Początki faszyzmu w Niemczech i we Włoszech

Wprowadzenie

Krajami w których faszyzm znalazł podatny grunt były Włochy i Niemcy. Mimo 
że Włochy znalazły się w gronie zwycięzców, w obu państwach wojna położyła kres marzeniom o zdobyczach terytorialnych i sukcesach na arenie międzynarodowej. Faszyzm we Włoszech stał się ideologią państwową znacznie wcześniej niż w Niemczech. Inne też były drogi dojścia do władzy jej zwolenników. Zarówno włoskie jak i niemieckie społeczeństwo – zmęczone i rozczarowane wojną – uległo hasłom głoszonym przez faszystów. W kolejnych latach doświadczyło konsekwencji funkcjonowania totalitarnego reżimu.

'Ukradzione zwycięstwo'

Włochy, przyłączając się w 1915 roku do wojny po stronie państw ententy, liczyły 
na zdobycze terytorialne. Postanowienia konferencji wersalskiej, na której premier Vittorio Orlando formalnie wchodził w skład Wielkiej Czwórki i był jednym z decydentów, nie spełniły tych oczekiwań. Włochy otrzymały tylko południowy Tyrol i Dalmację. Trudno więc się dziwić, że mówiono o 'kalekim' lub 'ukradzionym zwycięstwie'. Pogłębiło to panującą od końca XIX wieku w społeczeństwie włoskim frustrację. Zjednoczony na początku lat 70. XIX wieku kraj zamiast rozwoju przeżywał kryzys. Nie udała się unifikacja, widoczny był podział na północ i południe. Włochy, w odróżnieniu od zjednoczonych Niemiec, nie odgrywały w polityce międzynarodowej istotnej roli. Osiągnięcie pozycji światowego mocarstwa pozostało niespełnionym marzeniem.

Ogromne koszty działań wojennych wpłynęły na kryzys gospodarczy, z którym kolejne rządy nie potrafiły sobie poradzić. Ze względu na rozbicie polityczne parlamentu, a tym samym brak możliwości stworzenia stabilnej koalicji, wzrastało niezadowolenie społeczne i następowała radykalizacja nastrojów. Robotnicy 
na północy Włoch próbowali nawet zakładać rady robotnicze i przejmować fabryki. Włoski poeta Gabriele D’Annunzio [czyt.: gabriele danuncio] zorganizował marsz niezadowolonych kombatantów i zajął miasto Fiume (obecnie Rijeka) na pograniczu Włoch oraz Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Miejscowość portowa była w większości zamieszkana przez Włochów. W 1924 roku Liga NarodówLiga NarodówLiga Narodów uznała aneksję włoską dokonaną przez D’Annunzia.

Benito Mussolini i powstanie Fasci di Combattimento

Benito Mussolini wykorzystał niezadowolenie byłych żołnierzy i założył w 1919 roku Fasci di Combattimento [czyt.: faszi di kombatimento], czyli Związki Kombatantów.

Mussolini urodził się w 1883 roku. Był nauczycielem, ale krótko pracował w tym zawodzie. Na początku XX wieku wyjechał do Szwajcarii, aby uniknąć służby wojskowej. Tam stał się aktywnym socjalistą. W latach 1912–1914 redagował gazetę „Avanti”. Kiedy jednak zaczął czynnie opowiadać się za przystąpieniem Włoch 
do wojny po stronie ententy, naraził się socjalistom. W związku z tym zrezygnował z kierowania wspomnianą gazetą i założył organ o charakterze nacjonalistycznym
„Il Popolo d’Italia”.„Il Popolo d'Italia”„Il Popolo d’Italia”. W latach 1915–1917 walczył w I wojnie światowej.

R1O25DWQDvP1l

Zdjęcie przedstawia młodego Mussoliniego. Ubrany jest w mundur wojskowy. Do lewej klapy ma przypięte odznaczenia wojskowe. Zamiast krawata jest order. Na głowie ma czapkę, w kształcie kapelusza, na której na środku jest faszystowski orzeł. Przez prawe ramię ma przepasaną wstęgę. Lewą rękę opiera na tej wstędze. Na nogach widać wysokie do kolan buty - oficerki.

W 1917 roku Mussolini został ranny i wrócił z frontu do domu. Dwa lata później założył wspomniane Fasci di Combattimento. Organizacja skupiała przede wszystkim weteranów wojennych. Jej program na przestrzeni lat się zmieniał. Mussolini podkreślał potrzebę budowy silnego państwa, czyli powstania 'Wielkich Włoch'. Posługiwanie się hasłami nacjonalistycznymi, odwoływanie się do czasów Imperium Rzymskiego stanie się charakterystycznym elementem włoskiego faszyzmu. Rywalizując natomiast o wpływy z socjalistami (z Włoską Partią Socjalistyczną), głosił poglądy, które pozwoliły mu zdobyć poparcie uboższych warstw społecznych, 
m.in. deklarował konieczność obłożenia podatkami najbogatszych. Widział też potrzebę konfiskaty majątków kościelnych. Członkowie organizacji Mussoliniego często zachowywali się agresywnie wobec bojówek socjalistów, podkreślając tym samym niechęć do głoszonych przez nich haseł, jak choćby rewolucji społecznej 
czy zniesienia własności prywatnej.

Często dochodziło do walki członków Fasci, zwanych ze względu na ubiór 'czarnymi koszulami', z bojówkami socjalistów ('czerwonymi koszulami'). Mimo że program proponowany przez Mussoliniego był radykalny, wydawał się bezpieczniejszy niż rewolucjonizm socjalistów. Pracodawcy wierzyli, że uspokoi sytuację i wzmocni pozycję państwa, a robotnicy – że poprawi ich położenie. Mussolini, chcąc zintegrować swoich zwolenników, powołał w 1921 roku Narodową Partię Faszystowską. Była to organizacja mocno scentralizowana, na czele z Mussolinim jako wodzem - duce [czyt.: ducze] Jego władza była absolutna ('duce ma zawsze rację'). W programie partii faszystowskiej zaczęły pojawiać się poglądy, które miały przyciągnąć do niej przemysłowców, bankierów, czyli kapitał. Mussolini zapowiadał wprowadzenie silnej władzy, ograniczenie roli związków zawodowych, a tym samym wprowadzenie w życie idei współpracy przedsiębiorców i robotników, ale przede wszystkim podjęcie działalności, która umożliwi rozwój gospodarczy.

Pierwsze sukcesy faszystów

Z perspektywy ruchu faszystowskiego korzystnym wydarzeniem był podział włoskich socjalistów. W wyniku rozłamu powstała Włoska Partia Komunistyczna. Przedstawiciele obydwu partii organizowali strajki (m.in. strajk generalny w sierpniu 1922 roku), które paraliżowały życie gospodarcze i pogłębiały kryzys. Mussolini postanowił więc podjąć bardziej zdecydowane działania i w październiku 1922 roku zorganizował 'marsz na Rzym'. Około 40 tysięcy 'czarnych koszul' z różnych części kraju ruszyło do stolicy.

RTjlYG8D3bbwj

Zdjęcie przedstawia tłum mężczyzn. Wśród nich, na środku stoi Benito Mussolini ubrany w garnitur. Ma srogą minę, dłonie ułożone na biodrach. Skupieni najbliżej niego mężczyźni ubrani są w mundury z przypiętymi odznaczeniami wojskowymi. Mężczyźni ci patrzą na Mussoliniego. Osoby z tłumu są ubrane po cywilnemu. W oddali w tłumie widać dziecko, które siedzi na czyichś ramionach.

Król Wiktor Emanuel III nie zdecydował się na wysłanie wojsk i zbrojne zatrzymanie faszystów, co sugerowali mu przedstawiciele rządu. Zamiast tego powierzył funkcję premiera Mussoliniemu. Duce utworzył rząd, w którym faszyści objęli najważniejsze ministerstwa.

Zarówno część społeczeństwa, jak i monarcha widziała w Mussolinim silną osobowość, która może doprowadzić do uspokojenia sytuacji.

Funkcjonowanie włoskiego faszyzmu

RCBgrH1PtClD61

Większą część fotografii zajmuje głowa młodego mężczyzny. Ubrany jest w koszulę, krawat i marynarkę. Ma krótkie ciemne włosy.

Po objęciu funkcji premiera Mussolini podjął kroki w celu umocnienia władzy.

Powołał Wielką Radę Faszystowską, która miała być ciałem doradczym rządu. Stała się jednak miejscem podejmowania wszystkich decyzji. W 1922 roku zdelegalizował partię komunistyczną.

Wprowadzono także nową ordynację wyborczą, zgodnie z którą każdej partii przysługiwało zgłoszenie tylko jednej listy, a ugrupowanie, które zdobyło w wyborach najwięcej głosów (min. 25%), otrzymywało 2/3 mandatów w parlamencie. W efekcie tych zmian wybory, które odbyły się w kwietniu 
1924 roku, przyniosły zwycięstwo kandydatom z listy faszystowskiej. W nowym parlamencie zasiadali jednak jeszcze przedstawiciele innych partii, m.in. socjaliści. Ich lider, Giacomo Matteotti [czyt.: dżakomo matteotti], oskarżył faszystów o oszustwa i manipulacje wyborcze. Domagał się unieważnienia wyborów. W efekcie został porwany, a po dwóch miesiącach odnaleziono jego ciało. Giacomo Matteotti przed wystąpieniem w parlamencie miał powiedzieć swoim współtowarzyszom, aby szykowali mowę na jego pogrzeb.

Zaczęło się stopniowe tworzenie państwa totalitarnego. Pod koniec 1924 roku zniesiono wolność prasy oraz zdelegalizowano wszystkie partie oprócz faszystowskiej. Zaostrzono terror wobec przeciwników politycznych, nasilono propagandę. Jednym z najbardziej charakterystycznych plakatów z tych czasów był rysunek głowy Mussoliniego na tle wielokrotnie powtórzonego 'si', czyli 'tak'.

Nie prześladowano jednak Kościoła. Mussolini nie chciał podejmować rywalizacji o dusze, tylko zapewnić sobie przychylność Watykanu. W 1929 roku doszło 
do zawarcia między papiestwem a rządem faszystowskim paktów laterańskich, likwidujących trwający od 1870 roku spór pomiędzy papieżem a państwem włoskim. Religia katolicka została uznana za państwową.

Oficjalnie Włochy pozostały królestwem. Monarcha w rzeczywistości nie miał wpływu na rządy. Wszelkie decyzje podejmował Mussolini, który ewentualnie konsultował 
je z Wielką Radą Faszystowską. Trzeba jednak zauważyć, że niektóre decyzje mogły być przyjmowane przez społeczeństwo jako mające na celu poprawę sytuacji w kraju. Wprowadzono na przykład ustawodawstwo socjalne: rozwiązania prawne służące opiece nad rodziną oraz system urlopów wypoczynkowych. Ponadto usprawniono funkcjonowanie opieki medycznej.

Oficjalna ideologia szerzyła kult państwa. Nawiązywano do tradycji imperialnych starożytnego Rzymu (czyli do czasów świetności i wielkości). Rozpoczęto prace wykopaliskowe w stolicy Włoch.

R1W4XptjZFIKr1

Zdjęcie przedstawia chłopca ubranego w czarną koszulę. Wywiązany jest jasny krawat. Na głowie ma beret, ułożony na prawą stronę. Na jego twarzy widać lekki uśmiech.

Powstała Narodowa Rada Korporacyjna, która czuwała nad właściwym funkcjonowaniem korporacji zawodowych – łączących pracodawców i pracowników konkretnych branż. Tego typu organizacje miały przeciwdziałać powstawaniu konfliktów między robotnikami a przedsiębiorcami. Zakazano strajków i lokautów. Mussolini zmniejszył bezrobocie dzięki licznym pracom publicznym. Między innymi rozpoczęto osuszanie bagien pontyjskich, a otrzymaną w ten sposób ziemię przydzielono rolnikom. Działania podejmowane w celu rozbudowy armii i jej dozbrajania wpłynęły na rozwój przemysłu zbrojeniowego, ale też samochodowego i lotniczego. Mussolini wprowadził wiele ustaw poprawiających bezpieczeństwo w kraju. Niemniej, społeczeństwo włoskie znajdowało się pod nadzorem.

Kontrolę sprawowano poprzez istniejące organizacje faszystowskie: dorośli należeli do Narodowej Partii Faszystowskiej, dzieci i młodzież zrzeszano w faszystowskich organizacjach dostosowanych do ich wieku.

Ważne miejsce w działalności państw faszystowskich zajmowała polityka zagraniczna. Więcej infomracji na ten temat znajdziesz w lekcji Polityka ustępstw państw europejskich wobec państw faszystowskichD5fmIK0pCPolityka ustępstw państw europejskich wobec państw faszystowskich

Trudne początki Republiki Weimarskiej

Kryzys, który przeżywała Republika Weimarska na początku istnienia, mobilizował różne siły polityczne do podejmowania działań, mających zmienić na korzyść zaistniałą sytuację. Po komunistycznym zrywie inspirowanym przez Związek SpartakusaZwiązek SpartakusaZwiązek Spartakusa w 1920 roku, przeprowadzony został pucz wojskowy. Wolfgang Kapp, popierany przez część generalicji i FreikorpsyfreikopsyFreikorpsy [czyt.: frajkorpsy], próbował przejąć władzę. Pucz stłumiono, ale kolejny raz pokazał on słabość i brak poparcia dla rządów socjaldemokratów. W 1920 roku zdobyli oni o połowę mniej głosów niż w 1919 roku. Trudna sytuacja gospodarcza uniemożliwiała spłatę reparacji. W Niemczech podobnie jak w innych krajach wystąpiła hiperinflacja. Apogeum kryzysu przyniósł rok 1923. Hiperinflacja dotknęła wszystkie warstwy społeczne. Kurs dolara wzrósł od kilkunastu tysięcy marek do 4 bilionów. Francja, ze względu na niespłacanie przez Niemcy reparacji, rozpoczęła okupację Zagłębia Ruhry. Kolejny raz doszło do prób przejęcia władzy przez komunistów (m.in. w Turyngii i Saksonii). Natomiast w 1923 roku w Bawarii odbył się nacjonalistyczny przewrót. Na czele tzw. puczu monachijskiego stanęli Adolf Hitler i Erich Ludendorff. Ten drugi był jedną z ważnych postaci armii niemieckiej w okresie I wojny i zwolennikiem tezy, że armia niemiecka była w stanie nadal walczyć w I wojnie i odnieść sukces. Udział w puczu monachijskim zakończył się dla niego aresztowaniem, jednak w procesie oczyszczono go z zarzutów. Dla Hitlera zamach w Monachium stał się początkiem jego politycznej kariery.

RbXgmiKts5lMl

Fotografia przedstawia tłum ludzi gromadzący się na placu. Na drugim planie znajduje się budowla z trzema wielkimi łukami arkad wspartych na wysokich kolumnach. W arkadach również gromadzi się tłum.

Adolf Hitler

R1ZCiiexcPt7b

Zdjęcie przedstawia Adolfa Hitlera. Przedstawiony jest powyżej wysokości ramion. Ubrany jest w mundur wojskowy. Na głowie ma czapkę wojskową. Na twarzy szerokie wąsy.

Adolf Hitler (1889–1945) urodził się w Austrii. Po ukończeniu szkoły średniej, dwukrotnie bez powodzenia zdawał na Akademię Sztuk Pięknych w Wiedniu. Później przeniósł się do Monachium. Kiedy wybuchła I wojna światowa, zgłosił się na ochotnika do armii niemieckiej.

R1NNSHqbYt1Dl

Zdjęcie przedstawia siedmiu żołnierzy. Czterech z nich siedzi na krzesłach. Jeden z nich trzyma na kolanach psa. Dwoje żołnierzy stoi, zaś jeden leży przed tymi co siedzą na krzesłach. Pierwszy od prawej siedzący żołnierz to Hitler z charakterystycznymi szerokimi wąsami. Tło zdjęcia stanowi mur z cegieł. Na ziemi widać trawę.

W 1918 roku w wyniku użycia broni chemicznej został ranny i czasowo stracił wzrok. Po wojnie zasilił szeregi powstałej w 1919 roku Niemieckiej Partii Robotniczej, skupiającej przede wszystkim osoby sfrustrowane klęską Niemiec. Z inicjatywy Hitlera w 1920 roku partia zmieniła nazwę na Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP). W 1921 roku Hitler objął jej przywództwo.

RGqnXKH3sen4e

Ilustracja przedstawia kartę członkowską DAP, na której znajdują się niewyraźne napisy drukowane i odręczne w języku niemieckim. Na górze jest nazwa partii: Niemiecka Partia Robotnicza (DAP). Poniżej duży napis: karta członkowska, pod którą jest odręcznie wpisane imię i nazwisko: Adolf Hitler wraz z datą wystawienia. Poniżej numer katy, który jest przekreślony oraz podpisy.

Partia pod wpływem Hitlera zaczęła głosić chwytliwe demagogiczne hasła, będące mieszanką poglądów nacjonalistycznych i socjalistycznych. Szerzono mit o niezwyciężonej armii niemieckiej. Negowano i krytykowano traktat wersalski, nawoływano do bojkotu rządu, który przyczynił się do podpisania wspomnianego 'dyktatu' i realizował siłą narzucone postanowienia, m.in. dotyczące spłaty reparacji. Chętnie też posługiwano się hasłami antysemickimi, choć należy zauważyć, 
że nastroje antysemickie występowały nie tylko w szeregach partii narodowosocjalistycznej, ale także w innych ugrupowaniach. Przypominano żydowski rodowód przywódców Związku Spartakusa oraz doszukiwano się żydowskiego pochodzenia przedstawicieli rządu, obwiniając ich o klęskę wojenną i kryzys gospodarczy. Efektem tej propagandy było zabójstwo ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua [czyt.: waltera ratenała], polityka żydowskiego pochodzenia, który został zastrzelony przez członków prawicowej organizacji Konsul. NSDAP utworzyła także swoje 'ramię zbrojne', organizację paramilitarną Oddziały Szturmowe (SA), nazwaną od koloru mundurów 'brunatnymi koszulami'.  SA angażowała się w rozruchy uliczne, napadała przede wszystkim na działaczy komunistycznych. Pierwsza próba przejęcia władzy poprzez pucz w Monachium (wspomniany wcześniej) okazała się nieudana. Sąd skazał Hitlera na pięć lat pozbawienia wolności. Wyszedł po roku, ponieważ uznano, że jest niegroźnym działaczem politycznym. Podczas pobytu w więzieniu Hitler napisał książkę pt. Mein Kampf [czyt.: majn kampf]. Zaprezentował w niej swoje poglądy, które staną się później podstawą ideologii III Rzeszy, czyli narodowego socjalizmu (nazizmu).

R1NBCYNaMQtpD

Ilustracja przedstawia okładkę (front i grzbiet) książki. Na środku części frontowej jest napis w języku niemieckim „Mein Kampf˝. Na górze napis: Adolf Hitler. Na dole okładki napis w języku niemieckim: Ruch narodowo-socjalistyczny. Po jego obydwu stronach są swastyki. Na grzbiecie u góry jest napis: Adolf Hitler, na środku: "Main Kampf", pod nim: Ruch narodowo-socjalistyczny, poniżej narysowana jest swastyka.

Gustav Stresemann i jego polityka

Poglądy Hitlera znalazły zrozumienie u nielicznych, zwłaszcza że sytuacja w kraju zaczęła się poprawiać.  Państwa zachodnie opracowały plan finansowy ułatwiający spłatę reparacji przez Niemcy, był to tzw. plan Dawesaplan Dawesaplan Dawesa [czyt.: dołsa]. W kraju została przeprowadzona reforma walutowa, która zahamowała hiperinflację. Polityka zagraniczna prowadzona przez ministra Gustava Stresemanna [czyt.: sztrezemana], zaowocowała podpisaniem lokarneńskich traktatówlokarneńskie traktaty lokarneńskich traktatów, które pozwoliły na powrót Niemiec na arenę wielkiej polityki europejskiej.

Fragment traktatu z Locarno

Traktat w Locarno był pakietem międzynarodowych porozumieniem opracowanych 16 października 1925 r. na konferencji w Locarno pomiędzy Belgią, Francją, Niemcami, Wielką Brytanią i Włochami (Czechosłowacja i Polska jedynie asystowały obradom). Traktat w Locarno obejmował m.in tzw. pakt reński, czyli traktat wzajemnej gwarancji między Belgią, Francją, Wielką Brytanią, Włochami i Niemcami.

Nie bez znaczenia dla akceptacji polityki państwa przez Niemców był również fakt, 
że prezydentem republiki został Paul von Hindenburg, były głównodowodzący armią niemiecką podczas I wojny. Poglądy rasistowskie i rewanżystowskie prezentowane w Mein Kampf znajdą wyjątkowo podatny grunt dopiero w okresie wielkiego kryzysu.

Zamiast podsumowania

R9XWyGicqpXEv

Na zdjęciu jest Benito Mussolini ubrany w mundur wojskowy. Marynarka jest przepasana paskiem. Za nim stoi dwóch mężczyzn. Jeden jest ubrany elegancko, w garnitur, ma kapelusz na głowie. Drugi mężczyzna ma na sobie wojskowy mundur. Po prawej stronie Mussoliniego widać fragment postaci, która na ręku ma niemiecką swastykę.

R131cjxtBLpIg

Zdjęcie przedstawia Adolfa Hitlera. Przedstawiony jest z prawego profilu, od pasa w górę. Ubrany jest w mundur wojskowy, na lewym ramieniu widać fragment swastyki. Ręce ma skrzyżowane i trzyma je na wysokości pasa. Włosy zaczesane na lewy bok. Na twarzy mały wąsik.