Z biegiem rzeki

1. Warunki życia w rzece

Rzeki stwarzają bardzo różnorodne warunki życia dla organizmów. Zależy to od klimatu, wielkości, prędkości wody w rzece, rodzaju dna i innych czynników. W warunkach środowiska Polski dla każdej rzeki zwykle wyróżnia się źródła, trzy odcinki biegu rzeki i ujście. Każdy z odcinków stwarza odmienne warunki dla roślin i zwierząt żyjących w rzece.

Górny bieg rzeki zaczyna się od źródła i kończy zwykle w miejscu, gdzie rzeka opuszcza góry lub wyżyny. Wody płyną zazwyczaj po stromych zboczach, często żłobiąc wąskie doliny. Woda jest tu zimna, przeważnie bardzo czysta i dobrze natleniona. Dno strumienia jest kamieniste, czasami żwirowe lub piaszczyste. Silny prąd wody stwarza roślinom i zwierzętom trudne warunki do życia. Piasek, żwir i kamienie są przemieszczane, co utrudnia utrzymanie się roślin. Na dnie tego odcinka rzeki prawie nie występują rośliny, a ryby mają opływowe kształty oraz są mocno umięśnione, by przeciwstawić się silnemu prądowi. Bez trudu w górnym biegu rzeki poruszają się bardzo małe organizmy - o rozmiarach poniżej 1 mm. Wiele organizmów ma także przyssawki lub haczyki, a także jest pokrytych kleistym śluzem umożliwiającym im przyczepianie się do kamieni. Zagrzebywanie się w dnie rzeki to także sposób przystosowania się o życia w górnym biegu rzeki (np. małże), a np. młodociane chruściki budują z drobniutkich kamieni i piasku domki, które obciążają ich ciało.

Środkowy bieg rzeki zaczyna się w miejscu, gdzie znacznie zmniejsza się nachylenie terenu, dlatego spada prędkość przepływu wody. Dno rzeki w tym odcinku pokrywa wolno transportowany piasek nanoszony z górnego biegu. Dolina rzeki w tym odcinku jej biegu poszerza się. Woda w rzece jest cieplejsza, mniej przejrzysta i zawiera mniej tlenu. Brzegi rzeki, a czasami i dno są porośnięte przez rośliny.

W tym odcinku powstają zakola rzeki - pętlowate, wygięte odcinki rzeki zawarte pomiędzy jej dwoma zakrętami. Zakola sprawiają, że rzeka płynie wolniej i magazynuje więcej wody. Powstają na terenach nizinnych w miejscach słabego nurtu wskutek tzw. erozji bocznej - rozmywania brzegów przez wodę płynącą. Rozwój zakoli prowadzi do stopniowego przesuwania się koryta; proces ten przerywany jest przez ścięcie zakola, które stopniowo przekształca się w starorzecze (jezioro leżące na dnie doliny rzecznej, które jest fragmentem jej byłego koryta).

W dolnym biegu woda płynie jeszcze wolniej. Dno pokrywa gruba warstwa drobnego piasku i mułu. Woda jest ciepła i mętna, gdyż niesie duże ilości materiału skalnego, szczątków organizmów itp. Prawie nie występuje zjawisko niszczenia dna i brzegów.

2. Rośliny i zwierzęta w rzekach

W górnym biegu większości polskich rzek żyje niewiele roślin (są to glony - okrzemki oraz skrętnica wstęgowata), ponieważ rwący nurt rozrywa długie łodygi roślin. Najczęściej są to glony mocno przyczepione do kamieni, równie mocno trzymające się dna wodne mchy oraz niewiele innych, przeważnie mikroskopijnych roślin. Zwierzęta żyjące w tych odcinkach rzek nie mają zatem dostępu do bogatego źródła pokarmu roślinnego. Korzystając z czystej i bogatej w tlen wody, żyje tu wiele zwierząt odżywiających się obumarłymi częściami roślin rosnących wzdłuż rzek oraz polujących na te zwierzęta drapieżników. Wśród bezkręgowców spotyka się tu kiełże oraz larwy chruścików – owadów lądowych, ale rozmnażających się w wodzie. Typowymi kręgowcami szybko płynących rzek są sprawnie pływające ryby: pstrągi i łososie.

W środkowym i dolnym biegu rzek rośliny i zwierzęta nie muszą walczyć z silnym prądem wody, ale woda nie jest już taka czysta. Przepuszcza mniej światła i zawiera mniej tlenu. Rośliny typowe dla dna rzek w środkowym i dolnym biegu to na przykład rogatek. W zakolach pojawia się grążel żółty i rzęsa wodna. Drobne rośliny to okrzemki, zielenice, a drobne zwierzęta to pierwotniaki, oczliki, rozwielitki. Przy brzegach z łatwością zakorzeniają się trzciny i pałki wodne. Zwierzęta bezkręgowe są bardzo liczne. Należą do nich larwy owadów, pijawki, ślimaki i raki. Wśród kręgowców środkowego i dolnego biegu rzek należy wyróżnić żaby i wiele gatunków ryb, np. okonie, karpie, płocie, szczupaki i leszcze, a także żyjące w mniejszych rzekach ssaki wodno‑lądowe, np. bobry i wydry. Wolno płynące lub stojące wody są dobrym miejscem do złożenia galaretowatego skrzeku.

Podsumowanie

• W górnym biegu rzeki woda płynie szybko, jest zimna, czysta i natleniona. Żyją tu tylko zwierzęta przystosowane do bystrego prądu; rośliny są niewielkie i przytwierdzone do dennych kamieni.

• W środkowym biegu rzeki woda płynie wolno, jest cieplejsza, słabiej natleniona i mniej przejrzysta niż w górnym biegu.

• W dolnym biegu rzeki woda płynie bardzo wolno i zasypuje dno osadami; jest mętna i słabo natleniona.

• W środkowym i dolnym biegu żyją rozmaite rośliny. Częste są wolno pływające ryby.

Zadania