Surowce mineralne Polski

Ziemia zbudowana jest z różnego rodzaju skał, a skała, jak wiadomo, to naturalny zespół minerałów. Surowce mineralne od wieków były pozyskiwane przez człowieka i wykorzystywane do rozmaitych celów. Stały się podstawą rozwoju przemysłu i umożliwiły postęp techniczny. Współczesne życie nie byłoby bez nich możliwe.

RlrNE1Dc77y7E

Na zdjęciu przezroczysta, połyskująca kopalna żywica drzew iglastych o brązowej barwie. Żywica ma nieregularny kształt i wypełnia większość ilustracji. Leży na białym materiale, który stanowi tło zdjęcia.

1. Surowce mineralne jako nieodnawialne bogactwo naturalne

Bogactwa naturalnebogactwa naturalneBogactwa naturalne to wszystkie użyteczne dla człowieka składniki środowiska przyrodniczego. Dzielą się one na:

• odnawialne – potrafią same szybko się zregenerować, np. energia wodna, energia wiatrowa, energia słoneczna;

• nieodnawialne – surowce, których odnowienie w wyniku naturalnych procesów jest niemożliwe bądź w skali geologicznej trwa bardzo długo, np. surowce mineralne.

Surowce mineralnesurowce mineralneSurowce mineralne to skały wydobywane spod ziemi lub pozyskiwane na powierzchni. Człowiek wykorzystuje je do różnych celów gospodarczych, np. jako paliwo czy materiał budowlany. Zastosowanie znajdują także w przemyśle przetwórczym, np. rudy metali w hutnictwie czy siarka w przemyśle chemicznym. W zależności od sposobu wykorzystania surowce mineralne podzielono na kilka głównych grup:

• surowce energetyczne (paliwa) – węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny;

• surowce metaliczne – rudy metali, np. żelaza, miedzi, cynku i ołowiu, cyny czy aluminium (boksyty);

• surowce chemiczne – sól kamienna, sole potasowe, fosforyty, siarka, węgle, ropa, gaz;

• surowce skalne (budowlane) – piaski, żwiry, wapienie, margle, dolomity, marmury, granity, gipsy i wiele innych.

RLvvQNOp1M2GF

Na zdjęciu zabudowania przemysłowe (kopalnia soli kamiennej w Bochni), w centrum ilustracji wieża szybowa. W dolnej części zdjęcia znajduje się droga dojazdowa do kopalni. W tle zielone korony drzew, nad nimi błękitne niebo.

Surowce mineralne są bogactwem nieodnawialnym, a to oznacza, że ich zasoby kiedyś się wyczerpią. Jednych wystarczy jeszcze na kilkaset lat, inne skończą się już za kilkadziesiąt. Człowiek powinien starać się racjonalnie je wykorzystywać, a jednocześnie dążyć do zastąpienia ich źródłami odnawialnymi. Problem ten w największym stopniu dotyczy surowców energetycznych, dlatego mamy coraz więcej elektrowni wiatrowych, słonecznych, wodnych. Rośnie również produkcja biopaliw. Przyczynia się to do poprawy czystości środowiska.

2. Występowanie bogactw mineralnych w Polsce

Ziemia kryje w sobie mnóstwo różnorodnych skał i minerałów. Jednak człowiek pozyskuje tylko te, które zgromadziły się w jednym miejscu w odpowiednio dużej ilości i są względnie łatwo dla niego dostępne, czyli nie zalegają zbyt głęboko. Takie właśnie nagromadzenie użytecznych minerałów i skał mogące być przedmiotem wydobycia to złoże mineralnezłoże mineralnezłoże mineralne.

*Złoża mineralne tworzą się w skorupie ziemskiej w wyniku procesów geologicznych zarówno wewnętrznych (endogenicznych), jak i zewnętrznych (egzogenicznychprocesy egzogeniczneegzogenicznych). Poniższa tabela przedstawia rodzaje złóż ze względu na sposób ich powstania oraz przykłady typowych dla nich surowców. 
Indeks górny *Treści wykraczające poza podstawę programową. Indeks górny koniec^{*Treści wykraczające poza podstawę programową.}

**Wśród złóż wyróżnia się także różne ich formy:

• słup, diapir – złoże o kierunku pionowym powstałe w wyniku nacisku i osiadania sąsiednich warstw skalnych powodujących wypychanie ku górze na przykład słupa soli;

• żyła – złoże wypełniające szczelinę przebiegającą przez warstwy innych skał, np. żyła złota;

• pokład – gruba, rozległa pozioma warstwa skały osadowej, np. pokład węgla;

• gniazdo – złoże o nieregularnym kształcie występujące wewnątrz skały innego rodzaju, np. złoża boksytów lub cynku i ołowiu;

• soczewka – złoże wypełniające wydłużoną szczelinę między warstwami skał osadowych, w takiej formie występują na przykład rudy chromu, żelaza, metali nieżelaznych;

• konkrecja – owalne nagromadzenie skały innej niż otaczające ją skały osadowe, np. konkrecja pirytu w iłach.*

Indeks górny ** Informacje dla ucznia szkoły ponadpodstawowej z zakresu rozszerzonego. Indeks górny koniec^{** Informacje dla ucznia szkoły ponadpodstawowej z zakresu rozszerzonego.}

RW2kG9lP2CKG4

Na ilustracji kolorowy schemat przedstawiający ułożenie różnych form złóż. U dołu legenda z oznaczeniami użytych kolorów. Kolorem czerwonym oznaczono słupy i diapiry, zielonym pokłady, błękitnym soczewki, żółtym żyły, niebieskim gniazda, czerwonymi małymi elipsami oznaczono konkrecje. Po lewej stronie ilustracji jednolita, szara skała. Pośrodku niej na niebiesko oznaczone gniazdo o nieregularnych kształtach. Na prawo od skały schodzące w dół warstwy, po lewej stronie umieszczono nad nimi wodę. Ze skały wychodzi żyła, przechodząc przez kilka warstw. Ma podłużny kształt, po prawej stronie ukośnie wychodzi mniejsza odnoga. Pośrodku schematu czerwonym kolorem oznaczono szeroki, lekko pochylony słup o zaokrąglonym końcu, wchodzący między kilka warstw. Pośrodku warstw zielonym kolorem oznaczono pokład, a z prawej strony schematu między nim a warstwą poniżej oznaczono poziomą soczewkę. Na dnie zbiornika wodnego oznaczono konkrecje.

Polska jest krajem dosyć zasobnym w surowce mineralne. W każdej z grup surowców mamy przynajmniej po kilka bogactw:

• surowce energetyczne – węgiel kamienny i węgiel brunatny oraz gaz ziemny, a także w mniejszym stopniu ropa naftowa;

• surowce metaliczne – rudy miedzi oraz rudy cynku i ołowiu, a także rudy żelaza (nieeksploatowane);

• surowce chemiczne – sól kamienna, a ponadto sole potasowe i siarka;

• surowce skalne – piaski, żwiry, gliny, iły, piaskowce, wapienie, dolomity, gipsy, kreda, granity, bazalty, porfiry, melafiry, marmury, serpentynity, amfibolity i inne.

3. Wydobycie i wykorzystanie bogactw mineralnych w Polsce

Nie wszystkie złoża bogactw mineralnych nadają się do eksploatacji. W dzisiejszych czasach liczy się przede wszystkim rachunek ekonomiczny i wydobycie danego surowca w określonym miejscu musi po prostu przynosić zysk. Pod koniec lat 90. XX wieku nieopłacalne stało się na przykład wydobycie węgla kamiennego na Dolnym Śląsku. Wcześniej podobna sytuacja spotkała rudę żelaza, którą pozyskiwano na naszych wyżynach do lat 70. XX wieku.

Obecnie w Polsce największe znaczenie ma wydobycie trzech surowców:

• węgla kamiennego na Górnym Śląsku i Lubelszczyźnie – jest on wykorzystywany m.in. jako paliwo w elektrowniach cieplnych i gospodarstwach domowych oraz jako surowiec w przemyśle chemicznym i w hutnictwie przy produkcji stali (m.in. jako jej składnik, gdyż stal to stop żelaza z węglem);

• węgla brunatnego w rejonie Bełchatowa, Konina i Turoszowa – zdecydowana większość spalana jest w elektrowniach działających przy kopalniach (transport na większe odległości węgla brunatnego jest nieopłacalny);

• rud miedzi w Okręgu Legnicko‑Głogowskim (Lubin, Polkowice) – rudy przetapia się w hutach (w Legnicy i Głogowie) na czystą miedź, której wyroby w dużej części sprzedawane są za granicę; przy obróbce rud miedzi uzyskuje się też inne metale, np. wanad, kobalt, molibden, nikiel, a także złoto oraz srebro, którego sprzedaż również przynosi duże dochody.

Spośród innych naszych bogactw mineralnych na uwagę zasługuje gaz ziemny pozyskiwany w Wielkopolsce oraz na Podkarpaciu i Pomorzu. Zaspokaja on ok. 40 % krajowych potrzeb, resztę sprowadzamy głównie z Rosji. Znacznie gorszą sytuację mamy z ropą naftową, której aż 97 % pochodzi z zagranicy (też głównie z Rosji).

Z surowców metalicznych poza miedzią wydobywamy jeszcze rudy cynkowo‑ołowiowe koło Olkusza. Ważnym surowcem chemicznym jest sól kamienna, której największe złoża znajdują się w Zagłębiu Legnicko‑Głogowskim, w Kłodawie, na Kujawach oraz nad morzem (znane kopalnie w Wieliczce i Bochni są już tylko atrakcjami turystycznymi). Znaczenie przemysłowe ma również siarka eksploatowana w Grzybowie i Osieku (okolice Tarnobrzega). Warto zauważyć, że Polska jest ostatnim krajem na świecie, gdzie spod ziemi wydobywa się tzw. siarkę rodzimą. Surowiec ten pozyskuje się również innymi sposobami, np. w procesie odsiarczania gazu ziemnego, przy rafinacji ropy naftowej, z gazów powstających w czasie spalania węgla, z gazów hutniczych, a także z gazów i skał wulkanicznych oraz z pirytów, gipsów i anhydrytów.

Największa różnorodność bogactw mineralnych występuje u nas w grupie surowców skalnych, które wykorzystywane są głównie do celów budowlanych. Wielu z nich używa się bez obróbki, np. granitów, piaskowców, wapieni, łupków, marmurów jako kamieni budowlanych czy dolomitów, bazaltów, granitów jako kamieni drogowych. Żwir i piasek to gotowe kruszywa naturalne stosowane do wyrabiania betonu. Ponadto piasek wykorzystywany jest do produkcji szkła. Wapienie margliste są podstawowym składnikiem cementu. Natomiast z gliny, iłów, mułki i lessów wytwarza się ceramikę budowlaną oraz kleje i zaprawy.

Żwiry, piaski, gliny oraz iły występują niemal w całej Polsce, gdyż są to głównie osady polodowcowe i rzeczne. Wapienie, dolomity, gipsy i inne chemiczne skały osadowe pozyskiwane są przede wszystkim na wyżynach. Natomiast kamienie typu granit, bazalt czy marmur wydobywa się zwłaszcza na Dolnym Śląsku.

Objaśnienie do tabel powyżej:

• \*zasoby i wydobycie przeliczone z mln mIndeks górny 3³ na mln ton wg gęstości przestrzennej podanej w nawiasach

• d/p – do produkcji

Oprócz „starych”, dobrze znanych i częściowo wyeksploatowanych złóż mamy też „nowe”. Zalicza się do nich gaz łupkowy, który prawdopodobnie występuje na znacznym obszarze Polski, w szerokim pasie biegnącym od Pomorza poprzez Mazowsze aż po Lubelszczyznę. Znajduje się on jednak we wczesnopaleozoicznych łupkach, które zalegają bardzo głęboko. Możliwość pozyskania gazu z łupków jest dla Polski bardzo istotna, gdyż jego opłacalne wydobycie umożliwiłoby uniezależnienie się od dostaw gazu z Rosji.

R8artnZ1Fu2GI

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie przedstawiono występowanie gazu łupkowego. Kolorem ciemnobrązowym przedstawiono obszar o wstępnie udokumentowanym potencjale występowania gazu ziemnego, a obszarem jasnobrązowym – obszar o nieokreślonym lub niższym potencjale występowania gazu ziemnego. Oba obszary występowania gazu łupkowego biegną z północy na południowy wschód i obejmują województwo pomorskie, północną i zachodnią część województwa warmińsko‑mazurskiego, północno‑zachodnią część województwa kujawsko‑pomorskiego, centralną część województwa mazowieckiego i województwo lubelskie przy czym kolor ciemnobrązowy ma znacznie węższy zasięg niż kolor jasnobrązowy. Na mapie przedstawiono granice województw, przedstawiono i opisano hydrografię oraz miasta wojewódzkie. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co jeden stopień. Na dole mapy w legendzie opisano kolory użyte na mapie.

Podsumowanie

• Surowce mineralne to nieodnawialne bogactwa naturalne.

• Surowce mineralne dzielą się na kilka głównych grup – energetyczne, metaliczne, chemiczne, skalne (budowlane). Odrębną grupę stanowią metale i kamienie szlachetne.

• Najważniejsze surowce mineralne Polski to węgiel kamienny, węgiel brunatny, rudy miedzi oraz surowce skalne. Duże znaczenie mają też: gaz ziemny, rudy cynku i ołowiu, sól kamienna i siarka.

• Człowiek powszechnie wykorzystuje surowce mineralne w przemyśle, a po przetworzeniu – w życiu codziennym.

Praca domowa

Wydrukuj poniższą tabelę i uzupełnij puste komórki.

RugSIWhCMGe7A

Na ilustracji tabela: surowce, obszary ich występowania, miejsca wydobycia, wielkość wydobycia i znaczenie gospodarcze. Tabela jest uzupełniona tylko w niektórych komórkach: Surowce energetyczne - węgiel kamienny - obszar występowania: Górny Śląsk, Wyżyna Lubelska, Dolny Śląsk - wydobycie - około 90 mln ton rocznie: kopalnie czynne tylko na Górnym Śląsku, Lubelszczyźnie; Surowce energetyczne - węgiel brunatny - obszar występowania: Polska Centralna, Zachodnia i Południowo‑Zachodnia; Surowce chemiczne - znacznie gospodarcze: Zastosowanie głównie w przemyśle chemicznym (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin, farmacja, produkcja kwasu siarkowego); ponadto w gospodarstwach domowych; Surowce skalne - Wydobycie: Około 300 mln ton rocznie. Pozyskuje się je w kopalniach odkrywkowych, kamieniołomach. Piaski, żwiry, gliny i iły wydobywane są na obszarze całej Polski, wapienie i dolomity głównie na wyżynach, a granity, marmury i bazalty w Sudetach - znaczenie gospodarcze : surowce skalne wydobywane są na bieżące potrzeby - głównie budowlane.

RAMqsfiouADnB

W załączniku edytowalna tabela: surowce, obszary ich występowania, miejsca wydobycia, wielkość wydobycia i znaczenie gospodarcze.

W załączniku edytowalna tabela: surowce, obszary ich występowania, miejsca wydobycia, wielkość wydobycia i znaczenie gospodarcze. Pobierz załącznik

Pokaż podpowiedź#15537cwhite

Pokaż podpowiedź

W celu uzupełnienia tabeli wykorzystaj informacje zawarte w tym materiale. Możesz również zapoznać się z danymi wydobycia surowców mineralnych w Polsce zawartymi na stronach Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl) oraz Państwowego Instytutu Geologicznego (www.geoportal.pgi.gov.pl).

Praca domowa

Korzystając z dostępnych źródeł opisz krótko obszar występowania i znaczenie gospodarcze najważniejszych surowców energetycznych, chemicznych i skalnych.

Pokaż podpowiedź

Pokaż podpowiedź

Wykorzystaj informacje zawarte w tym materiale. Możesz również zapoznać się z danymi wydobycia surowców mineralnych w Polsce zawartymi na stronach Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl) oraz Państwowego Instytutu Geologicznego (www.geoportal.pgi.gov.pl).

Dowiedz się więcej

Odwiedź stronę internetową Państwowego Instytutu Geologicznego www.geoportal.pgi.gov.pl.
Dane dotyczące wydobycia ważniejszych surowców mineralnych w Polsce znajdziesz też na stronach Głównego Urzędu Statystycznego www.stat.gov.pl.

Słownik

Ćwiczenia