R1CpjuupEraBw
Ilustracja, która przedstawia kodeks i młotek sędziowski, które są położone na biurku. Po prawej stronie leży młotek sędziowski. Po lewej stronie kodeks.

Źródła i obszary prawa

Kodeks i młotek sędziowski 
Źródło: pixabay.com, domena publiczna.

Czy pamiętasz, jak powstaje w Polsce ustawa? Przekonaj się, wykonując zadanie.

Ćwiczenie 1

Uzupełnij poniższą oś procesu ustawodawczego kolejnymi etapami procesu powstawania/uchwalania ustawy w Polsce.

RvatLmlat3Tr9
Wniesienie projektu ustawy do Sejmu III czytanie projektu ustawy na posiedzeniu Sejmu Przekazanie ustawy Marszałkowi Sejmu Przekazanie ustawy Prezydentowi RP Podpisanie ustawy przez Prezydenta RP A. Skierowanie ustawy do Trybunału Konstytucyjnego B. Głosowanie nad projektem ustawy w Sejmie C. Opublikowanie ustawy w Dzienniku Ustaw D. Odrzucenie przez Sejm uchwały Sejmu E. Uchwalenie poprawek do ustawy
ĆWICZENIE:
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Schemat procesu legislacyjnego.

Na schemacie zaznaczono wybrane elementy procesu ustawodawczego.

Na schemacie ujęto zapisy:

  • przekazanie ustawy Prezydentowi RP;

  • podpisanie ustawy przez Prezydenta RP;

  • przekazanie ustawy Marszałkowi Senatu;

  • III czytanie projektu ustawy na posiedzeniu Sejmu,

  • wniesienie projektu ustawy do Sejmu.

Pod schematem umieszczono elementy procesu ustawodawczego, które należny poprawnie umieścić, aby powstał konstytucyjny zapis procesu legislacyjnego:

  • pod literą A: Skierowanie ustawy do Trybunału Konstytucyjnego;

  • pod literą B: Głosowanie nad projektem ustawy w Sejmie;

  • pod literą C: Opublikowanie Ustawy w Dzienniku Ustaw;

  • pod literą D: Odrzucenie przez Sejm uchwały Senatu;

  • pod literą E: Uchwalenie poprawek do ustawy.

ta7JrJVFf7_0000000E
R1CpjuupEraBw
Kodeks i młotek sędziowski 
Źródło: pixabay.com, domena publiczna.
Co potrafię?
  • określać, co to jest prawo oraz jakie mogą być zależności między normami prawnymi a innymi normami społecznymi;

  • wyjaśniać na przykładzie Polski, jakie są konsekwencje przyjęcia konstytucyjnej zasady państwa prawnego.

Nauczysz się
  • charakteryzować pojęcia normy prawnej, przepisu i aktu prawnego;

  • przedstawiać źródła prawa obowiązującego w Polsce;

  • opisywać najważniejsze obszary prawa;

  • wskazywać, w jakich organach publikacyjnych można odszukać określone akty prawne.

ta7JrJVFf7_00000014

Normy i przepisy prawne. Akty normatywne

norma prawna
Definicja: norma prawna

reguła postępowania ustanowiona przez upoważniony organ państwa, która wyjaśnia, kto i w jakich okolicznościach powinien zachować się w określony sposób

Struktura normy prawnej:

  • hipoteza – hipoteza określa adresata normy oraz warunki i okoliczności, w których adresatowi normy określone działanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone;

  • dyspozycja – dyspozycja to część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych wydarzeń lub okoliczności;

  • sankcja – sankcja określa konsekwencje, jakie grożą za zachowanie niezgodne z dyspozycją normy.

Wstęp do prawoznawstwaTamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek
Tamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek Wstęp do prawoznawstwa

Przepis prawny – „wypowiedź sformułowana w języku prawnym, stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.”.

ŻR_02 Źródło: Tamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Wieczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 139–140.
Ćwiczenie 2

Wyjaśnij pojęcie przepis prawny.

R10j6pZ9Z6jp2
(Uzupełnij).
Wstęp do prawoznawstwaTamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek
Tamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek Wstęp do prawoznawstwa

Akt normatywny – „to dokument władzy publicznej zawierający (ujęte w przepisy) normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych”.

ŻR_01 Źródło: Tamara Chauvin, Tomasz Stawecki, Piotr Wieczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 139–140.
Ćwiczenie 3

Na podstawie tekstu źródłowego wyjaśnij pojęcie akt normatywny.

R76MkYOsGusUs
(Uzupełnij).
ta7JrJVFf7_0000001S

Źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce

Art. 87. Konstytucji RP wskazuje na następującą hierarchię źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Polsce

RdwX3eYhCH0FK
Hierarchia aktów prawnych w Polsce
Źródło: domena publiczna.

Ilustracja, która przedstawia piramidę hierarchiczności źródeł prawa powszechnie obowiązujących w Polsce.

Naczelne miejsce w piramidzie zajmuje Konstytucja.

Pozostałe akty prawne, obowiązujące na terenie kraju lub lokalnie:

  • ustawy;

  • ratyfikowane umowy międzynarodowe;

  • rozporządzenia;

  • akty prawa miejscowego, które obowiązują na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

ta7JrJVFf7_00000022

Organy publikacyjne

Niezbędnym warunkiem obowiązywania aktu normatywnego w państwie prawnym jest jego zamieszczenie w oficjalnym organie publikacyjnym. W Polsce akty normatywne ogłaszane są w różnych organach publikacyjnych.

RYnkwc4z7nAf5
Nagłówek Dziennika Ustaw
Źródło: domena publiczna.

Obecnie akty normatywne publikowane są w wersji elektronicznej.

Przydatne w analizie aktów normatywnych są także zbiory orzecznictwa, obejmujące na przykład orzeczenia Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego czy Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Bardzo praktyczny jest dostępny w internecie System Informacji Prawnej Sejmu RP. W Polsce akty normatywne ogłaszane są w różnych organach publikacyjnych:

  • Dziennik Ustaw RP - źródłami powszechnie obowiązującego prawa są: konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia.

  • Dziennik urzędowy RP ,,Monitor Polski” – źródła prawa o charakterze wewnętrznym, np.: zarządzenia prezydenta, uchwały Rady Ministrów i zarządzenia prezesa Rady Ministrów, wydane na podstawie ustawy (teksty jednolite) oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, a także uchwały Zgromadzenia Narodowego, Sejmu RP i Senatu RP.

  • Dzienniki urzędowe ministrów i innych urzędów centralnych – akty ogłaszane przez organy wydające dzienniki i uchwały Rady Ministrów, które je uchylają, oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego ich dotyczące.

  • Wojewódzkie dzienniki urzędowe – np. akty prawa miejscowego wydane przez wojewodów, inne terenowe organy administracji rządowej, sejmiki wojewódzkie, organy powiatów i organy gmin. Akty premiera uchylające te akty prawa miejscowego. Wyroki NSA dotyczące skarg na akty prawa miejscowego.

ta7JrJVFf7_0000002D

System prawny

RAfTJZ95eKr9Y
Biblioteka prawnicza 
Źródło: domena publiczna.

System prawny tworzą uporządkowane i powiązane ze sobą normy zapisane w tekstach aktów normatywnych obowiązujących w określonym czasie w państwie. We współczesnych państwach występują dwa różniące się od siebie rodzaje systemów prawnych. Jeden z nich bywa nazywany systemem prawa kontynentalnego, albo systemem civil law [czyt.: sywil loł], natomiast drugi - systemem prawa anglosaskiego, albo systemem common law [czyt.: komon loł].

System prawa kontynentalnego:

  • zasada wyłączności prawa stanowionego (ustawy) jako źródła prawa;

  • prymat ustawy oznacza zakaz tworzenia prawa przez sądy, które powinny ograniczać się do stosowania prawa;

  • prawo stanowione powinno być zasadniczo systemem niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym luk;

  • najistotniejsze znaczenie w systemie prawa stanowionego mają kodeksy, czyli ustawy całościowo regulujące określoną dziedzinę życia społecznego.

System prawa anglosaskiego:

  • prawu stanowionemu przysługuje prymat, lecz nie wyłączność;

  • sądy w swoich orzeczeniach formułują reguły postępowania, które mogą być podstawą dalszych orzeczeń (precedensy - orzeczenia sądu, które mają moc wiążącą w odniesieniu do późniejszych orzeczeń w podobnych sprawach);

  • prawo obowiązujące jest mieszaniną różnych typów praw stanowionego, precedensowego, zwyczajowego oraz tzw. zasad słuszności - equity; [czyt.: ekłity]

  • prawo nie jest traktowane jako spójne i pozbawione luk. Powinno się do tego dążyć w procesie stosowania prawa przez sądy. Istotne jest, jak prawo działa
    (law in action)[czyt.: la in akszyn], a nie jak jest zapisane w aktach normatywnych (law in books) [czyt.: la in buks];

  • oprócz orzeczeń sądowych, dużą rolę odgrywają umowy, zastępujące regulacje kodeksowe.

Na podstawie: T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014, s. 139‑140.

ta7JrJVFf7_0000003O

Rodzaje prawa

Podział prawa ze względu na treść

Prawo materialne tworzą normy określające obowiązki i uprawnienia oraz sankcje za niewykonanie obowiązków lub przekroczenie prawa. Normy te bezpośrednio regulują stosunki między podmiotami prawa (np. obywatelami, instytucjami państwa). Prawo formalne pozwala na egzekwowanie norm prawa materialnego. Reguluje tryb postępowania przed organami władzy publicznej.

Podział prawa ze względu na zakres podmiotowy

Prawo publiczne porządkuje relacje między organami państwa oraz między państwem a obywatelami. Prawo prywatne zawiera normy chroniące jednostki oraz regulujące stosunki między nimi. Prawo wewnętrzne obowiązuje w ramach organizacji społecznych i organów państwa. Prawo kanoniczne to zestaw norm obowiązujących w Kościele katolickim.

Podział prawa ze względu na przynależność państwową

Krajowe prawo wewnętrzne to system aktów normatywnych ustanowionych przez odpowiednie organy państwa, obowiązujące na jego terenie. Prawo międzynarodowe publiczne powstaje w wyniku umów między państwami, obowiązuje wyłącznie państwa, które takie umowy podpisały i ratyfikowały. Prawo międzynarodowe prywatne obejmuje normy prawa krajowego, stosowane na przykład w sytuacji,
gdy jedną ze stron stosunku prawnego jest cudzoziemiec. Prawo Unii Europejskiej jest stanowione przez organy UE. Mają się do niego stosować państwa członkowskie.

ta7JrJVFf7_00000046

Podsumowanie

System prawa obowiązujący w Polsce jest systemem prawa kontynentalnego. Kluczową rolę w tym systemie odgrywa prawo stanowione, które powinno stanowić jednolity, zupełny i niesprzeczny zespół norm. Prawo to powstaje w wyniku decyzji najważniejszych organów państwa (parlamentu, rządu, prezydenta, władz lokalnych). Współcześnie mamy jednak do czynienia z coraz większym oddziaływaniem prawa międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej na system prawa wewnętrznego, w ramach przyznanych przez państwo uprawnień. Większość ustaw uchwalanych przez nasz sejm po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej wiąże się z koniecznością wprowadzenia do prawa wewnętrznego dyrektyw unijnych.

Polecenie 1

Ustal, na podstawie statutu twojej szkoły, jakie normy postępowania obowiązują uczniów.

R1UkXHVGjlvCT
(Uzupełnij) -.
Polecenie 2

Przedstaw, na podstawie wojewódzkiego dziennika urzędowego, jakie akty prawa miejscowego uchwaliła rada gminy, w której mieszkasz, w ciągu ostatnich trzech miesięcy. Podaj przykłady.

R1Zyo5eJNjAeQ
(Uzupełnij) -.
Ćwiczenie 4

Wyjaśnij, jaką rolę odgrywa sędzia orzekający w systemie prawa kontynentalnego i anglosaskiego.

R1W7Q15qxL66h
(Uzupełnij) -.
Ćwiczenie 5
Rlv2OYP1PrcRQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R145HOpfwfI721
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zalecana literatura

Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014.
Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2000.
Tokarczyk R.A., Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008.
Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2007.