Gdy myślimy o górach, przed oczami stają nam surowe, pokryte śniegiem i pozbawione roślin szczyty o stromych stokach, np. niedostępne Himalaje czy leżące w Europie Alpy. Jednak takie góry występują również na terenie Polski. Są to Tatry.

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • gdzie na mapie Polski znajduje się pas gór,

  • jakie są cechy charakterystyczne gór średnich,

  • czym charakteryzuje się pogoda w górach.

Twoje cele
  • Omówisz główne cechy krajobrazu gór wysokich.

  • Podasz różnice pomiędzy Tatrami Wysokimi a Tatrami Zachodnimi.

  • Wyjaśnisz, dlaczego Tatry są tak chętnie odwiedzane przez turystów.

i3l7yDNNhI_d5e198

1. Położenie i środowisko Tatr

W południowej Polsce leży jedyny na naszym terytorium fragment gór wysokichgóry wysokiegór wysokichTatry. Jest to najwyżej położona część łańcucha Karpat. Większa część tych gór wraz z najwyższym szczytem (Gerlach, 2655 m n.p.m.) znajduje się na terenie sąsiadującej z nami Słowacji. Natomiast jeden z wierzchołków góry – Rysy – jest najwyższym punktem Polski i ma wysokość 2499 m n.p.m.

Krajobraz Tatr jest inny niż znanych nam już gór średnich. W górach wysokich doliny są głębokie, niektóre z nich mają charakterystyczny kształt litery U. Tatrzańskie stoki są strome, często w dolnej części pokryte rumowiskiem skalnym nazywanym w tych górach piargiempiargpiargiem. Fragmenty skał tworzące piarg staczają się na dół w żlebachżlebżlebach, czyli stromych obniżeniach przecinających stoki gór. Między szczytami występują czasem skaliste grzbiety zwane graniamigrańgraniami. Podobne formy można spotkać w Alpach, dlatego zarówno Tatry, jak i inne góry wysokie o podobnej rzeźbie nazwane zostały górami typu alpejskiego.

Najwyższe partie Tatr, nazywane Tatrami Wysokimi, zbudowane są głównie ze skał podobnych do granitu. W niższych częściach dominują skały przeobrażone oraz osadowe. W Tatrach Zachodnich, w których występują wapienie i dolomity, wyraźnie widoczne są rozmaite zjawiska krasowe, w tym także największe w Polsce jaskinie.

1
Ćwiczenie 1

Zapisz jaki jest najwyższy szczyt Tatr po stronie polskiej.

R1ZDmYBK1ZeOq
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑gray2
Ciekawostka

Wielu turystów zaczyna wycieczkę w Tatry od Zakopanego. Kiedy patrzy się z tego miasta, najokazalszym szczytem wydaje się masyw Giewontu. W rzeczywistości jednak Giewont ma 1894 m n.p.m. i jest jednym z niższych tatrzańskich szczytów. Wydaje się największy, gdyż znajduje się blisko miasta.

R1Ol8jV4GCqia
Giewont
Źródło: Mgiganteus (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Uwaga!

Wędrówki po Tatrach wymagają dobrej kondycji i umiejętności uważnego poruszania się. Schodzenie z wyznaczonych szlaków jest tam nie tylko sprzeczne z prawem, ale też może okazać się wyjątkowo niebezpieczne.

i3l7yDNNhI_d5e287

2. Działalność człowieka w Tatrach

W Tatrach notuje się najniższą średnią roczną temperaturę powietrza w Polsce, najwyższe opady i silny wiatr. Szczególnym rodzajem wiatru jest halnyhalnyhalny. Zjawiska zachodzące w tych masach powietrza powodują, że po słowackiej stronie pada śnieg lub deszcz, natomiast po polskiej wieje gwałtowny, ciepły i suchy wiatr.

RIY0wqaUsQlbk
Halny powstaje na skutek znacznych różnic ciśnienia atmosferycznego pomiędzy jedną a drugą stroną grzbietu górskiego
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY-SA 3.0.
Uwaga!

Wiatr halny bywa niebezpieczny – szybko niszczy pokrywę śnieżną, a czasami nawet zrywa dachy z domów. Ponadto sprawia, że wiele osób ma kłopoty ze snem lub ciśnieniem krwi.

W Tatrach występuje wiele roślin i zwierząt, których nie spotyka się nigdzie indziej w Polsce. Aby ograniczyć działalność człowieka i jego wpływ na przyrodę, cały obszar Tatr objęto ochroną w ramach Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Obecnie w Tatrach działalność człowieka jest dostosowana do potrzeb zachowania stanu środowiska oraz turystyki. Nie ma tu zakładów przemysłowych, zaprzestano wyrębu drzew i w miarę możliwości odtworzono lasy. Liczba owiec wypasanych w dolinach i na halach jest ograniczona. Górskie zwierzęta objęte są ochroną. Kolejki linowe, wyciągi narciarskie, trasy zjazdowe i skocznie narciarskie pozostawiono tam, gdzie już istniały, lecz nie rozbudowuje się ich na nowych obszarach.

Rqg7sn3EOI4PN
Wagonik kolejki linowej z Kuźnic na Kasprowy Wierch. Ten sposób transportu znacznie przyspiesza dotarcie do niektórych szlaków turystycznych i tras dla narciarzy
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2

Na podstawie mapy turystycznej Tatr i Podhala  oraz informacji zawartych na stronach internetowych poświęconych Tatrom zaplanuj trasę oraz określ sposób, w jaki można dostać się z Zakopanego na Giewont, Kasprowy Wierch i nad Morskie Oko. Czy możliwe jest obejrzenie tych miejsc w ciągu dwudniowego wyjazdu?

RlGV49IiJvwdd
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑lime
Ciekawostka

Czasami w górach można dostrzec rzadkie zjawisko optyczne – widmo Brockenu. Jest to cień obserwatora na tle chmury lub mgły znajdującej się poniżej niego. Zdarza się, że cień otoczony jest tęczową poświatą. Istnieje przesąd mówiący, że osoba, która zobaczy widmo Brockenu trzykrotnie, zawsze będzie w górach bezpieczna.

R1ApRO7OztXxg
Widmo Brockenu
Źródło: www.flickr.com, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Średnia temperatura powietrza na szczytach Tatr jest niższa od zera. Przez większą część roku występują tu opady śniegu, który miejscami leży przez cały rok.

i3l7yDNNhI_d5e365

Podsumowanie

  • Tatry są jedynymi górami wysokimi w Polsce; większa ich część znajduje się na terenie Słowacji.

  • W Tatrach występują formy typowe dla krajobrazu wysokogórskiego takie jak piargi, żleby i granie.

  • Dla ochrony niespotykanej nigdzie indziej przyrody powołano Tatrzański Park Narodowy.

bg‑azure

Praca domowa

11
Ćwiczenie 1

Jak sądzisz, jakie formy działalności człowieka można rozwijać w Tatrach, a jakich nie powinno się rozwijać ze względu na dobro tatrzańskiej przyrody? Uzasadnij swoją odpowiedź.

RYDrrfnQIJafn
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
i3l7yDNNhI_d5e427

Słownik

grań
grań

zwykle ostry i skalisty grzbiet z wyraźną krawędzią, na której zbiegają się strome stoki

góry wysokie
góry wysokie

góry o wysokościach bezwzględnych przekraczających 1500 m n.p.m., zwykle o stromych stokach i ostro zakończonych szczytach, w górnych partiach pozbawione roślinności

halny
halny

(wiatr halny) – polska nazwa gwałtownego, porywistego, ciepłego i suchego wiatru wiejącego w kierunku dolin u podnóży gór; w Polsce szczególnie silny u podnóża Tatr

piarg
piarg

używana w Tatrach nazwa skalnego rumowiska na stoku stromej góry i u jej podnóża

żleb
żleb

długa, wąska, wklęsła forma na stromym stoku ukształtowana przez płynącą wodę i zsuwające się lawiny kamienne

i3l7yDNNhI_d5e535

Zadania

1
Pokaż ćwiczenia:
11
Ćwiczenie 1
Rf6XY6Zy5bJC61
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących polskich Tatr. Rysy to najwyższy szczyt świata. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Rysy to najwyższy szczyt polskiej części Tatr. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Rysy to najwyższy szczyt Tatr. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Tatry są wyższe od Karkonoszy. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Gerlach to najwyższy szczyt Polski. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz.
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 2
R3WD4lL9HIkKS1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3
R2mMM1LUuhFzQ1
Zaznacz prawidłową odpowiedź. W jakich skałach powstały największe tatrzańskie jaskinie? Możliwe odpowiedzi: 1. w torfie, 2. w bazaltach, 3. w lodowcach, 4. w wapieniach i dolomitach.
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 4
RJFQwq0ce0xsR1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 5
RIZ8Z8zww9nBD1
Zaznacz przyczyny utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego. Możliwe odpowiedzi: 1. ochrona krajobrazów gór wysokich, 2. zbieranie pieniędzy za bilety, 3. rozwój przemysłu w Tatrach, 4. ochrona gatunków rzadkich zwierząt, 5. ochrona wysokogórskich roślin, 6. ochrona Zakopanego przed kozicami, 7. ochrona ryb morskich w Morskim Oku, 8. wzrost produkcji węgla drzewnego, 9. możliwość budowy nowych wyciągów narciarskich.
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 6
R150K9ZDKRQBV1
Oceń prawdziwość opinii dotyczących sposobów ograniczenia ingerencji człowieka w przyrodę Tatr. Im więcej turystów, tym lepiej dla przyrody Tatr. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Zakaz polowań sprzyja ochronie zwierząt. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Należy zwiększać liczbę wyciągów narciarskich, bo to jest korzystne dla środowiska. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wyrąb lasów jest niekorzystny dla środowiska Tatr. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wyrąb lasów pozwala na zwiększenie powierzchni pastwisk, co korzystne wpływa na tatrzańską przyrodę. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz.
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
i3l7yDNNhI_d5e287
bg‑azure

Notatnik

RjVHWzx8Gyjr7
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.