Jak rzeki i morza przekształcają powierzchnię Ziemi?
Przysłowie mówiące, że kropla drąży skałę, ma przede wszystkim znaczenie przenośne, ale można je także rozumieć dosłownie. Pojedyncza kropla spływa po twardej skale, nie czyniąc jej pozornie szkody, ale miliony kropel przez miliony lat zniszczą nawet ogromne góry. Dowiedz się, jak to się dzieje.
siły wewnętrzne Ziemi kształtujące jej powierzchnię;
jak działają ruchy masowe kształtujące powierzchnię naszej planety;
jak wiatr wpływa na rzeźbę terenu.
Opiszesz niszczącą, transportującą i budującą działalność rzek i mórz.
Rozróżnisz zmiany rzeźbotwórczej działalności rzek w zależności od odcinka ich biegu.
Zinterpretujesz efekty erozji rzecznej, począwszy od źródeł, aż do ujścia.
Rozróżnisz typy ujść rzecznych.
Wymienisz typy wybrzeży morskich.
1. Niszcząca, transportująca i budująca działalność rzek i mórz
Poruszająca się woda potrafi mechanicznie niszczyć skały. Proces taki nazywamy erozjąerozją. Przenoszone przez wodę fragmenty skał uderzają w dno i brzegi, niszcząc je bardziej niż sama woda. Początkowo ostrokrawędziste odłamy skał są wygładzane i zaokrąglane, tworząc otoczaki, potem żwir, piasek i w końcu jeszcze drobniejsze ziarna. Woda może transportować rozdrobnione fragmenty skał na ogromne odległości, odkładać je gdzieś po drodze lub na końcu swego biegu, co nazywamy akumulacjąakumulacją.
Niemal każda rzeka rozpoczyna swój bieg w źródleźródle (lub w źródłach), a kończy w ujściu rzecznym do morza, jeziora lub innej rzeki. Istnieją także nieliczne wyjątki. Niektóre rzeki nie mają precyzyjnie określonego źródła. Wypływają z jaskiń, bagien lub jezior. Inne nie posiadają właściwego ujścia, znikając pozornie w systemie jaskiń lub wsiąkając w piaski pustyni.
Także falująca woda mórz i oceanów potrafi przekształcać rzeźbę terenów przybrzeżnych. Fale nieustannie uderzają w przybrzeżne skały, coraz silniej je rozdrabniając, akumulując piasek i żwir na nabrzeżu, tworzą plażę. W czasie przypływu lub sztormu zalewają plażę i docierają do brzegu, niszcząc go i powodując powstawanie wysokich klifówklifów. Proces ten nazywamy abrazjąabrazją. Materiał ze zniszczonego brzegu może być transportowany przez prądy morskie, które opływając wybrzeże, akumulują go w innym miejscu.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1045MbqZi8W5
Animacja schematycznie przedstawia proces powstawania klifu.
Opisz jakiekolwiek znane ci źródło rzeki.
We wsi Trzęsacz na Pomorzu Zachodnim ok. 600 lat temu wybudowano kościół. Postawiono go w pozornie bezpiecznej odległości niemal 2 km od klifowego brzegu. Procesy abrazyjne niszczyły jednak ciągle wysoki brzeg. W 1874 roku morze było już tak blisko, że kościół zamknięto. W 1901 roku zawaliła się północna ściana. Pomimo licznych prób powstrzymania abrazji brzeg nadal się cofa i obecnie zostały tylko fragmenty południowej ściany.
2. Odcinki biegu rzeki i ich charakterystyka
Bieg większości rzek dzieli się na trzy odcinki.
W górnym biegu rzeki często płyną w terenie górzystym lub wyżynnym. Dzięki dużym różnicom wysokości woda płynie ze znaczną prędkością i ma dużą siłę erozyjną. Dominuje tam erozja wgłębnaerozja wgłębna, na skutek której tworzą się coraz głębsze doliny, i erozja wstecznaerozja wsteczna powodująca cofanie się źródeł oraz przesuwanie progów wodospadów w górę rzeki. Erodowany przez wodę materiał skalny jest obtaczany, rozdrabniany i transportowany.
W środkowym biegu rzeka zwykle płynie wolniej i dzięki dopływom ma więcej wody. Niszczenie koryta zmienia swój charakter na erozję bocznąerozję boczną, przez co rzeka znacznie poszerza swoją dolinę i transportuje drobniejszy materiał. Proces ten polega na podcinaniu lub podmywaniu brzegów, co jest spowodowane nierównomiernym nurtem rzecznym. Woda podmywa brzegi wklęsłe, natomiast na brzegu wypukłym odkłada posegregowany materiał: żwir i gruby piasek, tworząc odsypy. Efekty tego procesu to m.in. obrywanie się materiału skalnego i ziemnego, przesunięcie ściany brzegu oraz dostawa nowego rumowiska do koryta rzeki. Proces ten prowadzi do tworzenia meandrówmeandrów. Meandry po pewnym czasie odcinają się od rzeki, która przy wysokich stanach wód prostuje swój bieg, i powstają niewielkie, płytkie, szybko zarastające jeziorka zwane starorzeczamistarorzeczami.
W dolnym biegu, a zwłaszcza u ujścia do morza lub jeziora, rzeka nie ma już siły erozyjnej, stopniowo traci zdolność transportu materiału i akumuluje go we własnym korycie, przy ujściu lub na dnie zbiornika, do którego wpada. Dlatego charakterystycznym elementem koryt rzecznych w dolnym jej biegu są piaszczyste łachy (ławice rzeczne).
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RHuVXhC6Wa2Tb
Animacja schematycznie pokazuje tworzenie się meandrów w środkowym biegu rzeki, co doprowadza do wytworzenia się starorzecza.
Uzasadnij sens nazwy „starorzecze”. W jakiej części Polski możemy spotkać takie obiekty hydrograficzne?
Nie każda rzeka ma taki sam charakter kolejnych odcinków swojego biegu. Wszystko zależy od usytuowania źródeł. Jeżeli źródła znajdują się na rozległych płaskowyżach graniczących z morzem, to w górnym biegu rzeka płynie powoli, a jej nurt przyspiesza dopiero w dolnym biegu.
3. Typy ujść rzecznych
Rzeka może uchodzić do innej, stając się wówczas jej dopływem. Transportowany materiał skalny zabierany jest wówczas przez rzekę główną. Gdy ujście znajduje się przy brzegu morza lub jeziora, wówczas rzeka w takim miejscu traci zdolność transportowania osadów i cały materiał podlega akumulacji. Gdy morze (lub jezioro) w miejscu ujścia rzeki jest płytkie i nie ma silnych prądów przybrzeżnych ani wysokich pływów, to przynoszony przez rzekę materiał skalny jest akumulowany przy brzegu zbiornika i stopniowo zasypuje ujście, budując stożek napływowy nazywany deltądeltą.
W niektórych miejscach rzeki uchodzą do głębokiego, otwartego morza. Dodatkowo w takich miejscach często występują silne prądy morskie oraz wysokie pływy. Przynoszone przez rzekę osady wynoszone są na pełne morze i osadzane w głębinach daleko od brzegu. Ujście rzeki nie ulega zasypywaniu, a jej koryto poszerza się nie przez erozję rzeczną, ale dzięki powtarzającym się, sięgającym nieraz daleko w górę rzeki przypływom i odpływom. Przypływy i odpływy działają erozyjnie i powodują poszerzenie ujścia, jednocześnie uniemożliwiając akumulację materiału niesionego przez rzekę. Stosownie do kształtu otrzymały one polską nazwę ujść lejkowatychujść lejkowatych lub międzynarodową estuariówestuariów – od łacińskiego słowa aestuarium oznaczającego pierwotnie drogę morską. W wielu przypadkach charakter ujścia rzeki stanowi formę pośrednią między deltą a estuarium.
Wskaż, jakiego typu ujścia mają najważniejsze polskie rzeki: Wisła i Odra. Opisz czynniki wpływające na charakter tych ujść.
Pojęcia geograficzne „delta rzeczna” albo „ujście deltowate” pochodzą od kształtu tego typu ujścia przypominającego grecką literę delta (delta).
Maksymalny przepływ Amazonki mierzony przy ujściu do Oceanu Atlantyckiego osiąga 300 tys. mIndeks górny 33 wody na sekundę. Co roku rzeka dostarcza do swojej delty ok. 2 mld ton osadów.
Delty odkryto także na Marsie. Kiedy Mars był młodą planetą, posiadał morza i rzeki. Wypływy wody (4 mld lat temu) usypywały delty z osadów planety, np. Delta Nanedi.
Usypane przez rzeki delty z czasem wysychają, a wypełniające je osady rzeczne pozwalają na wytworzenie bardzo żyznych gleb nazywanych madami. Podobny proces zachodzi w samych dolinach rzecznych, które okresowo zalewają wezbrane wody niosące żyzne osady. Doliny i delty wielkich rzek często są intensywnie uprawiane przez rolników i gęsto zamieszkane. W takich właśnie miejscach powstawały pierwsze cywilizacje rolnicze.
4. Jak powstają różne typy wybrzeży?
Wiele czynników wpływa na charakter wąskiego pasa lądów sąsiadującego z linią brzegową, czyli wybrzeża. Do najważniejszych należą: wielkość falowania i związana z nią działalność niszcząca i akumulująca, intensywność pływów morskich, siła i kierunek prądów morskich, budowa geologiczna, ruchy epejrogeniczne i izostatyczneizostatyczne, roślinność porastająca wybrzeże i wiele innych. Niektóre wybrzeża w wyniku rozmaitych procesów narastają, inne cofają się.
Nazwa typu wybrzeża | Geneza | Charakterystyka | Przykładowe miejsca występowania |
|---|---|---|---|
MIERZEJOWE | budowane przez prądy przybrzeżne i fale | wąskie piaszczyste półwyspy odcinające zatoki od morza i przekształcające je w zalewy lub jeziora | południowe wybrzeże Bałtyku |
DELTOWE | budowane głównie przez rzeki | obszary w kształcie trójkąta lub wachlarza rozrastającego się w głąb morza lub narastającego w górę rzeki (delty wstecznej) | delty wielkich rzek: Amazonka, Nil, Ganges i Brahmaputra, Missisipi, Dunaj, Wołga i inne |
LAGUNOWE | piaszczyste wały budowane przez prądy morskie i przypływy | wąskie pasy morza (laguny) odcinane od otwartego morza piaszczystymi wałami (lido) | północne wybrzeża Adriatyku, południowe wybrzeża Stanów Zjednoczonych (nad Zatoką Meksykańską) |
NAMORZYNOWE | utworzone dzięki akumulacji osadów morskich przez rozrastające się korzenie roślin tworzących lasy namorzynowe | trudne do przebycia, bagniste, gęste, splątane lasy obejmujące płaskie brzegi zalewane przypływem | liczne płaskie wybrzeża w strefie międzyzwrotnikowej o wilgotnym klimacie |
RAFOWE (KORALOWE) | powstałe w wyniku rozrastania się organizmów rafotwórczych, np. koralowców powiększających rafy | płaskie wyspy rafowe, często w postaci pierścienia lądu, tzw. atolu, otaczającego płytką lagunę | płytkie, ciepłe i słone wybrzeża w strefie międzyzwrotnikowej |
SZKIEROWE | powstałe poprzez częściowe zatopienie terenu, na którym występują pagórki (mutony, barańce) o powierzchni wygładzonej przez lodowiec | setki małych płaskich wysepek poprzedzielanych płytkimi cieśninami | wybrzeża Finlandii, Szkocji i Alaski |
FIORDOWE | powstałe poprzez zatopienie (najczęściej w wyniku podnoszenia się poziomu morza po stopieniu lodowców) dolnych części żłobów (dolin) lodowcowych | długie wąskie zatoki o głębokości nawet ponad 1 tys. m i stromych brzegach, wchodzące w ląd na dziesiątki, a nawet setki kilometrów, największe fiordy osiągają długość 350 km (grenlandzki Scoresbysund) i głębokosći 1933 m (Antarktyczny Skelton Inlet) | Norwegia, Szkocja, Grenlandia, Alaska, Nowa Zelandia |
RIASOWE | powstałe w skutek zalania dolin między równoległymi grzbietami górskimi, usytuowanymi poprzecznie do linii brzegowej | długie kręte zatoki od strony morza i równie długie i kręte półwyspy od strony lądu | Irlandia, Zachodnia Francja, Portugalia |
DALMATYŃSKIE | powstałe na skutek zatopienia przybrzeżnych dolin górskich leżących równolegle do wybrzeża | długie wyspy równoległe do brzegu | Chorwacja, Kalifornia |
KLIFOWE | utworzone w wyniku niszczenia wysokiego brzegu przez fale morskie (abrazja) | wysokie strome brzegi nazywane klifami, podcinane przez fale tworzące nisze abrazyjne u podstawy brzegu i usypujące platformy abrazyjne w dnie morza równolegle do brzegu | Normandia, Wielka Brytania, południowe wybrzeże Bałtyku na Wolinie i w okolicach Trzęsacza, Rozewia i Pucka, |
Zdjęcie 2. CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1581715, licencja: CC BY 3.0.
Atol tworzy się dzięki przyrastaniu rafy koralowej wokół wyspy wulkanicznej. Stożek wulkaniczny ulega zniszczeniu i z biegiem czasu się zanurza, a coraz wyższa rafa tworzy wyspę w postaci „obwarzanka”.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Jw6Bj2QYXcg
Atol tworzy się dzięki przyrastaniu rafy koralowej wokół wyspy wulkanicznej. Stożek wulkaniczny ulega zniszczeniu i z biegiem czasu się zanurza, a coraz wyższa rafa tworzy wyspę w postaci „obwarzanka”.
Animacja przedstawia widok wyspy wulkanicznej, na której zaczynają wokół osadzać się koralowce, tworząc rafę. Wyspa wulkaniczna ulega niszczeniu oraz zapadaniu się pod wpływem ciężaru rafy. Wyspa wulkaniczna ulega całkowitemu zanurzeniu pod wodą. Na powierzchni pozostaje wyspa – atol, otaczająca lagunę znajdującą się wewnątrz.
Wymień znane ci typy wybrzeży spotykane na polskim brzegu Bałtyku. Krótko je scharakteryzuj.
Działalność człowieka może znacząco przeobrażać niewielkie fragmenty wybrzeży. Ludzie, budując porty, falochrony, zapory i inne budowle, zmieniają charakter wybrzeży .
Podsumowanie
Rzeki erodują skały podłoża, transportują materiał i akumulują go w innych miejscach.
Falujące wody mórz i oceanów niszczą brzegi, transportują materiał skalny i akumulują go w nowych miejscach.
Bieg rzek przeważnie dzieli się na trzy odcinki: górny, środkowy i dolny, różniące się przebiegiem procesów erozji i akumulacji.
Dwa główne typy ujść rzecznych to ujścia deltowe i lejkowate.
W zależności od ukształtowania dna morza i brzegów lądu, procesów geologicznych, prądów morskich i obecności niektórych organizmów wyróżniamy wiele typów wybrzeży.
Korzystając z animacji znajdującej się w lekcji, za pomocą kilku rysunków ukaż schematycznie proces tworzenia się starorzecza.
Opisz proces tworzenia się starorzecza.
Wskaż na mapie świata po 5 rzek posiadających ujście deltowe i lejkowate.
Wymień po 5 rzek posiadających ujście deltowe i lejkowate.
Zapoznaj się z następującymi hasłami ze słownika:
abrazjaabrazja
akumulacjaakumulacja
deltadelta
erozjaerozja
erozja bocznaerozja boczna
erozja wgłębnaerozja wgłębna
erozja wstecznaerozja wsteczna
estuariumestuarium
izostazjaizostazja
klifklif
meandermeander
starorzeczestarorzecze
ujście rzeczneujście rzeczne
ujście lejkowateujście lejkowate
źródłoźródło
Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Wody na ZiemiWody na Ziemi
Budowa wnętrza ZiemiBudowa wnętrza Ziemi
Wietrzenie skałWietrzenie skał
Słownik
proces niszczenia brzegów przez falującą wodę
proces gromadzenia osadów w wyniku działalności wody, wiatru lub lodowca
ujście rzeki w postaci dwóch lub więcej odnóg na obszarze usypanym z osadów przyniesionych przez rzekę
procesy niszczenia skorupy ziemskiej, polegające na żłobieniu i rozcinaniu powierzchni przez wody, lodowce i wiatr, połączone z usuwaniem powstających produktów niszczenia
niszczenie brzegów rzek w wyniku nierównomiernej prędkości przepływu wody
wcinanie się rzek w podłoże na skutek niszczenia dna za pomocą niesionego materiału skalnego; doliny rzeczne tego typu mają w przekroju poprzecznym kształt litery „V”
przesuwanie się źródeł rzeki oraz progów i załomów skalnych w kierunku przeciwnym niż kierunek biegu rzeki; erozja wsteczna powoduje wydłużanie się doliny w górę rzeki
poszerzone przez pływy morskie ujście rzeki uchodzącej do głębokiego morza
proces zachodzący na granicy litosfery i astenosfery (płynnej warstwy podścielającej twardą litosferę), polegający na grawitacyjnej stabilizacji górotworu; astenosfera jest plastyczna i jeśli zostanie obciążona na przykład pokrywą lądolodu lub dużą masą skał litosfery, ugnie się grawitacyjnie pod ich ciężarem; odwrotnie dzieje się podczas zmniejszania się ciężaru górotworu, na przykład podczas jego erozji albo po stopnieniu lądolodu; takie zjawisko zachodzi obecnie w Skandynawii, która po niedawnym ustąpieniu lądolodu podnosi się
wysoka, stroma, czasem nawet pionowa ściana brzegu morskiego, ukształtowana w wyniku abrazji
fragment koryta rzeki o kształcie przypominającym zakole, łuk lub pętlę, utworzony w wyniku erozji bocznej
jezioro leżące w dolinie rzecznej, powstałe w wyniku odcięcia pętli meandrameandra
patrz estuariumestuarium
naturalny i samoczynny wypływ wód podziemnych na powierzchnię
Ćwiczenia
Uzupełnij poszczególne zdania, wybierając poprawne sformułowanie z listy.
Wybierz pojęcie powiązane z niszczącym działaniem fal na brzeg morza.
Oceń prawdziwość stwierdzeń charakteryzujących procesy w kolejnych odcinkach biegu rzeki.
Wskaż poprawną odpowiedź na poniższe pytanie.
W którym z odcinków biegu rzeki najczęściej wykształcają się meandry?
Wybierz warunek konieczny do tego, by powstała delta.
Wskaż warunek sprzyjający powstaniu lejkowatego ujścia rzeki.
Oceń prawdziwość zdań będących opisami wybranych typów wybrzeży morskich.
Wskaż poprawną odpowiedź na poniższe pytanie.
Jaki typ wybrzeża powstaje na ciepłych morzach w wyniku działalności niewielkich organizmów morskich prowadzących osiadły tryb życia?