Przez miliony lat krajobraz na naszej planecie zmieniał się wielokrotnie. Również na obszarze dzisiejszej Polski panowały różne warunki naturalne. Raz część terenów zalewała woda morska, innym razem w wyniku ruchów skorupy ziemskiej wypiętrzały się góry. Występowały też takie okresy, gdy obszar naszego kraju porastały bujne lasy tropikalne, z których później tworzył się węgiel. Geologiczna historia Ziemi jest fascynująca i warto dowiedzieć się o niej trochę więcej.

RmaJEDAK8D4G8
Góry pochodzenia wulkanicznego
Góra Świętej Anny (408 m n.p.m.) na Wyżynie Śląskiej – na jej południowo‑zachodnim zboczu znajduje się rezerwat przyrody, gdzie zachowały się ślady działalności wulkanicznej
Źródło: Thorton (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • formy ukształtowania terenu występujące w Polsce;

  • kiedy i jakie najważniejsze wydarzenia geologiczne miały miejsce w Polsce.

Twoje cele
  • Omówisz procesy sprzyjające powstawaniu gór.

  • Wyjaśnisz, w jaki sposób powstawały góry w Polsce.

  • Wymienisz, gdzie w Polsce występują poszczególne typy gór.

  • Wymienisz etapy powstawania węgla kamiennego.

  • Opiszesz procesy sprzyjające powstawaniu węgla.

  • Wskażesz, gdzie w Polsce występują złoża węgla brunatnego i kamiennego.

iLBcNmJQsC_d5e221

1. Jak powstawały góry

Procesy wewnętrzne (endogeniczne) – ruchy góro-, lądo- i oceanotwórcze, a także trzęsienia ziemi i zjawiska wulkaniczne – przyczyniają się do zmian w wyglądzie lądów i oceanów. To one decydują o powstawaniu gór i prowadzą do zmian zarówno w pionowym (rzeźba), jak i w poziomym (linia brzegowa) ukształtowaniu terenu. Są efektem działania sił mających swoje źródło w głębi Ziemi. Czynniki wewnętrzne pozostają w zasadzie takie same od początku kształtowania się naszej planety. Należą do nich: olbrzymie ciśnienie, bardzo wysokie temperatury, a także różnice ciśnień (skutki działania energii wnętrza Ziemi).

Góry powstają głównie w wyniku wypiętrzania, które jest rezultatem ruchu kontynentów. Mówi o tym teoria płyt litosfery. Tam, gdzie płyty litosfery naciskają na siebie z ogromną siłą, teren ulega fałdowaniuwypiętrzaniu – tworzą się góry fałdowegóry fałdowegóry fałdowe. Karpaty powstały wskutek przesuwania się na północ płyty afrykańskiej i zderzenia z płytą euroazjatycką. Warto pamiętać, że ten powolny proces trwa do dzisiaj. Dowodem na to są trzęsienia ziemi, które od czasu do czasu występują na południu Europy.

RqyNmSPWDGi3u
Animacja prezentująca sposób powstania Karpat.
Ciekawostka

Trzęsienia ziemi będące jednym z nielicznych odczuwalnych dziś przejawów ruchów górotwórczych pojawiają się także w Polsce. Zazwyczaj są to jednak tzw. tąpnięcia, które po części wywołał człowiek, prowadząc wydobycie w kopalniach głębinowych. Jeśli zakłócona zostaje równowaga górotworu, to może dojść do samoistnego, gwałtownego przesunięcia warstw skalnych. Ostatnie znaczące trzęsienie ziemi (tąpniecie) na terenie naszego kraju miało miejsce 19 marca 2013 roku w okolicach Polkowic. Jego siła osiągnęła 4,7 stopnia w skali Richtera.

Na początku ery kenozoicznej, w czasie najbardziej intensywnego fałdowania Karpat, w Sudetach doszło do odmłodzenia rzeźby. Nastąpiły istotne przesunięcia warstw skalnych wzdłuż uskoków i powstały tzw. góry zrębowegóry zrębowegóry zrębowe.

R18C30FT68bUL
Schemat budowy gór zrębowych
Źródło: U.S. Geological Survey(http://commons.wikimedia.org), Gregors (http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY-SA 3.0.
  1. Sudety ukształtowały się w erze paleozoicznej. Początkowo w miejscu dzisiejszych Sudetów istniało morze, na którego dnie tworzyły się skały osadowe. Podczas fałdowania kaledońskiego (pierwsza część ery paleozoicznej) powstały na tym terenie olbrzymie góry.

  2. Następnie przez wiele milionów lat odbywał się proces niszczenia masywu kaledońskiego.

  3. Podczas hercyńskich ruchów górotwórczych (druga część ery paleozoicznej) doszło do podziału masywu kaledońskiego oraz wyniesienia i ukształtowania Sudetów Wschodnich. Powstały wówczas główne zręby dzisiejszych Sudetów. Najstarsze pasmo Sudetów to Góry Sowie (część Sudetów Środkowych), młodsze są Sudety Wschodnie, a najmłodsze Sudety Zachodnie oraz niektóre pojedyncze pasma, np. Góry Stołowe. W tym samym czasie doszło także do intensywnej działalności wulkanicznej, której objawem były intruzjeintruzjaintruzje magmy pomiędzy warstwy starszych skał. W ten sposób powstały pasma Karkonoszy i Gór Izerskich.

  4. Podczas alpejskich ruchów górotwórczych (początek ery kenozoicznej) stary masyw Sudetów popękał i ukształtował rzeźbę współczesnych Sudetów. Powstały góry zrębowe.

  5. Sudety są w dalszym ciągu modelowane przez różne procesy zewnętrzne.

    RXuIGquSnIUnp
    Animacja prezentująca sposób powstania Sudetów.

Innym rodzajem gór są góry wulkanicznegóry wulkanicznegóry wulkaniczne. Powstały one na skutek działalności wulkanicznej, np. na Pogórzu Kaczawskim w Sudetach czy na Wyżynie Śląskiej.

Polecenie 1

Przenosząc w odpowiednie miejsca elementy z legendy, zaznacz na mapie góry zrębowe, góry fałdowe i góry wulkaniczne.

RTNVifcx5ULtl
Góry fałdowe, zrębowe i wulkaniczne w Polsce
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy określ, które z polskich szczytów są: górami zrębowymi, górami fałdowymi i górami wulkanicznymi. Odpowiedź zanotuj w zeszycie.

iLBcNmJQsC_d5e362

2. Jak powstawał węgiel

Procesy wewnętrzne poprzez wypiętrzanie i fałdowanie urozmaicają powierzchnię Ziemi. Natomiast procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – przyczyniają się głównie do wyrównywania powierzchni Ziemi. Jeden z tych procesów – akumulacja – miał wielki udział w powstaniu pokładów węgla w Polsce.

W erze paleozoicznej, w karbonie, utworzyły się pokłady węgla kamiennego. W tamtym czasie na terenie Polski występował klimat podobny do równikowego. Dominowała bujna roślinność wiecznie zielona, bogata w różnorodne gatunki i przypominająca współczesne lasy równikowe. Szczątki roślinne zasypywane były osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę. W warunkach beztlenowych i przy wysokim ciśnieniu następował proces zamiany tych szczątków najpierw w torf, potem w węgiel brunatny, a na końcu w węgiel kamienny. Było to tzw. uwęglanieuwęglenieuwęglanie, czyli zwiększanie zawartości pierwiastka C (węgla) w skałach.

Po pewnym czasie na osadach znów gromadziły się szczątki roślinne i powstawały kolejne warstwy węgla. W niektórych okresach zachodziły trzęsienia ziemi i warstwy skalne, w tym te z węglem, przemieszały się wzdłuż uskoków. Dlatego węgiel kamienny występuje dziś na bardzo różnych głębokościach – od kilku metrów do kilku kilometrów. W Polsce pokłady tego surowca energetycznego znajdują się na Wyżynie Śląskiej i Wyżynie Lubelskiej i wciąż są eksploatowane. Natomiast w Sudetach w okolicach Wałbrzycha wydobycie węgla kamiennego zakończono kilkanaście lat temu.

W kenozoiku kilkadziesiąt milionów lat temu ponownie zapanował u nas wilgotny i gorący klimat i znów mogły zacząć tworzyć się pokłady węgla. Jednak do dziś „zdążyły” one osiągnąć tylko etap węgla brunatnego. Złoża tego surowca zalegają płytko pod ziemią i są u nas dosyć bogate. Aktualnie węgiel brunatny wydobywa się w kopalniach odkrywkowych koło Bełchatowa, Konina i Turoszowa.

RdYsEoU2DuTuB
Animacja przedstawiająca sposób powstania węgla.
Polecenie 2

Analizując poniższą mapę napisz, jakim kolorem oznaczono na niej miejsca występowania węgla kamiennego i brunatnego.

RxekUiTmtg94s
Węgiel kamienny i brunatny w Polsce
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RSjUk03X8FFEC
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Bazując na zdobytej wiedzy, wymień miejsca występowania węgla brunatnego oraz kamiennego w Polsce.

R1XMUD0dUNyjI
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź
Pokaż odpowiedź
Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego w okolicy Bełchatowa występuje węgiel brunatny, a nie kamienny.

R1XMUD0dUNyjI
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iLBcNmJQsC_d5e419

Podsumowanie

  • Góry powstają w wyniku ruchów górotwórczych, których źródłem są procesy wewnętrzne (endogeniczne) – przesuwanie się płyt litosfery i fałdowanie warstw skalnych. Do ich formowania mogą też przyczynić się zjawiska wulkaniczne.

  • Procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – powodują głównie wyrównywanie powierzchni Ziemi.

  • Etapy powstawania węgla kamiennego:

    • rozwój bujnej roślinności;

    • gromadzenie się szczątków roślinnych w zagłębieniach terenu;

    • zasypywanie ich osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę;

    • uwęglenie w warunkach beztlenowych przy wysokim ciśnieniu;

    • tworzenie się torfu, potem węgla brunatnego, a na końcu węgla kamiennego; proces ten powtarza się wielokrotnie, tworząc powyżej kolejne warstwy (pokłady).

Praca domowa

Poszukaj w Internecie informacji o trzęsieniach ziemi w Polsce. Następnie na zamieszczonej poniżej mapie zaznacz kropkami miejsca ich wystąpienia. Dopisz też ich daty oraz siłę w stopniach skali Richtera (innym kolorem). Pod mapą opisz skutki największych trzęsień ziemi w Polsce.

RWo6zBGfhH0vY
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R2kYdryUni1gt
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Poszukaj w Internecie informacji o trzęsieniach Ziemi w Polsce. Zapamiętaj daty oraz ich siłę w stopniach skali Richtera. Opisz skutki tych wydarzeń.

RUZlFaAHfoh6K
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

góry fałdowe
góry fałdowe

góry, których charakterystycznym elementem są fałdy powstające w wyniku fałdowania warstw skalnych osadzonych na dnie zbiornika morskiego

góry wulkaniczne
góry wulkaniczne

góry powstałe w wyniku intensywnej działalności wulkanicznej

góry zrębowe
góry zrębowe

góry, których charakterystycznymi formami są: zrąb, rów tektoniczny, uskok

intruzja
intruzja

wpychanie się magmy w wyższe partie skorupy ziemskiej pomiędzy starsze utwory skalne

orogeneza
orogeneza

okres intensywnych ruchów górotwórczych; w geologicznych dziejach Polski zaznaczyły się trzy orogenezy:

  • kaledońska w pierwszej części ery paleozoicznej (głównie w kambrze i ordowiku),

  • hercyńska w drugiej części ery paleozoicznej (głównie w permie),

  • alpejska na początku ery kenozoicznej (głównie w paleogenie)

rów tektoniczny
rów tektoniczny

wydłużona wklęsła forma terenu o stromych zboczach leżąca pomiędzy dwoma zrębami

uskok
uskok

miejsce przesunięcia warstw skalnych wzdłuż powierzchni pęknięcia

uwęglenie
uwęglenie

proces polegający na wzbogacaniu w pierwiastek C (węgiel) najpierw masy roślinnej, a potem powstających z niej skał

zrąb
zrąb

duży, odrębny blok skalny wznoszący się powyżej sąsiednich bloków

iLBcNmJQsC_d5e748

Ćwiczenia

1
Ćwiczenie 1
R1cw6hR9Y5Dwm1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 2
RciMjy6kfOPyO1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 3
R138O8ZNqxYDO1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
3
Ćwiczenie 4
RmUQAbEeoTBay
Do każdej fotografii dopasuj odpowiedni rodzaj gór.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R12bmbBrk1HgX
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 5
RyOTBdOIdUW1F1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
3
Ćwiczenie 6
RlXe72TzOCOIZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zobacz także

Obszary sejsmiczne na Ziemi
Płyty litosfery
iLBcNmJQsC_d5e573