Choroby nowotworowe
Nowotwór i rak to słowa, które budzą lęk. Często oznaczają choroby przewlekłe, o ciężkim przebiegu, których leczenie bardzo osłabia organizm. Jednak wczesne wykrycie nowotworu i podjęcie odpowiednich działań może skutkować całkowitym wyleczeniem.
co oznacza zdrowie;
co rozumiemy pod pojęciem choroby.
Wyjaśnisz, czym jest i jak powstaje nowotwór.
Omówisz podstawową klasyfikację nowotworów.
Wskażesz czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową.
Opiszesz zasady profilaktyki nowotworowej.
1. Czy rak to wyrok?
Choroby nowotworowe, potocznie i nieprawidłowo nazywane rakiem, występują powszechnie i stanowią poważny problem społeczny. Nie są chorobami współczesności, nękały ludzi także w przeszłości. W krajach rozwiniętych stanowią drugą, po chorobach układu krążenia, przyczynę zgonów. Każdego roku na świecie na nowotworynowotwory zapada ok. 10 milionów ludzi, a umiera aż 7 milionów. W Polsce rocznie notuje się ok. 170 tysięcy nowych zachorowań. Choroby nowotworowe atakują w każdym wieku, jednak częściej zapadają na nie osoby po 40. roku życia. Nowotwory wcześnie wykryte i odpowiednio leczone nie muszą być wyrokiem, od którego nie ma odwołania. W dziedzinie medycyny zajmującej się nowotworami – onkologiionkologii – poczyniono w ostatnich latach ogromne postępy. Wyjaśniono, w jaki sposób powstaje wiele nowotworów, zidentyfikowano czynniki, które prowadzą do ich powstania, opracowano wiele sposobów wczesnego wykrywania nowotworów oraz receptury leków o dużej skuteczności. Mimo to z powodu nowotworów umiera prawie co czwarta osoba, u której zdiagnozowano tę chorobę, ponieważ wiele z nich zaniedbało badania profilaktyczne lub za późno podjęło leczenie.
Już w starożytności grecki lekarz HipokratesHipokrates opisywał przypadki nowotworów i formułował zalecenia, jak radzić sobie z tą chorobą. Współczesne badania pozwoliły stwierdzić zmiany nowotworowe w zmumifikowanych ciałach sprzed tysięcy lat. Choroby te występowały jednak o wiele rzadziej niż obecnie. Może wynikało to stąd, że w przeszłości niewiele osób dożywało wieku 40 lat.
2. Jak powstaje nowotwór?
Zdrowe komórki dzielą się wtedy, gdy jest to potrzebne, np. po to, by zastępować komórki zużyte lub zniszczone. Uszkodzenia DNA w zdrowych komórkach, często narastające przez lata, sprawiają, że w pewnym momencie pojedyncza komórka przekształca się w komórkę nowotworową. Na ogół takie komórki niszczy system odpornościowy. Jeśli jednak komórka nowotworowa przetrwa, będzie się namnażać, przekazując uszkodzone DNA kolejnym komórkom nowotworowym. Charakterystyczną cechą komórek nowotworowych jest to, że dzielą się w niekontrolowany sposób - intensywnie i bezustannie, co prowadzi do powstania guza nowotworowego.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PY0lyLHy6
Nowotwory rozwijają się w różnych tkankach i narządach. Dzieli się je na nowotwory łagodne i złośliwe. Nie należy ich wszystkich nazywać rakiem, ponieważ słowo „rak” z definicji oznacza nowotwór złośliwy wywodzący się z komórek nabłonka. Tak więc każdy rak jest nowotworem, ale nie każdy nowotwór to rak!
Nowotwory łagodne rozwijają się powoli, nie wrastają w okoliczne tkanki i narządy. Komórki takich nowotworów mogą przypominać tkankę, z której pochodzą. Tworzą zwartą strukturę nazywaną guzem, który jest oddzielony od reszty narządu błoną. Rozwój takiego guza może być zatrzymany na dłuższy czas. Nowotwory łagodne nie tworzą przerzutówprzerzutów. Nie zagrażają życiu i zazwyczaj są całkowicie uleczalne, np. poprzez wycięcie. Należy jednak obserwować ich rozwój, gdyż mogą się przekształcić w nowotwory złośliwe.
Nowotwory złośliwe rozwijają się gwałtownie. Tworzą nieregularne struktury, które przenikają sąsiadujące tkanki i narządy. Otaczają się naczyniami krwionośnymi, które dostarczają im substancji odżywczych. Ich komórki dzielą się bardzo często, powodując szybki wzrost nowotworu. Komórki nowotworów złośliwych wraz z krwią mogą się przemieszczać po całym organizmie i w odległych narządach dawać początek nowym guzom – przerzutom nowotworu. Takie nowotwory są bardzo niebezpieczne dla życia.
Czerniak jest nowotworem złośliwym skóry. Powstaje z komórek barwnikowych skóry – melanocytów, które chronią skórę przed nadmiarem promieniowania UV i sprawiają, że ciemnieje ona pod jego wpływem. Czerniaki najczęściej pojawiają się na skórze. Nowotwór ten charakteryzuje się szybkim i agresywnym wzrostem oraz wczesnymi i licznymi przerzutami, trudnymi w leczeniu. Tymczasem usunięcie czerniaka, kiedy choroba nie jest jeszcze zaawansowana, daje niemal 100‑procentową szansę na całkowite wyleczenie. W Polsce co roku odnotowuje się ok. 4 tysięcy zachorowań na czerniaka.
Ze względu na pochodzenie tkanki, z której powstają, nowotwory dzieli się na nabłonkowe i nienabłonkowe. Tylko nowotwory złośliwe pochodzenia nabłonkowego określa się mianem rakaraka.
Proces powstawania nowotworu złośliwego
3. Czynniki rakotwórcze
Czynniki rakotwórczeCzynniki rakotwórcze (kancerogenne) to bodźce środowiskowe, które prowadzą do przekształcenia się zdrowych komórek w komórki nowotworowe poprzez uszkadzanie ich DNA. Czynniki rakotwórcze dzieli się na czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne.
Do chemicznych czynników rakotwórczych zalicza się:
substancje smoliste zawarte w dymie papierosowym;
aflatoksyny – trucizny wydzielane przez grzyby pleśniowe pojawiające się na niewłaściwie przechowywanych produktach spożywczych;
substancje chemiczne zawarte w spalinach samochodowych, środkach ochrony roślin, klejach i lakierach stosowanych m.in. do produkcji mebli;
azbest do niedawna używany do krycia dachów;
metale ciężkie (arsen, nikiel);
alkohol;
substancje chemiczne zawarte w pokarmach wędzonych i smażonych;
konserwanty.
Do fizycznych czynników rakotwórczych zalicza się:
promieniowanie UV, które może wywołać czerniaka;
promieniowanie jonizujące.
Do biologicznych czynników rakotwórczych zalicza się wirusy. Nieleczone infekcje wirusami HBV i HCV mogą prowadzić do raka wątroby, a wirus HPV jest przyczyną raka szyjki macicy.
Same nowotwory nie są chorobami dziedzicznymi, ale dziedziczna może być wadliwa wersja genu, która zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju choroby nowotworowej. W takiej sytuacji komórki mogą łatwiej zmieniać się ze zdrowych w nowotworowe, rośnie więc ryzyko powstania guza.
Około 80 % nowotworów złośliwych u ludzi jest związanych ze szkodliwym wpływem środowiska, złymi nawykami i niezdrowym stylem życia oraz z wieloletnim narażaniem się na działanie czynników rakotwórczych w związku z wykonywanym zawodem. Nowotwory o podłożu genetycznym stanowią 10–30 % zachorowań i ujawniają się przed 45. rokiem życia.
4. Leczenie chorób nowotworowych i zapobieganie im
Choroby nowotworowe stanowią poważny problem społeczny. W onkologii stosuje się kilka metod walki z nimi, m.in.:
leczenie operacyjne, polegające na usunięciu guza nowotworowego wraz z otaczającymi go tkankami (najczęstszy sposób);
radioterapię, czyli naświetlanie komórek nowotworowych silną dawką promieniowania jonizującegopromieniowania jonizującego;
chemioterapię – używanie związków chemicznych niszczących komórki nowotworowe.
Choroby nowotworowe to często choroby przewlekłe, a ich leczenie powoduje liczne skutki uboczne i niesie ryzyko niepowodzenia. Dlatego w zapobieganiu zgonom z powodu nowotworów pierwszorzędne znaczenie ma profilaktyka przeciwnowotworowa.
Wyniki badań wskazują, że ryzyko zapadania na choroby nowotworowe jest wyraźnie mniejsze, jeśli unika się kontaktu z czynnikami rakotwórczymi. Ważne jest również poddawanie się okresowym badaniom kontrolnym, pozwalającym wykryć nawet najwcześniejsze zmiany nowotworowe. Należą do nich np. coroczne prześwietlenia klatki piersiowej w przypadku osób palących tytoń. Jeśli w rodzinie zdarzały się przypadki określonego rodzaju raka, np. piersi, pęcherza moczowego czy trzustki, jej członkowie znajdują się w grupie podwyższonego ryzykagrupie podwyższonego ryzyka i powinni wykonywać badania według indywidualnych wskazań lekarskich. Do grupy ryzyka należą również ludzie w określonym wieku, u których dany rodzaj nowotworu występuje najczęściej. Przykładem są osoby po 50. roku życia – kobiety zagrożone rakiem piersi, mężczyźni zagrożeni rakiem prostaty i obie płcie, u których może wystąpić nowotwór jelita grubego.
Jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet jest rak jelita grubego. 90 % spośród chorych stanowią osoby, które przekroczyły 50. rok życia, dlatego diagnostyka tego nowotworu w tej grupie powinna być przeprowadzana rutynowo. Jednak część zachorowań dotyczy młodszych osób, dlatego warto zachować czujność i w razie niepokojących objawów zgłosić się do lekarza. Rak jelita grubego obejmuje wiele różnych rodzajów nowotworów, dotyczących różnych odcinków jelita grubego.
Każda kobieta powinna regularnie wykonywać mammografię lub USG piersi oraz badanie cytologiczne. Mammografia to badanie piersi z użyciem promieni rentgenowskich. Pozwala z bardzo dużą dokładnością stwierdzić nowotwór piersi na wczesnym etapie rozwoju, ale wykrywa też inne zmiany w piersi. Zalecana jest kobietom powyżej 40. roku życia. USG piersi to badanie z wykorzystaniem ultradźwięków. Wykrywa różnego rodzaju zmiany w piersi, w tym i guzki, nie tylko nowotworowe. W przypadku podejrzenia zmian nowotworowych konieczne są bardziej dokładne badania, m.in. mammografia. USG piersi zalecane jest kobietom po 20. roku życia. Do badania nie ma żadnych przeciwwskazań: jest całkowicie bezbolesne i nieinwazyjne. Można je również wykonywać u dzieci, jeśli jest taka potrzeba, a także u kobiet ciężarnych i karmiących piersią. Jeżeli w badaniach tych wykryje się zmianę, która może mieć charakter nowotworowy, należy pobrać fragment zmienionej tkanki, czyli wykonać biopsjębiopsję. Badanie cytologiczne pozwala wykryć raka szyjki macicy już we wczesnym stadium rozwoju. Przeprowadza się je z wykorzystaniem mikroskopu. Na szkiełku oceniany jest rozmaz komórek z materiału pobranego specjalną szczoteczką z szyjki macicy.
Wczesne wykrycie zmian umożliwia rozpoznanie stanu przedrakowego szyjki macicy i szybkie podjęcie leczenia. Główną przyczyną raka szyjki macicy jest zakażenie niektórymi szczepami wirusa brodawczaka ludzkiego – HPV. Choroba może przez wiele lat przebiegać bezobjawowo, nie powodując bólu. Ryzyko wystąpienia raka szyjki macicy zmniejsza szczepionka przeciw HPV. Jest ona najbardziej skuteczna, jeśli szczepienie odbędzie się przed podjęciem współżycia płciowego. W Polsce rekomendowana jest dziewczętom i młodym kobietom w wieku 9–26 lat.
Nowotwór wcześnie zdiagnozowany daje większe szanse na leczenie zakończone sukcesem.
Niepokojące objawy, z którymi należy się zgłosić do lekarza:
zmiana barwy głosu, utrzymująca się chrypka, kaszel trwający dłużej niż miesiąc, nawracające infekcje dolnych dróg oddechowych, uczucie duszności i ból w klatce piersiowej;
ból w nadbrzuszu, brak apetytu, utrata masy ciała, wymioty, utrudnione przełykanie;
naprzemienne biegunki i zaparcia, krew w kale;
bóle głowy, zaburzenia równowagi, zaburzenia widzenia, niedowłady kończyn;
powiększenie węzłów chłonnych, wątroby, śledziony, nocne poty;
zmiana wielkości, barwy i kształtu znamion i brodawek połączone ze swędzeniem, krwawieniem lub nietypową wydzieliną;
zmiany kształtu i koloru brodawki piersi (także u mężczyzn!), niegojące się owrzodzenie skóry piersi.
Prowadząc zdrowy styl życia, można poprawić ogólny stan zdrowia i zapobiec wielu chorobom nowotworowym.
Różowa wstążka to międzynarodowy symbol kampanii walki z rakiem piersi. Celem kampanii jest szerzenie wiedzy na temat zapobiegania, wykrywania i leczenia nowotworów piersi oraz pomocy osobom po zabiegach chirurgicznych.
Podsumowanie
Nowotwór to grupa komórek, które mnożą się w sposób niekontrolowany, tworząc guz.
Nowotwory mogą być łagodne lub złośliwe.
Do najbardziej niebezpiecznych czynników rakotwórczych zalicza się dym tytoniowy, promieniowanie UV i niektóre wirusy.
Wszystkie niepokojące objawy i zaburzenia zdrowia należy konsultować z lekarzem.
Wczesne zdiagnozowanie nowotworu daje szansę na całkowite wyleczenie.
Praca domowa
Rak szyjki macicy jest czwartym na świecie pod względem częstości występowania nowotworem u kobiet. Rocznie zapada na niego około 570 tysięcy kobiet, z których umiera około 60 %.
Słownik
mikroskopowe badanie tkanki żywego organizmu w celu rozpoznania choroby nowotworowej
czynniki, które zwiększają ryzyko powstawania chorób nowotworowych; należą do nich czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne
osoby, które z powodu różnych czynników są bardziej niż inne narażone na zapadnięcie na jakąś chorobę, np. chorobę nowotworową
Grecki lekarz zwany ojcem medycyny; na jego dokonaniach medycyna opierała się przez wiele stuleci, a niektóre jego twierdzenia są aktualne w czasach współczesnych; był twórcą podstaw etyki lekarskiej; naczelną zasadą Hipokratesa było nieszkodzenie choremu (łac. primum non nocere); Hipokrates wprowadził do medycyny następujące terminy: rak, epidemia, rozpoznanie, rokowanie, leczenie.
nieprawidłowo rozwijająca się tkanka, która powstała w wyniku niekontrolowanych podziałów komórek; wyróżnia się nowotwory łagodne i złośliwe
dziedzina medycyny, która zajmuje się rozpoznawaniem i leczeniem chorób nowotworowych
promieniowanie, które, przechodząc przez przedmiot, ulega rozpraszaniu lub pochłanianiu, przekazując energię atomom i cząsteczkom przedmiotu, przez który przenika; źródłami promieniowania jonizującego są np.: reaktory jądrowe oraz medyczna aparatura terapeutyczna i diagnostyczna
wtórny guz nowotworowy, który powstał z komórek guza wcześniej powstałego
grupa nowotworów złośliwych powstających z tkanki nabłonkowej