Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R67K2U6YV3cOy
Na zdjęciu znajduje się budynek zwanym Pałacem Europy w Strasburgu - jest to siedziba Rady Europy. Jest to masywny budynek, złożony z 3 pięter. Zewnętrzna warstwa Pałacu jest mozaiką kontrastowych kolorów - głównie bieli i brązu, gdzie znajdują się betonowe przypory, aluminiowa fasada i ogromne okna sal konferencyjnych. Przed budynkiem stoją w jednym rzędzie w równych odstępach flagi państw członkowskich Rady Europy oraz znajduje się trawnik. Do wejścia do budynku z dużym ustawionym ku górze zadaszeniem prowadzą wysokie schody z poręczami.

Europejski system ochrony praw człowieka

Siedziba Rady Europy, mieszcząca się w budynku zwanym Pałacem Europy w Strasburgu
Źródło: Council of Europe, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Wykonajcie zadanie, pracując w kilkuosobowych grupach.

Zastanówcie się:

  • Co jest wyznacznikiem mowy nienawiści?

  • Które z praw człowieka narusza mowa nienawiści w sieci?

Poszukajcie informacji na temat form cyberprzemocy.

Przeprowadźcie krótką dyskusję w klasie na podany temat:

  • Środki masowego przekazu strażnikiem czy zagrożeniem dla przestrzegania praw człowieka na świecie?

R1SGTQVsFdEXL
(Uzupełnij) -.
Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (polityka państwa, regulacje prawne i nastawienia społeczne)Sławomir Łodziński
Sławomir Łodziński Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (polityka państwa, regulacje prawne i nastawienia społeczne)

„Mowa nienawiści” to odpowiednik angielskiego terminu hate speech [czyt.: hejt spicz] – wypowiedzi ustne i pisemne oraz przedstawienia ikoniczne lżące, oskarżające, wyszydzające i poniżające grupy i jednostki z powodów po części od nich niezależnych – takich jak przynależność rasowa, etniczna i religijna, a także płeć, preferencje seksualne, kalectwo czy przynależność do „naturalnej” grupy społecznej, jak mieszkańcy pewnego terytorium, reprezentanci określonego zawodu, mówiący określonym językiem. Jest to upubliczniona przemoc werbalna, wyraz nienawiści kolektywnej, adresowanej do „zbiorowości naturalnych”, wyznaczonych przez rasę, narodowość, płeć i wyznanie, do których nie przynależy się z racji swobodnie wybieranych przekonań.

yrWE5qqNjN_00001_QMC_001 Źródło: Sławomir Łodziński, Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (polityka państwa, regulacje prawne i nastawienia społeczne), Raport BSE nr 219, oprac. Kancelaria Sejmu - Biuro Studiów i Ekspertyz. Wydział Analiz Ekonomicznych i Społecznych, Warszawa 2003.
tvpxwdoPZY_0000000T
R67K2U6YV3cOy
Siedziba Rady Europy, mieszcząca się w budynku zwanym Pałacem Europy w Strasburgu
Źródło: Council of Europe, licencja: CC BY 3.0.
Co potrafię?
  • opisać funkcjonowanie uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka;

  • ocenić, jaka jest efektywność systemu ochrony praw człowieka ukształtowanego w ramach ONZ;

  • wymienić podstawy prawne oraz instytucje i obszary aktywności Unii Europejskiej;

  • wyjaśnić, jak doszło do powstania OBWE i czym ta organizacja się zajmuje.

Nauczysz się
  • wymieniać organizacje wchodzące w skład europejskiego systemu ochrony praw człowieka i oceniać ich wpływ na jakość życia obywateli UE;

  • charakteryzować działalność Rady Europy w kwestii praw człowieka;

  • wymieniać katalog praw i wolności zagwarantowanych w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz opisywać jej system kontrolny;

  • wyjaśniać, czym jest Karta praw podstawowych Unii Europejskiej oraz jakie prawa i wolności gwarantuje;

  • opisywać działania podejmowane przez OBWE dotyczące praw człowieka.

tvpxwdoPZY_0000001P

Charakterystyka systemu europejskiego

Europejski system ochrony praw człowieka powszechnie uznawany jest za najefektywniejszy ze wszystkich systemów regionalnych. Wynika to z dość długiej tradycji kształtowania się idei ochrony praw i wolności na kontynencie europejskim. Duże znaczenie miały też straszliwe doświadczenia II wojny światowej. Po jej zakończeniu demokratyczne państwa Europy Zachodniej zdecydowały się zbudować system ochrony praw człowieka i demokracji oparty na wspólnych wartościach i międzynarodowych organizacjach. Państwa Europy Środkowo‑Wschodniej przystąpiły do tego systemu dopiero po 1989 roku.

Europejski system jest wysoce zinstytucjonalizowany. Oznacza to, że powołane zostały organizacje, które wyznaczają standardy ochrony praw człowieka i kontrolują, czy państwa ich przestrzegają. W ramach systemu działają aż trzy organizacje: Rada Europy (RE), Unia Europejska (UE) oraz Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).

Duża efektywność europejskiego systemu ochrony praw człowieka wynika z tego,
że państwom udało się wypracować bardzo skuteczne mechanizmy egzekwowania praw. Ponadto wysoka skuteczność wynika z dużej jednorodności politycznej kontynentu. Niemal wszystkie państwa europejskie (wyjątek stanowi Białoruś) zaliczane są obecnie do grona państw demokratycznych. To oczywiście ułatwia przyjmowanie standardów w kwestii praw człowieka, ale wcale nie oznacza, że w Europie nie dochodzi do naruszeń tych praw. Poziom ochrony praw i wolności jednostek jest bardzo zróżnicowany. W niektórych państwach wynika to z krótkich tradycji demokratycznych.

R1B1QJyFo5sOM
Oryginalny dokument pierwszej konwencji genewskiej, 1864
Źródło: Kevin Quinn, licencja: CC BY 2.0.
tvpxwdoPZY_000EX001

System ochrony Rady Europy

Rada Europy skupia prawie wszystkie państwa Europy. Jej głównym celem jest utrzymywanie i zwiększanie jedności między jej członkami. Zajmuje się przede wszystkim promocją i ochroną praw człowieka oraz demokracji, a także współpracą w dziedzinie kultury. Rada Europy bardzo często mylona jest z instytucjami Unii Europejskiej: Radą Europejską i Radą Unii Europejskiej, podczas gdy, podobnie jak ONZ, jest ona międzynarodową organizacją rządową.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
R1BnZmqcBHf6b
Rada Europy: członkowie, obserwatorzy i kandydaci
Źródło: a. nn., dostępny w internecie: wikimedia, domena publiczna.

Legenda

  • Ciemnozielony: 10 oryginalnych członków

  • Jasnozielony: Przyłączone później

  • Żółty: Obserwatorzy w Zgromadzeniu Parlamentarnym

  • Pomarańczowy: Obserwatorzy w Komitecie Ministrów

  • Czerwony: Oficjalni kandydaci

Rada Europy: członkowie, obserwatorzy i kandydaci (mapa)

Mapa przedstawia członków, obserwatorów i kandydatów w Radzie Europy. Kolorem ciemnozielonym oznaczono 10 oryginalnych członków, jasnozielonym - kraje przyłączone później, żółtym - obserwatorów w Zgromadzeniu Parlamentarnym, pomarańczowym - obserwatorów w Komitecie Ministrów, czerwonym - oficjalnych kandydatów.

Rola Rady Europy w ochronie praw człowieka

Rada Europy – jej statut został podpisany 5 maja 1949 r. w Londynie. Rada Europy jest jedną z najstarszych międzynarodowych organizacji rządowych.

Członkostwo – jej członkami jest 47 państw

Cele:

  1. Rozwijanie współpracy w dziedzinie ochrony praw człowieka, demokracji i praworządności.

  2. Współpraca z innymi organizacjami zaangażowanymi w budowę demokratycznej i bezpiecznej Europy.

  3. Wspieranie transformacji politycznej i ekonomicznej w państwach Europy Środkowo‑Wschodniej.

  4. Współpraca w dziedzinie poszanowania praw mniejszości narodowych.

  5. Rozwój współpracy w dziedzinie integracji socjalnej legalnie zamieszkałych migrantów oraz kontroli ruchów migracyjnych.

Najważniejsze organy

Komitet Ministrów – w jego skład wchodzą ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich; jest jedynym organem decyzyjnym. W kwestii praw człowieka Komitet Ministrów uchwala konwencje i dyrektywy kierowane do rządów państw członkowskich.

Zgromadzenie Parlamentarne – jest złożone z przedstawicieli parlamentów narodowych; ma prawo do przyjmowania rezolucji, które są kierowane do państw członkowskich lub innych organizacji międzynarodowych. Zgromadzenie Parlamentarne uchwaliło około 2000 rezolucji – większość tematycznie związana jest z ochroną praw człowieka.

Komisarz Praw Człowieka – urząd ten został utworzony w 1999 roku, w 50. rocznicę utworzenia Rady Europy. Powołano go w związku z trudnościami w wypełnianiu standardów praw człowieka przez kraje Europy Środkowo‑Wschodniej. Do głównych zadań komisarza należą promowanie praw człowieka i edukowanie w tej kwestii. Komisarz jest także uprawniony do składania wizyt w krajach członkowskich, w których dochodzi do naruszeń praw i wolności zagwarantowanych w dokumentach przyjętych przez Radę Europy, oraz sporządzania na tej podstawie raportów. Może też uczestniczyć w sprawach rozpatrywanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Obecnie funkcję tę pełni Dunja Mijatovićo.

RI77LzOepitgz
Dunja Mijatović (ur. 8 września 1964 w Sarajewie)[1] – bośniacka działaczka na rzecz praw człowieka, specjalistka w zakresie prawa medialnego, od 2018 komisarz praw człowieka Rady Europy.25 stycznia 2018 została wybrane przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy na stanowisko komisarza praw człowieka tej organizacji i objęła je 1 kwietnia 2018. Jest czwartą osobą na tym stanowisku. Poprzednio pełnili je: Nils Muižnieks (2012–2018), Thomas Hammarberg (2006–2012) i Álvaro Gil‑Robles (1999–2006)
Źródło: Bengt Oberger, dostępny w internecie: wikimedia [dostęp 25.10.2021], licencja: CC BY 3.0.

Konwencje Rady Europy

W kwestii praw człowieka Rada Europy przyjęła kilkadziesiąt konwencji. Najważniejszą z nich jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,  sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. Wśród znaczących dokumentów wymienić należy także:

  • Europejską kartę socjalną (1961);

  • Europejską konwencję o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu, poniżającemu traktowaniu lub karaniu (1987);

  • Europejskie reguły więzienne (1987);

  • Europejską kartę języków regionalnych i mniejszościowych (1992);

  • Ramową konwencję o ochronie mniejszości narodowych (1995).

W ostatnich latach w pracach Rady Europy pojawiła się również problematyka zwalczania nietolerancji, rasizmu i ksenofobii. Od 1994 roku działa specjalna Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji, której celem jest przeciwdziałanie tym niepożądanym zjawiskom.

Od początku lat 90. XX wieku ważną kwestią jest także udzielanie pomocy nowym demokracjom. Rada Europy pomaga krajom w tworzeniu konstytucji, przeprowadza szkolenia prawników, urzędników państwowych, wzmacnia państwa w wypełnianiu standardów ochrony praw człowieka, w tym mniejszości narodowych, wspiera działalność organizacji pozarządowych.

R2Hhah5eXtcah
Sala obrad plenarnych Rady Europy
Źródło: Adrian Grycuk, licencja: CC BY-SA 3.0.
tvpxwdoPZY_0000004B

Europejska konwencja praw człowieka

RfIaksWTtP3uv
Państwa, które podpisały Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
Źródło: Cj73, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Europejska konwencja praw człowieka jest umową międzynarodową zawartą przez państwa należące do Rady Europy, a jej podpisanie jest warunkiem członkostwa w tej organizacji. Dokument ten nawiązuje do katalogu praw i wolności zawartych w Powszechnej deklaracji praw człowieka.Powszechna deklaracja praw człowiekaPowszechnej deklaracji praw człowieka. Oprócz tego, jakie prawa i wolności on gwarantuje, niezwykle istotne jest ustanowienie procedury kontrolnej, która umożliwia żądanie zaprzestania naruszania praw, przywrócenia stanu zgodnego z nimi, a także przyznanie odpowiedniego zadośćuczynienia finansowego osobom poszkodowanym.

Postanowienia Konwencji

Najważniejszą umową przyjętą przez Radę Europy w kwestii praw człowieka jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zwana też Europejską konwencją praw człowieka (EKPC). Została ona podpisana w Rzymie
4 listopada 1950 roku, a weszła w życie 3 września 1953 roku. Przyjęły ją wszystkie państwa członkowskie Rady Europy. Jest to bowiem jeden z warunków członkostwa w tej organizacji. Katalog praw i wolności zagwarantowanych w EKPC obejmuje prawa obywatelskie i polityczne.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Nieliczne z praw i wolności zagwarantowanych w konwencji to prawa absolutne.

Prawa absolutne zagwarantowane w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności:

  • wolność od tortur, nieludzkiego, poniżającego traktowania lub karania (art. 3);

  • wolność od niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 4);

  • zasada, że prawo nie działa wstecz w odniesieniu do prawa karnego (art. 7).

Pozostałe prawa i wolności podlegają ograniczeniom, m.in. ze względu na bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochronę praw i wolności innych osób, ochronę zdrowia i moralności. Państwa‑strony konwencji mogą wprowadzać ograniczenia na podstawie ustawy i tylko wtedy, kiedy jest to konieczne w społeczeństwie demokratycznym. Art. 15 zawiera klauzulę derogacyjną, czyli normę prawną uchylającą przepis lub cały akt. Zgodnie z nią: „W przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu każda z Wysokich Układających się Stron może podjąć środki uchylające stosowanie zobowiązań wynikających z Konwencji w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji pod warunkiem, że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego”. Na podstawie art. 15 ust. 2 państwo nie może uchylić zobowiązań wynikających z art. 2 (prawo do życia), art. 3 (wolność od tortur, nieludzkiego, poniżającego traktowania lub karania), art. 4 ust. 1 (zakaz trzymania w niewoli lub poddaństwie) oraz art. 7 (zakaz wstecznego stosowania prawa karnego).

Konwencja została uzupełniona kilkunastoma protokołami dodatkowymi: część z nich zmienia zasady funkcjonowania mechanizmu kontrolnego, inne wprowadzają dodatkowe prawa i wolności.

Katalog praw i wolności gwarantowanych przez Europejską konwencję praw człowieka i protokoły dodatkowe

EKPC (1950)

  • prawo do życia (art. 2);

  • zakaz tortur (art. 3);

  • zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 4);

  • prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5);

  • prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6);

  • zakaz karania bez ustawy (art. 7);

  • poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego (art. 8);

  • wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 9);

  • wolność słowa (art. 10);

  • wolność zrzeszania się i stowarzyszania (art. 11);

  • prawo do zawarcia związku małżeńskiego (art. 12);

  • prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13);

  • zakaz dyskryminacji przy korzystaniu z praw i wolności EKPC (art. 14).

Protokoły dodatkowe
Protokół nr 1 (1952)

  • prawo do nauki;

  • ochrona własności prywatnej;

  • prawo do wolnych wyborów.

Protokół nr 4 (1963)

  • zakaz pozbawiania wolności za długi;

  • prawo swobodnego poruszania się;

  • zakaz wydalania własnych obywateli;

  • zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców.

Protokół nr 6 (1983)

  • zakaz kary śmierci w czasie pokoju.

Protokół nr 7 (1984)

  • gwarancje proceduralne przy wydalaniu cudzoziemców;

  • prawo do odwołania w sprawach karnych;

  • odszkodowanie za niesłuszne skazanie;

  • zakaz ponownego sądzenia lub karania;

  • równość małżonków w sferze cywilnoprawnej.

Protokół nr 12 (2000 r.)

  • ogólny zakaz dyskryminacji.

Protokół nr 13 (2002)

  • całkowity zakaz kary śmierci (także w czasie wojny).

Zgodnie z art. 1 z praw i wolności zagwarantowanych w konwencji mogą korzystać wszystkie osoby, które znajdą się pod jurysdykcją państwa‑strony konwencji. Z praw i wolności zagwarantowanych w konwencji korzystają nie tylko obywatele danego państwa, ale także cudzoziemcy, czyli obywatele innych państw, oraz bezpaństwowcy.

Powszechna deklaracja praw człowieka
tvpxwdoPZY_0000007M

Mechanizm kontrolny

RKESTPg7QYN5g
Gmach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu
Źródło: Ralf Roletschek, licencja: CC BY 3.0.

Organem kontrolnym konwencji jest Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC). Został on utworzony w celu zapewnienia przestrzegania praw i wolności zagwarantowanych w EKPC i jej protokołach dodatkowych. Trybunał orzeka we wszystkich sprawach dotyczących interpretacji i stosowania konwencji oraz wydaje opinie doradcze na wniosek Komitetu Ministrów Rady Europy. Jego siedziba znajduje się w Strasburgu (Francja).

Trybunał składa się z sędziów – po jednym z każdego państwa‑strony konwencji. Polskim sędzią jest obecnie prof. Krzysztof Wojtyczek.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Sędziów Trybunału wybiera Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy z listy kandydatów przedstawionych przez poszczególne państwa. Zgodnie z postanowieniami konwencji kandydaci powinni być ludźmi o najwyższym poziomie moralnym i posiadać kwalifikacje do sprawowania wysokiego urzędu sędziowskiego albo być prawnikami o uznanych kompetencjach. Sędziowie pełnią swe funkcje niezależnie od państw, we własnym imieniu.

Warunki dopuszczalności skargi indywidualnej przed ETPC:

  • państwo, przeciwko któremu składamy skargę, musi być stroną konwencji; jeśli skarga dotyczy któregoś z praw zagwarantowanych w protokołach dodatkowych, musimy upewnić się, że państwo jest stroną tego protokołu;

  • skargę może złożyć każda osoba, która znalazła się pod jurysdykcją państwa;

  • skargę może wnieść osoba fizyczna, grupa osób bądź organizacja pozarządowa;

  • skarga musi dotyczyć naruszenia praw zagwarantowanych w konwencji bądź protokołach dodatkowych;

  • skarga nie może być anonimowa;

  • skarga może być wniesiona po wyczerpaniu drogi sądowej w systemie prawa krajowego;

  • musi zostać złożona w przewidzianym terminie (6 miesięcy od daty podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie);

  • nie może być rozpatrywana przez inny organ międzynarodowy.

Państwo‑strona konwencji nie może podejmować żadnych działań utrudniających jednostkom i organizacjom złożenie skargi.

Postępowanie przed ETPC odbywa się w trzech zasadniczych fazach:

  • badanie warunków dopuszczalności skargi,

  • badanie i ustalanie faktów związanych ze skargą oraz próba polubownego załatwienia sprawy,

  • jeśli strony nie dojdą do porozumienia, następuje wydanie orzeczenia stwierdzającego, czy doszło do naruszenia postanowień konwencji.

RQ1xvCNwJofaH
Uproszczony schemat rozpatrywania skargi przez Europejski Trybunał Praw Człowieka
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Strony postępowania zobowiązane są do przedkładania wszelkich informacji oraz dokumentów, o które ETPC się zwróci. Może także, w sprawach szczególnie skomplikowanych, zażądać, aby strony postępowania były reprezentowane przez adwokatów. W takich sytuacjach postępowanie toczy się w Strasburgu. Skarżący ma prawo do otrzymania bezpłatnej pomocy prawnej. Orzeczenia Trybunału są jawne i wiążące dla stron.

Skargę wysyłamy pod adres: The Registrar European Court of Human Rights Council of Europe F - 67075 Strasbourg Cedex

Od początku lat 90. XX wieku wzrasta liczba skarg indywidualnych wnoszonych
do ETPC. Jest to konsekwencja przyjęcia do Rady Europy państw Europy Środkowo‑Wschodniej. W ostatnich latach do Trybunału napływało około 60–65 tys. skarg rocznie. Jest to ogromna liczba, dlatego okres oczekiwania na rozpatrzenie sprawy jest dość długi i trwa kilkanaście miesięcy. W 2012 roku ETPC podjął decyzje w około 88 tys. spraw. Ponad 86 tys. spraw po przeanalizowaniu nie spełniało warunków dopuszczalności skargi i zostało odrzuconych. Statystyki ostatnich lat pokazują, że Trybunał wydaje około 900–1600 orzeczeń rocznie. Najwięcej spraw jest wnoszonych przeciwko Federacji Rosyjskiej oraz Turcji.

tvpxwdoPZY_0000009A

Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej

R14AjW0uaHJm1
Emily O’Reilly, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, zwany Ombudsmanem
Źródło: a. nn., domena publiczna.

Zakres ochrony praw podstawowych

Początkowo wspólnoty europejskie nie zajmowały się ochroną praw człowieka. Działania organizacji skoncentrowane były na integracji ekonomicznej. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku kwestia ochrony praw człowieka pojawiła się w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Stopniowo wzrost zainteresowania problematyką praw człowieka nastąpił również wśród innych organów wspólnotowych. Największym orędownikiem wprowadzenia do polityk wspólnotowych zagadnień praw człowieka był Parlament Europejski.

Duże znaczenie dla ochrony praw człowieka miało powołanie na podstawie traktatu z Maastricht Unii Europejskiej. W jego preambule państwa członkowskie potwierdziły swoje przywiązanie do zasad wolności, demokracji i poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz rządów prawa. Odwołały się też do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Bardzo ważne dla ochrony praw człowieka było ustanowienie obywatelstwa UE oraz powołanie Rzecznika Praw Obywatelskich UERzecznik Praw Obywatelskich UERzecznika Praw Obywatelskich UE.

Przełomowe znaczenie dla ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej miało przyjęcie traktatu amsterdamskiego. Zapisano w nim, że: „Unia jest ustanowiona na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla Państw Członkowskich”. Oprócz zasad w postanowieniach traktatu znalazła się również możliwość nakładania sankcji na państwa członkowskie, które te zasady naruszają.
Na podstawie traktatu Unia została zobowiązana do podejmowania działań mających na celu zwalczanie dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, przekonania religijne, wyznanie, inwalidztwo, wiek oraz orientację seksualną, a także do promowania równości szans kobiet i mężczyzn.

2000 roku na szczycie w Nicei przyjęto najważniejszy dla Unii Europejskiej dokument – Kartę praw podstawowych.

Zgodnie z obowiązującymi obecnie traktatami (Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”. Ochrona praw człowieka jest obecnie jednym z podstawowych celów Unii Europejskiej. Ważne jest ponadto, że problematyka ochrony praw człowieka stała się elementem polityki zagranicznej UE. W Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej znajdują się liczne przepisy dotyczące ochrony danych osobowych, zakazu dyskryminacji, ochrony praw konsumenta, praw wynikających z obywatelstwa UE oraz statusu kościołów, stowarzyszeń i wspólnot religijnych, organizacji światopoglądowych i niewyznaniowych.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Warto też podkreślić, że tytuł II Traktatu o Unii Europejskiej „Postanowienia o zasadach demokratycznych” wśród zasad funkcjonowania unijnych instytucji wymieniał: zasadę demokratycznej równości, zasadę demokracji przedstawicielskiej, zasadę demokracji uczestniczącej, współpracę z partnerami społecznymi i prowadzenie dialogu społecznego. Na szczególną uwagę zasługuje zapis art. 11, zgodnie z którym: „Obywatele Unii w liczbie nie mniejszej niż milion, mający obywatelstwo znacznej liczby Państw Członkowskich, mogą podjąć inicjatywę zwrócenia się do Komisji Europejskiej o przedłożenie, w ramach jej uprawnień, odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, stosowanie Traktatów wymaga aktu prawnego Unii”. Zapis ten nadaje obywatelom Unii prawo inicjatywy uchwałodawczej.

Rzecznik Praw Obywatelskich UE
tvpxwdoPZY_0000009V

Karta praw podstawowych

Karta praw podstawowych Unii Europejskiej została przyjęta na szczycie w Nicei (6–7 grudnia 2000 roku).

Ważne!

Karta praw podstawowych zawiera katalog praw politycznych, społecznych i ekonomicznych sklasyfikowanych w tytułach (rozdziałach): Godność, Wolność, Równość, Solidarność, Obywatelstwo i Sprawiedliwość.
Katalog ów z jednej strony potwierdza prawa i wolności zagwarantowane we wcześniejszych dokumentach międzynarodowych z dziedziny praw człowieka, takich jak: Powszechna deklaracja praw człowieka, Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności czy Europejska karta socjalna, z drugiej natomiast uwzględniono w niej prawa gwarantowane w systemie prawa wspólnotowego oraz prawa dotąd nieznane, jak np. zakaz klonowania jednostek ludzkich. W art. 51 zapisano, że przy realizacji prawa unijnego postanowienia Karty obowiązują zarówno organy i instytucje Unii, jak i państwa członkowskie.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Decyzja o opracowaniu Karty praw podstawowych zapadła na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kolonii w dniach 3–4 czerwca 1999 roku. Ustalono, że Karta powinna zawierać katalog podstawowych praw i wolności, wynikających m.in. z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Europejskiej karty socjalnej i tradycji konstytucyjnych państw członkowskich oraz zasad prawa wspólnotowego. W pracach nad Kartą uczestniczyli przedstawiciele rządów państw członkowskich (jeden reprezentant z każdego państwa), przedstawiciel Przewodniczącego Komisji Europejskiej, 16 członków Parlamentu Europejskiego, 30 członków parlamentów państw członkowskich oraz w randze obserwatorów: przedstawiciel Trybunału Sprawiedliwości oraz dwóch przedstawicieli Rady Europy.

Sprzeciw części państw członkowskich spowodował, że początkowo zrezygnowano z nadania Karcie mocy prawnej. Oznaczało to, że Karta była deklaracją o charakterze politycznym.
Taki stan trwał do 1 grudnia 2009 roku, czyli do wejścia w życie traktatu lizbońskiego. Dokument ten nadał bowiem Karcie moc równą traktatom (Traktatowi o Unii Europejskiej i Traktatowi o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Oznacza to, że Karta praw podstawowych jest dokumentem prawnie wiążącym. Należy jednak pamiętać,
że Wielka Brytania i Polska dołączyły do traktatu lizbońskiego specjalny protokół
(tzw. protokół brytyjski). Na jego podstawie obydwa kraje ograniczyły stosowanie Karty praw podstawowych.

Prawa i wolności zagwarantowane w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej

Tytuł I: Godność

  • zasada poszanowania godności człowieka;

  • prawo do życia;

  • prawo człowieka do integralności;

  • zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania;

  • zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej.

Tytuł II: Wolności

  • prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego;

  • poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego;

  • ochrona danych osobowych;

  • prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny;

  • wolność myśli, sumienia i religii;

  • wolność wypowiedzi i informacji,

  • wolność zgromadzeń i stowarzyszeń;

  • wolność sztuki i nauki;

  • prawo do nauki;

  • wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy;

  • wolność prowadzenia działalności gospodarczej;

  • prawo własności;

  • prawo do azylu;

  • ochrona w przypadku usunięcia z terytorium państwa, wydalenia lub ekstradycji.

Tytuł III: Równość

  • równość wobec prawa;

  • niedyskryminacja;

  • różnorodność kulturowa, religijna i językowa;

  • równość kobiet i mężczyzn;

  • prawa dziecka;

  • prawa osób w podeszłym wieku;

  • integracja osób niepełnosprawnych.

Tytuł IV: Solidarność

  • prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa;

  • prawo do rokowań i działań zbiorowych;

  • prawo dostępu do pośrednictwa pracy;

  • ochrona w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy;

  • należyte i sprawiedliwe warunki pracy;

  • zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w pracy;

  • życie rodzinne i zawodowe;

  • zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczna;

  • ochrona zdrowia;

  • dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym;

  • ochrona środowiska;

  • ochrona konsumentów.

Tytuł V: Prawa obywatelskie

  • prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego;

  • prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych;

  • prawo do dobrej administracji;

  • prawo dostępu do dokumentów;

  • Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich;

  • prawo petycji;

  • swoboda przemieszczania się i pobytu;

  • opieka dyplomatyczna i konsularna.

Tytuł VI: Wymiar sprawiedliwości

  • prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu;

  • domniemanie niewinności i prawo do obrony;

  • zasady legalności oraz proporcjonalności kar do czynów zabronionych pod groźbą kary;

  • zakaz ponownego sądzenia lub karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary.

Tytuł VII: Postanowienia ogólne dotyczące wykładni i stosowania Karty praw podstawowych

tvpxwdoPZY_000000DP

Ludzki wymiar OBWE

R1OCChcrGAO45
Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Wiedeń
Źródło: Immanuel Giel, domena publiczna.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) jest organizacją międzynarodową, której celem jest zapobieganie konfliktom na terenie Europy. Powstała w wyniku przekształcenia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w organizację, która stawi czoła wyzwaniom XXI wieku.

Gdy mówimy o „ludzkim wymiarze” OBWE, mamy na myśli aktywność państw w ramach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (a następnie Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) na rzecz ochrony praw człowieka. Z dniem 1 stycznia 1995 r. KBWE została przekształcona w OBWE.
Od początku procesu KBWE prawa człowieka były ściśle powiązane z zagadnieniami bezpieczeństwa i współpracy. Państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone i Kanada podpisały 1 sierpnia 1975 roku Akt Końcowy KBWE. Zapisano w nim m.in. zasadę poszanowania praw człowieka. Do 1989 roku prawa człowieka w rokowaniach KBWE były płaszczyzną konfrontacji pomiędzy państwami socjalistycznymi a państwami Zachodu, a nie współpracy. Zasadnicze zmiany przyniósł koniec lat 80. XX wieku. W latach 1986–1989 w Wiedniu odbyła się konferencja przeglądowa KBWE, na której po raz pierwszy państwom socjalistycznym i kapitalistycznym udało się przyjąć mechanizmy kontroli w dziedzinie praw człowieka. Opierały się one na wymianie informacji pomiędzy państwami oraz prowadzeniu negocjacji dwustronnych w sprawach dotyczących praw człowieka. Od 1989 roku odbyło się także wiele spotkań specjalistycznych poświęconych prawom człowieka, m.in. w Paryżu (1989), Kopenhadze (1990) oraz Moskwie (1991).

Przełom lat 80. i 90. XX wieku przyniósł wiele zmian politycznych i ekonomicznych w Europie. W ich konsekwencji modyfikacji uległy funkcje KBWE. Z pola rywalizacji międzyblokowej przekształciła się ona w forum współpracy. KBWE w swej działalności koncentrowała się na zapobieganiu konfliktom o charakterze narodowościowym i etnicznym. Przestrzeganie praw człowieka było tu głównym problemem. Na początku lat 90. ubiegłego stulecia w KBWE powstały pierwsze instytucje zajmujące się prawami człowieka. Były to utworzone w 1990 r. Biuro Wolnych Wyborów, przekształcone następnie w Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, oraz powołany w 1992 roku Wysoki Komisarz OBWE do spraw Mniejszości Narodowych. W 1997 roku w strukturze OBWE utworzono instytucję Przedstawiciela do spraw Wolności Mediów, która zajmuje się kontrolą przestrzegania przez państwa członkowskie standardów w zakresie wolności środków masowego przekazu.

Najważniejszą obecnie instytucją OBWE w kwestii praw człowieka jest Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ang. Office for Democratic Institutions and Human Rights, ODIHR). Biuro monitoruje stan przestrzegania praw człowieka we wszystkich 57 państwach członkowskich OBWE. Jego przedstawiciele prowadzą misje obserwacyjne wyborów w państwach członkowskich i ujawniają opinii publicznej wszelkie nieprawidłowości w ich przeprowadzaniu. Ponadto Biuro organizuje liczne szkolenia i konferencje. Jego siedziba znajduje się w Warszawie.
Na uwagę zasługuje też działalność Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych. Aktywność tej instytucji przyczyniła się do osłabienia wielu napięć na tle narodowościowym, m.in. w Rumunii, na Słowacji czy w krajach bałtyckich. Obecnie funkcję tę sprawuje Kairat Abdrakhmanov.

Działalność OBWE w zakresie ludzkiego wymiaru opiera się na zobowiązaniach o charakterze politycznym, a nie prawnym, co zasadniczo odróżnia tę organizację od innych systemów ochrony (np. w ramach Rady Europy czy ONZ). Ponadto w OBWE ochrona praw człowieka powiązana jest z problemami bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwoju gospodarczego czy kultury.

tvpxwdoPZY_000000E5

Podsumowanie

Europejski system ochrony praw człowieka, obok amerykańskiego i afrykańskiego,
jest jednym z regionalnych systemów ochrony praw człowieka. Spośród tych systemów jest zdecydowanie najbardziej rozbudowany instytucjonalnie i najefektywniejszy. Najważniejszą rolę w europejskim systemie odgrywa Rada Europy – w jej ramach przyjęto Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, na której podstawie utworzono Europejski Trybunał Praw Człowieka. Oparcie systemu ochrony praw człowieka na międzynarodowym sądzie rozpatrującym skargi indywidualne i państwowe okazało się nie tylko pionierskim rozwiązaniem w skali globalnej, lecz też rozwiązaniem, które jest kopiowane w innych regionalnych systemach ochrony praw człowieka.

Ćwiczenie 1

Porównaj katalog praw i wolności osobistych i politycznych zagwarantowanych w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Karcie praw podstawowych UE. Sporządź listę praw i wolności wspólnych dla obydwu dokumentów.

Rj80nQ07nF8mS
(Uzupełnij) -.
Ćwiczenie 2

Przeczytaj uważnie fragment Aktu Końcowego KBWE, w którym zamieszczona została zasada poszanowania praw człowieka. Sporządź katalog działań, jakie miały podjąć państwa w celu realizacji tej zasady.

Odpowiedz na pytanie: Czy państwa socjalistyczne w latach 70. i 80. XX wieku podejmowały takie działania?

R942t7QIvp5Rp
(Uzupełnij) -.
Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) sporządzony w Helsinkach dnia 1 sierpnia 1975 r.
Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) sporządzony w Helsinkach dnia 1 sierpnia 1975 r.

Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między Państwami uczestniczącymi

VII. Poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań.
Państwa uczestniczące będą szanować prawa człowieka i podstawowe wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań każdego bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub religii. Będą one popierać i zachęcać do efektywnego korzystania z obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych praw i wolności, które wynikają wszystkie z przyrodzonej godności ludzkiej osoby i mają podstawowe znaczenie dla jej swobodnego i pełnego rozwoju. W tych ramach Państwa uczestniczące będą uznawać i szanować wolność jednostki w zakresie wyznawania i praktykowania, indywidualnie lub wespół z innymi, religii lub przekonań zgodnie z nakazami jej własnego sumienia. Państwa uczestniczące, na których terytorium znajdują się mniejszości narodowe, będą szanować prawo osób, należących do takich mniejszości, do równości wobec prawa, dadzą im pełną możliwość rzeczywistego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności i w ten sposób będą chronić ich uzasadnione interesy w tej dziedzinie. Państwa uczestniczące uznają powszechne znaczenie praw człowieka i podstawowych wolności, których poszanowanie jest istotnym czynnikiem pokoju, sprawiedliwości i dobrobytu, niezbędnych do zapewnienia rozwoju przyjaznych stosunków i współpracy między nimi, jak również między wszystkimi państwami. Będą one niezmiennie w swych wzajemnych stosunkach szanować te prawa i wolności i będą podejmować wysiłki, wspólnie i indywidualnie, włączając w to współpracę z Organizacją Narodów Zjednoczonych, w celu popierania ich powszechnego i efektywnego poszanowania. Potwierdzają one prawo jednostki do zaznajomienia się z jej prawami i obowiązkami w tej dziedzinie i postępowania zgodnie z nimi. W dziedzinie praw człowieka i podstawowych wolności Państwa uczestniczące będą postępować zgodnie z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych i z Powszechną deklaracją praw człowieka. Będą one również wypełniać obowiązki określone w deklaracjach i porozumieniach międzynarodowych w tej dziedzinie, włączając w to m.in. Międzynarodowe pakty praw człowieka, jeśli są one nimi związane.

tvpxwdoPZY_00000_BIB_002 Źródło: OBWE, Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Helsinki 1975.
Polecenie 2

Znajdź w internecie przykład sprawy wniesionej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przeciwko Polsce. Opisz sprawę i wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

R17S08rHdVa77
(Uzupełnij) -.
Ćwiczenie 3
RL2tjCITEe4k2
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: Wstaw w tekst
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RhbApI9CkeHU6
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: Wstawianie elementów na oś czasu
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RzGxKPM5sIhVG
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: Grupuj elementy
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Literatura uzupełniająca

Gronowska B., Europejski Trybunał Praw Człowieka: w poszukiwaniu efektywnej ochrony praw jednostki, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 2011.
Jaskiernia J., Efektywność europejskiego systemu ochrony praw człowieka: ewolucja i uwarunkowania europejskiego systemu ochrony praw człowieka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012.
Kalisz A., Leszczyński L., Liżewski B., Wykładnia prawa, model ogólny a perspektywa europejskiej konwencji praw człowieka i prawa Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie‑Skłodowskiej, Lublin 2011.
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I i II, L. Garlicki (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010 i 2011.
Sozański J., Prawa człowieka w Unii Europejskiej: (po Traktacie Lizbońskim), Polskie Wydawnictwo Prawnicze PWP „Iuris”, Warszawa–Poznań 2013.