierci. Zastanów się, czy są to znaki, które wskazywane były często w literaturze jako zwiastuny śmierci.

Podmiot liryczny wskazuje, że przyjście śmierci zwiastuje trzepotanie motyli o okna oraz zapach sosny i modrzewia. Śmierć również zsyła na człowieka sny. Według podmiotu, śmierć przychodzi niespodziewanie, a znaki jej przyjścia nie są oczywiste. Śmierć jest tajemnicza, niezrozumiała, obecna w naturze i w otoczeniu każdego człowieka.

Zastanów się, po co podmiot liryczny wypowiedział tę frazę. Pomyśl również, co dzieje się z człowiekiem w czasie snu.

Fraza „życie jest snem krótkim” może być przypomnieniem dla człowieka, że należy korzystać z każdej chwili życia, bo jest ono jedynie krótkim przebłyskiem. Słowo sen skłania do myślenia, iż życie jest czymś niepewnym, ulotnym, a także nielogicznym i niezrozumiałym. Między snem a śmiercią zachodzi również symboliczna zależność, ponieważ obydwa stany są stanami oznaczającymi wyłączenie z życia, brak aktywności, a także przeniesienie się w świat metafizyczny. Zacytowany fragment utworu to intertekstualne nawiązanie do barokowego toposu snu, obecnego m. in. w dramacie Życie jest snem, którego autorem jest Calderon de la Barca [czyt. kalderon de la barka].

Zastanów się, jakie znaczenie dla figury może mieć skontrastowanie głosów. Przypomnij sobie, w jakim utworze z okresu romantyzmu pojawia się ten motyw i pomyśl, czy tak samo zostało to ukazane u Czechowicza.

Figury „głos z prawej strony” oraz „głos z lewej strony” tradycyjnie oznaczają dwie grupy, prezentujące sprzeczne poglądy na daną sytuację i doradzające wahającej się postaci. Taka figura pojawia się w Prologu Dziadów cz. III Adama Mickiewicza, gdzie złe duchy z lewej i dobre duchy z prawej strony walczą o duszę więźnia. Jest to psychomachia. W utworze Czechowicza ten motyw został przetworzony, ponieważ duchy nie walczą ze sobą, a prezentują spójne stanowisko w sprawie życia i śmierci. Zabieg ten został zastosowany, aby uwidocznić znane przez każdego prawdy na temat krótkości i kruchości życia. Niezależnie od tego, czy w uświadamianie człowieka zaangażowane są pozytywne czy negatywne istoty metafizyczne, to życie ludzkie postrzegane jest tak samo. Anioły i diabły są ze sobą zgodne, bo należą do zupełnie innych bytów niż człowiek.

Zastanów się, czy co dzieje się z ciałem człowieka po jego śmierci.

Synekdocha „umarłe ręce czechowicza” koncentruje uwagę odbiorcy nie na całym martwym ciele poety, tylko na samych rękach. Ciało poety jest już tylko ciałem – martwym, niezdolnym do tworzenia. Taki zabieg podkreśla, że nieważne są już rzeczy materialne czy narodziny – życie każdego człowieka kończy się śmiercią, a ręce poety, które służyły mu do tworzenia twórczości, są bezużyteczne.

Zastanów się, jak w utworze została ukazana śmierć i w jaki sposób mówi o niej podmiot liryczny.

Śmierć w wierszu ballada z tamtej strony jest metafizyczna, tajemnicza i nieuchwytna. Podmiot jest jej świadomy i ma do niej szacunek – jest pogodzony ze swoim losem.

Przeczytaj ponownie utwory i zastanów się, jak została opisana śmierć. Zwróć uwagę na opisy jej zachowania oraz wyglądu. Zastanów się również, czy wszystkich traktuje równo.

Śmierć w wierszu Śmierć jest wszechobecna i chodząca za podmiotem lirycznym. Jest przez niego widziana, o czym świadczy jej opis, a także słyszalna. W balladzie z tamtej strony jest metafizyczna i nieuchwytna, a jej przyjście zwiastują subtelne sygnały. W obu utworach jest ona jednak nieugięta.

Zastanów się, jak mogłaby zmienić się twoja interpretacja, gdyby znaki interpunkcyjne zostałyby postawione w innych miejscach niż uważasz, że powinny się znaleźć.

Rezygnacja ze znaków interpunkcyjnych oraz wielkich liter prowadzi do wieloznaczności utworu. Odbiorca, który czyta taki utwór, ma możliwość współtworzenia wiersza poprzez odnajdywanie różnych połączeń wyrazowych.

Zastanów się, jak zbudowany został utwór, jakie rymy i liryka zostały zastosowane.

Wiersz żal ma nieregularną budowę i składa się z pięciu strofoid – mają one kolejno: pięć, pięć, sześć, dziesięć oraz sześć wersów. Jest to liryka bezpośrednia, o czym świadczą wypowiedzi podmiotu w pierwszej osobie liczby pojedynczej („niosę”),  pojawia się także podmiot zbiorowy („zapytamy”). W utworze nie ma rymów.

Przeczytaj ponownie utwór i znajdź fragmenty, w których autor mówi o różnych tragediach, które mają spotkać ludzi. Zwróć uwagę na informacje zawarte w notatce „Dla zainteresowanych”, umieszczonej pod utworem.

W utworze pojawia się wizja nadchodzącej katastrofy – podmiot liryczny mówi o bratobójczych walkach, rzekach krwi, gazowaniu, bombardowaniu, zagładzie Żydów, pożarach, potopie, podpaleniach.

Zastanów się, czy wydźwięk tej strofoidy zmieniłby się, gdyby podmiot nie został zwielokrotniony, a w tym miejscu pojawiłaby się apostrofa do poszczególnych osób.

Zabieg zwielokrotnienia w czwartej strofie wiersza został zastosowany, ponieważ podmiot uważa, że w każdym człowieku jest jego mała cząstka. W ten sposób nawiązuje nić porozumienia z każdym człowiekiem, który będzie cierpiał w czasie wojny. Jednocześnie zdaje sobie sprawę ze swojej małości, mówiąc: „ja czarny krzyżyk na listach”.

Przeczytaj ponownie utwór i skup się na momentach, w których podmiot przepowiada katastrofę. Zastanów się, co czuje oraz o kim i w jaki sposób mówi.

Podmiot liryczny jest osobą w podeszłym wieku, która obserwuje wydarzenia z perspektywy osoby doświadczonej życiem („głowę która siwieje”). Jest on zaniepokojony i przygnębiony, że ludzkość nie wyciągnęła wniosków z poprzednich wojen. Pojawia się u niego również poczucie bezsilności. Podmiot łączy się myślami także z osobami, które będą cierpieć w wyniku zbliżającej się wojny. Jest świadomy tragedii, która się wydarzy i tego, że nie może jej zapobiec, bo „ja czarny krzyżyk na listach”.

Skorzystaj ze słownika symboli, aby przypomnieć sobie symbolikę jaskółki. Zastanów się, czy to znaczenie odpowiada treści utworu.

W wizji podmiotu lirycznego powraca motyw jaskółek, który oznacza nadzieję na lepszą rzeczywistość, nadejście lepszych czasów. W tym utworze symbolika została jednak odwrócona – jaskółki zwiastują tutaj nadlatujące samoloty, które przyniosą tragedie i zagładę ludzkości. Jaskółki, podobne w locie do samolotów, mogą przepowiadać bombardowania, o których wspomina w utworze podmiot liryczny.

Zastanów się, jaka tematyka została poruszona w utworze oraz jakie wydarzenia zostały opisane przez podmiot liryczny. Zwróć uwagę na rok publikacji wiersza.

Wizyjność wiersza Czechowicza polega na oddaniu uczuć i wątpliwości, które pojawiały się u ludzi pod koniec lat 30. XX wieku. Obawy poety, ujawnione w utworze, okazały się prorocze – pisał on przed wybuchem II wojny światowej o zagładzie Żydów, gazowaniu, bombardowaniach i bratobójczej wojnie. Podmiot liryczny został wykreowany na proroka, o czym mówi pierwszy wers utworu.

Znajdź w utworze wezwania i przypomnij sobie, jak nazywamy ten środek poetycki. Zastanów się, w jakim celu został on zastosowany, a także jaki ma związek z treścią wezwania.

Wezwanie „idźże” pojawia się na początku i końcu utworu – jest więc klamrą kompozycyjną. Zabieg ten pokazuje, że utwór, podobnie jak historia, zatacza koło: ludzie nie wyciągnęli wniosków z poprzednich wojen i znowu doprowadzą do rozlewu krwi. Wezwanie „idźże” może sugerować, że podmiot mówi sam do siebie i kontynuuje wędrówkę lub też zwraca się do odbiorców, aby ci szli przed siebie, bez względu na wszystko.

Zastanów się, o czym mówi podmiot liryczny w utworach, a także jak, i czy w ogóle, ukazuje postać Śmierci.

Podmiot i sytuacja liryczna w wierszu żal skupia się przede wszystkim na katastrofizmie – podmiot jest tutaj prorokiem, który przewiduje zbliżającą się wojnę i śmierć wielu ludzi. Postać śmierci jest niezauważalna: cała uwaga została skupiona na cierpieniu ludzi. W wierszach Śmierć oraz ballada z tamtej strony podmiot liryczny skupia się przede wszystkim na samej postaci Śmierci, a także tego, jak kruche i krótkie jest życie człowieka. Nie pojawia się zbiorowość ludzi – człowiek jest w utworach samotny i pozostawiony samemu sobie.

Zastanów się, kiedy mogły mieć miejsce wydarzenia, o których pisze podmiot liryczny. Znajdź w tekście, gdzie się znajdował, a także co wywołało w nim lęk.

W wierszu dawniej podmiot liryczny wspomina swoje irracjonalne lęki. Przenosi się do czasów dzieciństwa, kiedy próbował zasnąć w nocy w swoim łóżku. Opisana sytuacja kończy się rankiem dnia następnego.

Poetyka oniryczna ukazuje świat w irracjonalny, absurdalny, nierealny sposób. Wydarzenia pozbawione są logiki i ciągu przyczynowo‑skutkowego. Oniryzm dodaje utworom tajemniczości i wieloznaczności.

W utworze elementy poetyki onirycznej możemy odnaleźć we fragmentach, w których podmiot wspomina, że w lustra wychodziły ucieleśnione lęki i szeptały do niego: „z lustra wynurzały się suche jak patyk\ syczały maleńki maleńki wszyscy spali nie spały lęki”. Oniryzm pojawia się również we fragmentach, w których podmiot ożywił lipy („dobre lipy chodzą pod oknem”) czy wiatr („wichr porywał leżące ciało”). Dotyczy to także fragmentów: „poruszało się duże okno wędrowało\ zapadała się w otchłań poduszka”. Noc odmienia rzeczywistość i sprawia, że to, co nieruchome, staje się niepokojąco dynamiczne, zamienia bezpieczne miejsce w otchłań.

Wyobraź sobie, że jesteś na miejscu podmiotu lirycznego. Spróbuj nazwać emocje, które odczuwasz.

Podmiot liryczny doświadcza w wierszu uczuć związanych ze strachem i przerażeniem. Boi się poruszyć i obudzić matkę, jest przerażony ucieleśnieniem się jego leków i ożywieniem otaczających go przedmiotów i natury.

Odszukaj w źródłach internetowych biografię Józefa Czechowicza.

Lęk wyrażony we fragmencie „będziesz jak ojciec w szpitalu wariatów” może stanowić akcent autobiograficzny, ponieważ ojciec Józefa Czechowicza, Paweł, leczył w zakładzie dla obłąkanych chorobę psychiczną, która pojawiła się u niego na skutek powikłań po kile.