„Dziady” – „kilka rysów ogromnego obrazu” i dokument sprawy narodowej
W utworach literackich niejednokrotnie odzwierciedlano wydarzenia historyczne. W III cz. Dziadów można wskazać fakty znaczące w biografii Adama Mickiewicza i jego przyjaciół z czasów studenckich. Poprzez pryzmat rzeczywistości przedstawionej w dramacie obserwujemy, w jaki sposób historia może wpływać na kształtowanie się osobowości jednego z najważniejszych bohaterów literatury polskiej.
Sprawdź w słowniku wyrazów obcych termin dokument
i spróbuj sformułować definicję dokumentaryzmu.
Dziady jako dokument narodowy
Wskaż postaci autentyczne.
- Ks. Lwowicz
- Żegota
- Tomasz Zan
- Bajkow
- Ewa
- Marcelina
- Doktor
- Feliks Kółakowski
- Jan Sobolewski
- Pelikan
- Suzin
- Frejend
- Nowosilcow
- Gustaw
- Botwinko
- Guślarz
- Konrad
Wskaż filomatów i filaretów.
- Bajkow
- Nowosilcow
- Pelikan
- Żegota
- Feliks Kółakowski
- Tomasz Zan
- Jan Sobolewski
- Frejend
- Doktor
- Literat IV
- Botwinko
- Suzin
Juliusz Słowacki po lekturze Dziadów poczuł osobistą urazę do Mickiewicza o to, że autor w negatywnym świetle przedstawił jego (lojalnego wobec caratu) ojczyma. Wskaż, o kogo chodzi.
- Jan Sobolewski
- August Becú
- Kazimierz Brodziński
Mianem Generała został określony wierny adiutant i urzędnik cara, znany polski arystokrata, ojciec innego słynnego poety romantycznego. Wskaż tę postać.
- gen. Józef Bem
- gen. Ludwik Mierosławski
- gen. Wincenty Krasiński
Żegota to pseudonim...
- ks. Piotra.
- Ignacego Domeyki.
- Adolfa Januszkiewicza.
- Tomasza Zana.
- Onufrego Pietraszkiewicza.
Pod imieniem Jacka kryje się osoba...
- Cypriana Michała Janczewskiego.
- Onufrego Pietraszkiewicza.
- franciszkanina – ks. Piotra.
Pod postacią Senatora kryje się osoba...
- Nikołaja Nowosilcowa.
- Bajkowa.
- Pelikana.
- Wincentego Krasińskiego.
Wskaż, z jakim wydarzeniem z życia Adama Mickiewicza bezpośrednio związane są sceny fabularne w III cz. Dziadów.
- proces i aresztowanie filomatów w 1823 roku
- kampania wileńska 1831 roku
- spisek podchorążych w 1829 r oku
Podaj datę przemiany Gustawa w Konrada.
- 24 grudnia 1798 roku
- 1 listopada 1823 roku
- 29 listopada 1830 roku
Wskaż, dokąd bohater podróżuje we fragmencie zatytułowanym Ustęp.
- do Odessy
- do Moskwy
- do Petersburga
Wskaż, kto kryje się pod kryptonimem N***.
- Julian Klaczko
- Ludwik Nabielak
- Karol Szajnocha
W III cz. Dziadów można wyznaczyć wyraźną warstwę dokumentalną. Utwór został opublikowany po klęsce powstania listopadowego. Papież Grzegorz XVI ogłosił wówczas encyklikę, w której uznał ruch powstańczy za dzieło wichrzycieli
, a dyplomacja rosyjska w całej Europie przekonywała o konieczności potępienia dążeń niepodległościowych Polaków. Dramat, zadedykowany narodowej sprawy męczennikom
, nawiązuje do znanych faktów historycznych. Sceny realistyczne i fantastyczne wzajemnie się uzupełniają. Konkretnych wydarzeń historycznych dotyczą: sceny więzienne (I‑III), Salon warszawski (VII), Pan Senator (VIII), Ustęp.
W Przedmowie do dramatu Adam Mickiewicz napisał: „Dzieje męczeńskiej Polski obejmują wiele pokoleń i niezliczone mnóstwo ofiar; krwawe sceny toczą się po wszystkich stronach ziemi naszej i po obcych krajach. – Poema, które dziś ogłaszamy, zawiera kilka drobnych rysów tego ogromnego obrazu, kilka wypadków z czasu prześladowania podniesionego przez Imperatora Aleksandra […]. Kto zna dobrze ówczesne wypadki, da świadectwo autorowi, że sceny historyczne i charaktery osób działających skreślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając”.
Podaj datę wybuchu powstania listopadowego.
- 1 listopada 1830 roku
- 29 listopada 1830 roku
- 30 października 1830 roku
Odwołując się do wiedzy historycznej, wskaż najważniejsze bitwy powstania listopadowego:
- bitwa pod Liwem
- bitwa pod Grunwaldem
- bitwa pod Stoczkiem
- bitwa pod Legnicą
- bitwa pod Wawrem
- bitwa pod Dębem Wielkiem
- bitwa pod Grochowem
- bitwa pod Ostrołęką
- bitwa pod Racławicami
Wskaż datę zakończenia powstania listopadowego.
- 8 września 1831 roku
- 1 listopada 1831 roku
- 8 września 1832 roku
W polityce europejskiej dyplomacja carska starała się skompromitować polskie dążenia do niepodległości i udowodnić, że to Polacy złamali przysięgę złożoną prawowitemu władcyprawowitemu władcy. W związku z tym powstanie było równoznaczne ze zdradą stanu, a represje wobec niepokornych poddanych – uzasadnioną karą. Dlatego Adamowi Mickiewiczowi zależało na prezentacji materiału historycznego (który mógł być poddany weryfikacji). Chciał uświadomić odbiorcom, że powstanie było aktem rozpaczy wobec terroru bezwzględnie wymierzonego nawet w młodzież i dzieci. Sceny dokumentalne w dramacie powstały na podstawie relacji świadków tych wydarzeń.
Zapoznaj się z treścią przywołanych poniżej relacji dokumentalnych i fragmentów dramatu Mickiewicza.
Ze wspomnień Ignacego Domeyki:
Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798‑1824Pamiętam jak nas bolało, kiedyśmy się dowiedzieli o wywożeniu studentów; spędziliśmy tę noc jakby oniemieli, smutnie nie uważając na żarty Frejenda i pocieszne uwagi Jagiełły.
Źródło: Maria Dernałowicz, Ksenia Kostenicz, Zofia Makowiecka, Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798–1824, Warszawa 1957, s. 456.
Z raportu Nowosilcowa do wielkiego księcia Konstantego:
Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798‑1824Wysłanie więźniów odbyło się w zupełnym porządku i bez zakłócenia spokoju. Przestępcy podczas wywożenia, a nawet w czasie okuwania w kajdany nie okazywali najmniejszej skruchy.
Źródło: Maria Dernałowicz, Ksenia Kostenicz, Zofia Makowiecka, Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798–1824, Warszawa 1957, s. 456.
Z listu Józefa TwardowskiegoJózefa Twardowskiego do Adama CzartoryskiegoAdama Czartoryskiego:
Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798‑1824Policmajster w piśmie urzędowym do komendanta placu […] wymienił, iż z rozkazu zwierzchności, uczniowie nie wieczorem, ale w dzień, po południu mają być wywiezieni. Powrózki umyślnie oddalono od odwachu o kroków półtorasta, aby okuci nie przywykli jeszcze do nowych i nie ociąganych kajdan, wlekli się do nich powoli i z trudem. Przechodzili koło licznie zebranego ludu, który płakał rzewnymi łzami, ale oburzenia żadnego nikt nie okazał. Panowało wszędzie głuche milczenie, przerywane płaczem i łkaniem.
Źródło: Maria Dernałowicz, Ksenia Kostenicz, Zofia Makowiecka, Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798–1824, Warszawa 1957, s. 456.
Z dramatu Adama Mickiewicza:
Dziady. Część trzeciaLud otoczył więzienie nieruchomym wałem;
Od bram więzienia na plac, jak w wielkie obrzędy,
Wojsko z bronią, z bębnami, stało we dwa rzędy;
W pośrodku nich kibitki. – Patrzę, z placu sadzi Policmajster na koniu; z miny zgadłbyś łatwo,
Że wielki człowiek, wielki tryumf poprowadzi:
Tryumf Cara północy, zwycięzcy – nad dziatwą […].(Scena I, w. 157‑203)
Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady. Część trzecia, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-iii/ [dostęp 31.01.2021].
Dziady. Część trzeciaBiedne chłopcy! – najmłodszy, dziesięć lat, nieboże,
Skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może;
I pokazywał nogę, skrwawioną i nagą.(Scena II, w. 208‑210)
Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady. Część trzecia, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-iii/ [dostęp 31.01.2021].
Dziady. Część trzeciaWywiedli Janczewskiego – poznałem, oszpetniał,
Sczerniał, schudł, ale jakoś dziwnie wyszlachetniał
Ten przed rokiem swawolny, ładny chłopczyk mały
Dziś poglądał z kibitki, jak z odludnej skały
Ów Cesarz! – okiem dumnym, suchym i pogodnym.(Scena I, w. 214‑218)
Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady. Część trzecia, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-iii/ [dostęp 31.01.2021].
Dziady. Część trzeciaRzuciłem wzrok po ludu ściśnionego kupie,
Po wojsku – wszystkie twarze pobladły jak trupie;
A w takim tłumie taka była cichość głucha,
Żem słyszał każdy krok ich, każdy dźwięk łańcucha.
Dziwna rzecz! Wszyscy czuli, jak nieludzka kara:
Lud, wojsko czuje – milczy – tak boją się cara.(Scena I, w. 249‑254)
Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady. Część trzecia, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-iii/ [dostęp 31.01.2021].
Na podstawie przywołanych wyżej relacji dokumentalnych oraz wybranych scen dramatu wyjaśnij, czy Adam Mickiewicz był wierny faktom historycznym. Podaj przykłady.
Ustal, czy wiarygodność opisanych wydarzeń jest najważniejszym celem autora. Uzasadnij swoją wypowiedź.
Uzasadnij, czy historyzm współtworzy metaforyczną wymowę dramatu.
Objaśnij sposób, w jaki Adam Mickiewicz wartościuje prezentowane zdarzenia.
Zwróć uwagę na sposób wartościowania dobra i zła, heroizmu i tchórzostwa, odwagi i konformizmu, młodości i konserwatyzmu w Dziadach cz. III. Powołaj się na inny utwór Mickiewicza i przeprowadź analizę porównawczą.
Oprócz nawiązań do wydarzeń politycznych poeta odniósł się także do dyskusji literackiej toczącej się w kręgach wileńskich intelektualistów. Po procesie filomatów nastał czas stagnacji. Mickiewicz został wówczas zesłany w głąb Rosji. Od 1824 roku znaczącym ośrodkiem życia umysłowego stała się Warszawa, gdzie zaczęli się gromadzić pisarze z różnych stron kraju. Do wybuchu powstania listopadowego w dokonaniach polskich romantyków dominowała tendencja naśladowcza wobec wzorców europejskich. W znanym artykule O krytykach i recenzentach warszawskich Adam Mickiewicz ostro wystąpił przeciwko zaściankowości i ksenofobii warszawskich salonów, zamkniętych na nowatorstwa artystyczne. Słowami Literata IV (uosabiającego Kazimierza BrodzińskiegoKazimierza Brodzińskiego) nawiązywał do sielankowo‑idyllicznych upodobań literackich starszego pokolenia:
Dziady. Część trzeciaNasz naród się prostotą, gościnnością chlubi,
Nasz naród scen okropnych, gwałtownych nie lubi;
Śpiewać, na przykład, wiejskich chłopców zalecanki,
Trzody, cienie – Sławianie, my lubim sielanki.(Scena VII, w. 205‑207)
Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady. Część trzecia, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-iii/ [dostęp 31.01.2021].
Zinterpretuj powyższy fragment.
Wymień cechy gatunkowe sielanki.
Wyjaśnij, jakie znaczenie dla tej wypowiedzi ma fakt, że Brodziński tworzył w konwencji sielankowej.
Wypowiedź Literata IV brzmi ironicznie. Mickiewicz w polemice z Brodzińskim zaakceptował mit „dobrego Słowianina”, czyli predestynowanego do roli rewelatorarewelatora słowa Bożego. Dlatego poeta posługiwał się nazwą plemienną „Słowianie” – nigdy „Sławianie”. Uznawał w Słowianach „lud Słowa” afirmujący objawienie.
Czytelnicy, przyjaciele i krytycy Mickiewicza (Antoni Edward OdyniecAntoni Edward Odyniec, Józef Bohdan ZaleskiJózef Bohdan Zaleski, Klementyna z Tańskich HoffmanowaKlementyna z Tańskich Hoffmanowa, George SandGeorge Sand) postrzegali III cz. Dziadów jako arcydzieło o ogromnym znaczeniu dla rozwoju literatury europejskiej. Doceniano w nim siłę wyrazu poetyckiego, sugestywność świata przedstawionego, bogactwo napięć dramatycznych, tajemniczość bohatera, symbolizm, rozbudowaną warstwę filozoficzną, wreszcie — aluzyjność do aktualnej sytuacji politycznej. Obraz historii w Dziadach został tak skonstruowany, by wyeksponować sytuację Polski, zarówno podczas wileńskiego procesu filomatów w 1823 roku, jak i po klęsce powstania listopadowego. Mickiewicz chciał przedstawić mechanizm działania terroru i represje wobec niewinnego narodu oraz niezłomność wobec przemocy, despotyzmu władzy, niemoralnych postaw lojalizmu. Surową krytykę polityki caratu zawiera też wiersz Do przyjaciół Moskali. Był on dedykowany dekabrystomdekabrystom (Kondratijowi Rylejewowi, Aleksandrowi Bestużewowi) skazanym na śmierć, których poeta osobiście poznał podczas przymusowego pobytu w Rosji. Wyraźna w tym utworze jest polemika z poetą Aleksandrem Puszkinem, lojalnym wobec cara.
Konteksty
Przeczytaj fragment szkicu George SandGeorge Sand i wynotuj fragmenty realistycznego obrazu zawartego w Dziadach, które zarejestrowała pisarka. Zestaw je z odpowiednimi cytatami z III części Dziadów.
Szkic o dramacie fantastycznymFaust jest za bardzo związany z rzeczywistością. Manfred, być może, za bardzo pogrążony jest w marzeniach. Założenie Mickiewicza wydaje mi się najlepsze. Nie miesza on formy z ideą, jak to uczynił GoetheGoethe w Fauście. Ani też nie oddziela formy od idei, jak ByronByron w ManfredzieManfredzie. Samo realne życie stwarza obraz mocny, przejmujący, groźny, a jego ośrodek stanowi idea. Świat fantastyczny nie znajduje się gdzieś na zewnątrz, ani wyżej, ani niżej, leży on u podstaw wszystkiego, wszystko wprawia w ruch, jest duszą całej rzeczywistości, jest obecny we wszystkich wydarzeniach. Każda postać, każda grupa nosi go w sobie i objawia na swój sposób. Całe piekło się rozpętało, lecz wojska niebieskie są tam również i podczas gdy demony triumfują w sferze materialnej, zostają zwyciężone w sferze ducha. Potęga doczesna – to ukazy cara knutodzierżawcy, tortury, katowska przemoc, wygnanie, kajdany, narzędzia męki. Potęga anielska – to królestwo ducha, dusze bohaterskie, pobożne uniesienia, święty gniew, sny prorocze, boska ekstaza ofiar. Lecz ta nagroda niebieska wydarta została męczeństwem i właśnie sceny męczeństwa każe nam oglądać posępne malarstwo Mickiewicza. A są to takie obrazy, których ani ByronByron, ani GoetheGoethe, ani DanteDante nie mogliby namalować […]. Od czasu żalów i złorzeczeń proroków Syjonu żaden głos nie podniósł się z taką mocą, by opiewać wydarzenie tak wielkie, jak upadek narodu.
Źródło: George Sand, Szkic o dramacie fantastycznym, [w:] tejże, Eseje, tłum. Stanisława Kozuchowska, Maria Dramińska-Juczowa, Warszawa 1958.
Preteksty
Dramat Adama Mickiewicza odegrał symboliczną rolę również w polskich dziejach najnowszych. Inscenizacja Dziadów w 1967 roku w reżyserii Kazimierza Dejmka stała się pretekstem do prowokacji politycznej wymierzonej w inteligencję. Według Wydziału Kultury KC PZPR przedstawienie miało charakter antyradziecki, na dodatek, ku niezadowoleniu władzy, cieszyło się ogromnym zainteresowaniem. Stopniowo zaczęto wprowadzać utrudnienia, najpierw zakaz wystawiania sztuki częściej niż raz w tygodniu, następnie ograniczenia w sprzedaży biletów, w końcu ogłoszono datę ostatniego (jedenastego) spektaklu (30 stycznia 1968 r.). Po jego zakończeniu studenci zorganizowali manifestację, złożyli kwiaty pod pomnikiem Mickiewicza. Interweniowała milicja, kilkadziesiąt osób zostało wówczas aresztowanych. W kolejnych dniach odbywały się kolejne protesty na uczelniach, środowisko studenckie wspierane było przez Związek Literatów Polskich, niepokornych (zdaniem władzy) skreślano z listy studentów.
Właśnie w obronie osób relegowanych z uczelni 8 marca odbył się protest, który został brutalnie stłumiony. Zajścia te wywołały lawinę wydarzeń, które w historii określane są jako Marzec '68.
Spośród zastosowanych w III cz. Dziadów metafor dotyczących polityki, władzy
i narodu, wybierz i opisz tę, którą uważasz za aktualną. Uzasadnij swoje zdanie, wymień stosowne fragmenty.
Poszukaj w dostępnych źródłach informacji o wydarzeniach marcowych z 1968 roku. Zredaguj notatkę na ten temat.
Zadaniowo
Dziady. Część trzeciaNasz naród jak lawa
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi.(Scena VII, w. 227‑230)
Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady. Część trzecia, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-iii/ [dostęp 31.01.2021].
Nazwij cechę narodową, o której wspomina Wysocki w scenie Salonu warszawskiego. Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że jego słowa zawierają krytykę bierności i lojalizmulojalizmu, a poza tym definiują charakter narodowy Polaków? Uzasadnij swoje zdanie.
Zredaguj wypowiedź argumentacyjną na temat: „III cz. Dziadów jako źródło historyczne. Czy Adam Mickiewicz zawarł w swoim dziele prawdę historyczną o współczesnych mu wydarzeniach?”. Twoja praca powinna zawierać co najmniej 400 słów.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: Adam Mickiewicz, Dziady, dramat romantyczny, historyzm, dramat idei, powstanie listopadowe, martyrologia, filomaci.