Człowiek i jego świat w języku i w gramatyce

Uczniowie szkół podstawowych i średnich, studenci oraz osoby, które chcą nauczyć się języka obcego, wątpią często w sens nauki gramatyki. Ci, którzy doświadczają trudności w opanowaniu jej, uważają, że jest za trudna i życiowo zbędna. Każdy język posiada, mniej lub bardziej skomplikowane, reguły gramatyczne. Nauczenie się ich jest niezbędne do prawidłowej komunikacji.

Gramatyka nie ogranicza się jednak do wymienionych wyżej zasad. Ten dział językoznawstwa obejmuje również zagadnienia związane z badaniem zmian zachodzących w danym języku. Wśród nich można wymienić pojawianie się nowych wyrazów i struktur składniowych, wychodzenie z użycia innych. Dzięki znajomości gramatyki, możemy tworzyć bezbłędne wypowiedzi w mowie i w piśmie. Możemy świadomie i precyzyjnie wyrażać nasze myśli, zamiary i uczucia, ale także oddziaływać na emocje odbiorców.

Wyrazy konkretne i abstrakcyjne w języku

Na przestrzeni dziejów każda wspólnota językowa tworzyła tysiące wyrazów, aby nazwać ludzi, zwierzęta, rośliny, przedmioty, zjawiska przynależne do otaczającego 
ją świata. By wyrazić przemyślenia, naukowe dociekania, określić postawy i wartości, ludzie zaczęli również nadawać nazwy pojęciom i stanom emocjonalnym.

Wyrazy nazywające wszystkie wymienione wyżej elementy świata, w którym funkcjonuje człowiek, nazywamy rzeczownikami. W gramatyce istnieje kilka kategorii, zgodnie z którymi można przeprowadzić podział rzeczowników. Jedna z nich wyróżnia:
1) rzeczowniki konkretne – nazywają elementy świata, które można zobaczyć, dotknąć, czyli ludzi, zwierzęta, rośliny, miejsca, zjawiska atmosferyczne,
2) rzeczowniki abstrakcyjne – nazywają wytwory umysłu ludzkiego, takie jak pojęcia i terminy naukowe, uczucia, stany emocjonalne.

Rzeczownik to jedna z najważniejszych części mowy. Zgodnie z zasadami gramatyki języka polskiego, rzeczowniki:

• odpowiadają na pytania kto? co?,

• odmieniają się przez przypadki (w języku polskim jest siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz),

• odmieniają się przez liczby (pojedynczą i mnogą),

• każdy rzeczownik ma swój rodzaj, ale się przez niego nie odmienia (w liczbie pojedynczej: męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej: męskoosobowy i niemęskoosobowy).

Podczas odmiany przez przypadki i liczby część rzeczownika pozostaje niezmienna – nazywamy ją tematem fleksyjnym. Natomiast cząstka, która ulega zmianie nazywana jest końcówką fleksyjną.

Rzeczownik jako nazwa czynności

Rzeczowniki mogą powstawać od różnych części mowy, w tym również od innych rzeczowników. Na przykład słowo „nauczycielka” powstało od rzeczownika „nauczyciel”, słowo „wesołek” od przymiotnika „wesoły”. Natomiast wyraz „uczeń”, czyli 'ktoś, kto się uczy', został utworzony od czasownika „uczyć”.

Wśród rzeczowników są też takie, które nazywają czynności. Powstają one od czasowników przez dodanie końcówki -anie lub -enie. Na przykład rzeczowniki: składanie, pisanie, latanie, myślenie, pieczenie powstały od czasowników: składać, pisać, latać, myśleć, piec.

Żywotność i nieżywotność

Kolejnym kryterium podziału rzeczowników jest żywotność i nieżywotność. 
1) Rzeczowniki żywotne nazywają ludzi i zwierzęta (np. człowiek, dziecko, lekarz, pies, kot, gołąb). Do tej kategorii zalicza się również nazwy abstrakcyjne, które zgodnie z wiarą i symboliką są nosicielami cech ludzkich – mówią, myślą (np. duch, anioł, diabeł).
2) Rzeczowniki nieżywotne nazywają rzeczy, rośliny, zjawiska, pojęcia, miejsca, czynności (np. list, dom, paproć, obraz, dym, szkoła, nauka, prawo, czytanie).

Podczas odmiany przez przypadki, rzeczowniki żywotne i nieżywotne w części form gramatycznych przybierają charakterystyczne dla swej kategorii końcówki fleksyjne.

Na przykład, rzeczowniki żywotne rodzaju męskiego w dopełniaczu liczby pojedynczej przyjmują końcówkę '-a': człowiek‑a, ps‑a, gołębi‑a, duch‑a, anioł‑a. Natomiast, część rzeczowników nieżywotnych w dopełniaczu przybiera końcówkę '-u': list‑u, dom‑u, obraz‑u, dym‑u.

Różnicę tę łatwiej dostrzec, obserwując końcówki biernika. Rzeczowniki żywotne rodzaju męskiego będą w bierniku przyjmowały taką samą formę jak w dopełniaczu, np.:

• Widzę ps‑a. (biernik)

• Nie było ps‑a. (dopełniacz)

Z kolei, rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego w bierniku będą miały taką samą postać jak w mianowniku, np.:

• Widzę mój dom. (biernik)

• To jest mój dom. (mianownik)

Formy osobowe i nieosobowe

Gramatyka języka polskiego wprowadza również rozróżnienie na rzeczowniki osobowe i nieosobowe:
1) Rzeczowniki osobowe obejmują nazwy ludzi, np. mężczyzna, dziecko, pani, lekarz, nauczycielka, muzyk, przedszkolak, artystka.
2) Rzeczowniki nieosobowe nazywają zwierzęta, rośliny, rzeczy, zjawiska, miejsca, pojęcia i czynności, np. kwita, jabłko, kot, telefon, deszcz, szkoła, nauka, czytanie.

Kryterium to dotyczy również czasowników. Wyróżniamy:
1) Osobowe formy czasownika, które wskazują na wykonawcę czynności,
np. Janek opowiada o wakacjach. (kto opowiada? – Janek – 3 osoba liczby pojedynczej).
2) Nieosobowe formy czasownika, które nie informują, kto jest wykonawcą czynności, np. Godzinami opowiadano o wakacjach. (opowiadano – nie wiadomo, kto był wykonawcą tej czynności).

Zadaniowo

Po przeczytaniu tekstu Jerzego Bartmińskiegoj0000007UPB1v50_000tp003Jerzego Bartmińskiego, wykonaj następujące polecenia:

Po przeczytaniu tekstu Jerzego Bartmińskiego i Jolanty Panasiukj0000007UPB1v50_000tp005Jolanty Panasiuk wykonaj polecenia: