Dzisiejszy Odys... „Itaka” Konstandinosa Kawafisa

O Kawafisie, antyku i chrześcijaństwie - z Antonim Liberą rozmawia Mateusz Matyszkowicz

M.M.: Każde tłumaczenie wypełnia pewien brak. Skąd pomysł na tłumaczenie Kawafisa właśnie teraz? Jakiego rodzaju brak jest tu motywem?

A.L.: Kawafisem interesowałem się od dawna. Jest to jeden z najwyżej cenionych przeze mnie poetów. I kilka wierszy – Itakę, Miasto, Dwóch młodzieńców... – przełożyłem niegdyś jako ćwiczenie warsztatowe. Przy tej okazji stwierdziłem, że Kawafis po angielsku, francusku i włosku – bo w tych językach go czytałem – jest znacznie prostszy, surowszy i klarowniejszy zarazem, niż w pionierskich przekładach Zygmunta Kubiaka, którym zawdzięczamy znajomość tego poety. Niedawno wpadła mi w ręce jakaś publikacja, która podawała – niepełną zresztą – bibliografię przekładów Kawafisa na świecie. Dowiedziałem się z niej, że tłumaczeń kompletu – tj. całego dorobku Kawafisa – na angielski i francuski jest pięć, na włoski – trzy, a na niemiecki, hiszpański i portugalski – dwa. Pomyślałem wtedy: dlaczego polskie piśmiennictwo ma być uboższe? I postanowiłem spróbować dokonać nowego przekładu obszernego wyboru wierszy. Tak więc brak, o którym Pan mówi, jest w danym wypadku brakiem dość banalnym, polegającym na braku możliwości porównania z inną propozycją przekładową – innym idiomem stylistycznym. A moment, w którym brak ów zostaje zapełniony, jest najzupełniej przypadkowy. Akurat teraz znalazłem na to czas i zdecydowałem się na to.

[…]

M.M.: Człowiek Kawafisa jest wsłuchany w przeszłość, świadomy fatalizmu, a jednak znajdujemy w tej poezji pocieszenie. Czy ta forma i ten człowiek mają charakter uniwersalny, czy też łączą się ze specyficznym greckim doświadczeniem przeszłości?

A.L.: Myślę, że jest to sprawa uniwersalna. W każdej literaturze narodowej znajdziemy poetów szczególnie wrażliwych na przeszłość i inspirowanych historią. W przypadku Kawafisa jest to umotywowane naturalnie tradycją. Jak ktoś rodzi się Grekiem i ma silnie wpojony kult antyku, to nie dziwi, że tematyka ta staje się dla niego inspirująca, a w każdym razie – punktem odniesienia. Oczywiście swoistością Kawafisa nie jest sam antyk jako taki, jako część jego narodowej historii. Swoistością Kawafisa jest sposób potraktowania tej tematyki, a sposób ten jest właśnie taki, że snute na tym gruncie myśli są uniwersalne i przekładają się na współczesność. […]

[…]

M.M.: Jeszcze jeden osobisty wątek: Kawafis był dziennikarzem, maklerem i wreszcie urzędnikiem państwowym. Jak wielu innych, także polskich, poetów. Czy poezja może być ucieczką od monotonii urzędniczego życia?

A.L.: Z pewnością, ale nie sądzę, aby to było motywem jej uprawiania. Jeśli ktoś jest prawdziwym poetą, jeśli zajmuje się poezją w poważny sposób, to nie robi tego po to, by sobie urozmaicić czy osłodzić monotonne życie. Wydaje mi się, że jest raczej tak, iż osoby z poetyckim powołaniem mają nieraz problem z dostosowaniem się do otaczającej je rzeczywistości (jakakolwiek by była) i, aby się utrzymać, a zarazem nie wykoleić, wybierają sobie jakieś prozaiczne zawody. Oczywiście cierpią potem z tego powodu, ale to jest cena za to, że w ogóle utrzymują się na powierzchni życia. Paradoks polega na tym, że poeci nie mogą sobie nieraz pozwolić na to, aby być tylko poetami, bo to groziłoby im pewnego rodzaju implozją i katastrofą życiową. […]

Kawafis Źródło: O Kawafisie, antyku i chrześcijaństwie - z Antonim Liberą rozmawia Mateusz Matyszkowicz, dostępny w internecie: https://teologiapolityczna.pl/o-kawafisie-antyku-i-chrzescijanstwie--z-antonim-libera-rozmawia-mateusz-matyszkowicz [dostęp 1.03.2022].

Zygmunt Kubiak Aleksandryjczyk

Wiele słów, które z greki przeniknęły do języków europejskich, chyba wszystkich – przechowało w dzisiejszej greczyźnie treść bogatszą, niż mają one gdziekolwiek indziej, gdyż tu są związane z innymi, pokrewnymi słowami, z tłem etymologicznym. Dlatego wiersze greckie, również dzisiejsze, są tak niezmiernie trudne do tłumaczenia.

Szczególnie dotyczy to języka miłości i w ogóle języka uczuć. Wszyscy dobrze wiemy o naszych długach intelektualnych wobec greki, będącej źródłem naszej terminologii filozoficznej i naukowej, natomiast rzadziej pamiętamy o tym, że mowa grecka jest od tysiącleci mową miłości. To Safo raz na zawsze nazwała Erosa glykỳpikros, „słodko‑gorzkim”. To po grecku pogodna cisza wyraża się nieporównanie błogim słowem galéne (w mowie z jotacją jeszcze pięknie: galíni). Przymiotnik wymawiany dziś przez Greków […] esthitikós […] istnieje we wszystkich językach kultury europejskiej jako określenie 'estetyczny', a w greczyźnie ma znaczenie o wiele bogatsze, znaczy również: „dotyczący zmysłów, zmysłowy, wrażliwy”, gdyż wiąże się z czasownikiem esthànome […], „dostrzegam, odczuwam zmysłami” i z tym doprowadzającym przy tłumaczeniu do rozpaczy rzeczownikiem ésthima […], oznaczającym „uczucie”, ale uczucie – czy raczej odczucie – zmysłowe, a nie jakąś inną emocję, wzruszenie – co wyraziłoby się po grecku raczej słowem singinisis […], co etymologicznie znaczy jakby „poruszenie całej istoty”.

j0000000BGB1v38_00000_BIB_004 Źródło: Zygmunt Kubiak, Aleksandryjczyk, [w:] Konstandinos Kawafis, Wybór wierszy, tłum. Zygmunt Kubiak, wybór Zygmunt Kubiak, Warszawa 1978, s. 14–15.

Jacek Kaczmarski Powtórka z Odysei

W szafirowe perspektywy
(Morze, niebo, echo gromu)
Płynie Odys Przenikliwy,
Łzy źrenicą szuka domu.
Wysp szmaragdy, skał świątynie
Patrzą milcząc aż przepłynie.

Był z Odysa, jak się zdaje,
Jebus, rabuś, zabijaka.
Branki brał, plądrował kraje
A czekała nań Itaka.
Z przebiegłości w interesach
Zyskał miano Ulissesa.

Wódz tysięcy, mąż wyniosły
Jakich mało znały dzieje
Kreśli w falach piórem wiosła
Swoich błędów Odyseję.
Ulubieniec bogów, strateg –
Jeden mu pozostał statek.

A tam (jeśli wierzyć pieśni)
Wierna żona, dom w winnicy;
Niecierpliwi i obleśni
Rządzą schedą zalotnicy.
Piją wino, rżną barany –
Jeden z nich ma być wybrany.

Jak naprawdę było – nie wiem,
Może zwodzą pieśni słowa –
Słodkim łupem – bezkrólewie,
Dumna i posażna wdowa.
Mógł – zbłądziwszy w gwiazd eony –
Rabuś zostać ograbiony.

Z pokus syren się ocalił,
Nie dał się zamienić w świnię...
Pieśń człowieka doskonali,
Człowiek znika, pieśń nie ginie.
Tak śmiertelnik sięga szczytów
I w tym tkwi realizm mitu.

Krąży Telemacha statek
Po zatokach i cieśninach.
Czy młodzieniec znajdzie tatę?
Czy rozpozna ojciec syna?
Czy ruszając na swą Troję
Syn udźwignie ojca zbroję?

Los Odysa dróg nie skraca
Ciąży w rękach pióro wiosła –
Trzeba mieć do czego wracać,
Czego trzymać się by sprostać.
Trzeba jeszcze mieć w co wierzyć
By się z własną pieśnią zmierzyć.

jacek_kaczmarski_pzo_01 Źródło: Jacek Kaczmarski, Powtórka z Odysei, dostępny w internecie: https://www.tekstowo.pl/piosenka,jacek_kaczmarski,powtorka_z_odysei.html [dostęp 21.12.2022].

Tadeusz Nowak Psalm o powrocie

I wróci Odys wróci do Itaki
od żywej kości dech mieczem odetnie
policzy owce i na niebie ptaki
siądzie i morze zamiast niego westchnie

A po tym morzu czerwonym jak wino
ślepca spod Troi wiodą białe żagle
Zmarli aż do nas z jego pieśni płyną
Podobni do mnie i do ciebie nagle

Od zmarłych dzieli nas zwierciadło tarczy
Stojąc przed tarczą rozczesują włosy
kobiety nasze Obok nich pies warczy
na hełm z którego wyciągamy losy

Kobiety nasze To im zwiastowano
Syna w kapliczce obok każdej drogi
Odchodzą chłopcy z karabinem rano
całując starcom poranione nogi

I wróci Odys wróci do Itaki
spod jego dłoni szare drzewko tryśnie
O tym nam mówią na niebiosach znaki
i w zżółkłe księgi spadające liście

j0000000BGB1v38_00000_BIB_006 Źródło: Tadeusz Nowak, Psalm o powrocie, [w:] tegoż, Wybór wierszy, Warszawa 1979, s. 132.

Konstandinos Kawafis Czekając na barbarzyńców

Na cóż czekamy, zebrani na rynku?

Dziś mają tu przyjść barbarzyńcy.

Dlaczego taka bezczynność w senacie?
Senatorowie siedzą – czemuż praw nie uchwalą?

Dlatego że dziś mają przyjść barbarzyńcy.
Na cóż by się zdały prawa senatorów?
Barbarzyńcy, gdy przyjdą, ustanowią prawa.

Dlaczego nasz cesarz zbudził się tak wcześnie
i zasiadł – w największej z bram naszego miasta –
na tronie, w majestacie, z koroną na głowie?

Dlatego że dziś mają przyjść barbarzyńcy.
Cesarz czeka u bramy, aby tam powitać
ich naczelnika. Nawet przygotował
obszerne pismo, które chce mu wręczyć –
a wypisał w nim wiele godności i tytułów.

Czemu dwaj konsulowie nasi i pretorzy
przyszli dzisiaj w szkarłatnych, haftowanych togach?
Po co te bransolety, z tyloma ametystami,
i te pierścienie z blaskiem przepysznych szmaragdów?
Czemu trzymają w rękach drogocenne laski,
tak pięknie srebrem inkrustowane i złotem?

Dlatego że dziś mają przyjść barbarzyńcy,
a takie rzeczy barbarzyńców olśniewają.

Czemu retorzy świetni nie przychodzą, jak zwykle,
by wygłaszać oracje, które ułożyli?

Dlatego że dziś mają przyjść barbarzyńcy,
a ich nudzą deklamacje i przemowy.

Dlaczego wszystkich nagle ogarnął niepokój?
Skąd zamieszanie? (Twarze jakże spoważniały.)
Dlaczego tak szybko pustoszeją ulice
i place? Wszyscy do domu wracają zamyśleni.

Dlatego że noc zapadła, a barbarzyńcy nie przyszli.
Jacyś nasi, co właśnie od granicy przybyli,
mówią, że już nie ma żadnych barbarzyńców.

Bez barbarzyńców – cóż poczniemy teraz?
Ci ludzie byli jakimś rozwiązaniem.

j0000000BGB1v38_00000_BIB_007 Źródło: Konstandinos Kawafis, Czekając na barbarzyńców, [w:] tegoż, Wybór wierszy, tłum. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1978, s. 49–50.