Polacy w przededniu wojny. Orientacje polityczne

Wprowadzenie

R14QgmfPHNYP9

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Elity wobec zaborców”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Andrzej Chwalba, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Elity wobec zaborców”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Andrzej Chwalba, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R14QgmfPHNYP9

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Elity wobec zaborców”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Andrzej Chwalba, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Kiedy to było?

Wojna Polaków z Cesarstwem Niemieckim

Warunki życia w zaborze pruskim – na tle pozostałych ziem dawnej Rzeczypospolitej – czyniły z Poznańskiego obszar najlepiej rozwinięty cywilizacyjnie. Decydowały o tym wysoko rozwinięta gospodarka, niemal całkowity brak analfabetyzmu i powszechnie dostępna oświata. Polacy mieli własną reprezentację (Koło Polskie) w parlamencie. Jednocześnie jednak na początku XX wieku walka z polskością miała tutaj najszerszy zasięg. Dotyczyła sfery polityki, kultury i gospodarki. U jej podłoża, po objęciu osobistych rządów przez Wilhelma IIWilhelm II, z dynastii HohenzollernówWilhelma II, poza dążeniem do integracji państwa, coraz większą rolę odgrywały argumenty nacjonalistyczne. W 1894 roku powstało Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej – organizacja reprezentująca interesy Niemców na Wschodzie. Jej założycielami byli Ferdinand Hansemann, Hermann Kennemann i Heinrich Tiedemann. Od pierwszych liter ich nazwisk utarło się nazywać ją Hakatą. Przed wybuchem wojny liczyła ponad 50 tysięcy członków, głównie mieszczan, urzędników i nauczycieli. Jej powstanie było przejawem włączania się części społeczeństwa niemieckiego w walkę przeciw polskiej wspólnocie. Hakata wywierała naciski na sfery rządowe w celu wzmocnienia działań antypolskich.

Symbolem walki o język polski stała się głośna w świecie sprawa Wrześni. W 1901 roku jej ludność wystąpiła z protestem przeciw nauce religii po niemiecku w miejscowej szkole. Gdy dzieci za namową rodziców odmówiły odpowiadania po niemiecku, reakcją nauczyciela było… pobicie uczniów. Gdy w ich obronie stanęli rodzice, ukarano ich procesem i grzywnami. Pięć lat później sytuacja panująca w szkołach przyniosła już zmasowany protest Polaków: strajk szkolny w Wielkopolsce 1906 i 1907 roku (w odpowiedzi na wydarzenia rewolucyjne w Królestwie PolskimKrólestwo PolskieKrólestwie Polskim, tu strajk szkolny odbył się w 1905‑1906), obejmujący ponad 70 tysięcy uczniów i uczennic
– te ostatnie przeważały wśród inicjatorów oporu. Było to największe tego rodzaju wystąpienie w Europie. Choć szybko je stłumiono, aż do wybuchu wojny ludność polska stawiała bierny opór.

W zaborze pruskim cały aparat administracyjny, struktury wojskowe i miasta były zdominowane przez obywateli niemieckich. Ambicją władz stało się więc ograniczenie polskiej własności na wsi. Działająca od lat 80. XIX wieku Komisja Kolonizacyjna, intensywniej niż wcześniej dotowana przez rząd niemiecki, kupowała grunty od polskich ziemian i rozdzielała je między niemieckich kolonistów. W 1904 roku wprowadzono prawo nakazujące uzyskanie zgody władz na stawianie nowych budynków w gospodarstwie rolnym. Jego celem było powstrzymanie polskiego osadnictwa na wsi. Zasłynął wówczas wśród Polaków wszystkich zaborów Michał Drzymałaj0000008VFB3v25_000tp002Michał Drzymała ze wsi Podgradowice, który przez 5 lat mieszkał w wozie cyrkowym z powodu braku zgody na budowę domu.

Po aneksji Bośni i Hercegowiny przez Austro‑Węgry i nasileniu się ich konfliktu z Rosją w zaborze pruskim nastąpiła eskalacja polityki antypolskiej. W sferach rządowych kierowano się zasadą, że niezależnie od bieżącej polityki istnieje wspólny wróg: Polacy (pewne podobieństwa można było dostrzec na rusyfikowanych Ziemiach Zabranych, gdzie też toczyła się walka z polskim językiem i osadnictwem, choć prowadzona innymi metodami). W 1908 roku Komisja Kolonizacyjna zyskała ustawowe prawo do przymusowego wywłaszczania majątków polskich. Nie była ona jednak realizowana z powodu oporu niemieckiej opinii publicznej, którą oburzało to, że godziła w prawa wolnego rynku. W tym samym roku uchwalono tzw. ustawę kagańcową o obowiązku używania języka niemieckiego na zgromadzeniach publicznych (z wyjątkiem zgromadzeń przedwyborczych w powiatach, gdzie ludność polska stanowiła ponad 60% mieszkańców).

Polacy pomimo pozorów przystosowania się do narzuconych im warunków życia zachowali polską świadomość narodową, a prześladowania jedynie wzmacniały ich solidarność narodową i społeczną. Elementem cementującym był katolicyzm. Podejmowali aktywną walkę w obronie własności, starając się ekonomicznie przeciwdziałać polityce niemieckiej. Powstawały polskie banki i spółdzielnie, unowocześniano majątki, a obyczaj towarzyski zakazujący dobrowolnej sprzedaży ziemi Niemcom w dużej mierze był respektowany. Ostatecznie skuteczność polityki germanizacyjnej okazała się wątpliwa.

Orientacja prorosyjska i proaustriacka

Od roku 1907, wraz z nasilaniem się kryzysów politycznych w Europie, zaczęły się kształtować wśród Polaków koncepcje działania na wypadek mającej nadejść wojny
– tak zwane orientacje polityczne. Narodziły się one w dwóch skonfliktowanych ze sobą środowiskach politycznych: endeckimendecjaendeckim i socjalistycznym (które w przyszłości zyska nazwę lewicy niepodległościowej), a ich głównymi rzecznikami byli Roman DmowskiRoman DmowskiRoman Dmowski i Józef PiłsudskiJózef PiłsudskiJózef Piłsudski. Dmowski wiązał nadzieje z Rosją, osłabioną w wyniku wojny z Japonią i rewolucji 1905 roku. Swoje rozumowanie opierał na kilku istotnych przesłankach. Polityka germanizacyjna wykluczała jakiekolwiek próby oparcie się na Niemcach i uderzała w żywioł polski silniej niż rosyjska. Ewentualne zwycięstwo państw centralnych nie niosło też żadnej nadziei na zjednoczenie polskich ziem, gdyż Niemcy bez wątpienia nie zabrałyby sojuszniczce Austrii ziem polskich. Pozostawało wykorzystać możliwości, jakie stworzyła rewolucja 1905‑1907 roku. W DumieDumaDumie ukształtowało się w tym celu Koło Polskie z Dmowskim na czele. Maksimum planów Dmowskiego w przypadku wygrania wojny przez ententę obejmowało uzyskanie autonomii 'wszechpolskiej' (czyli zbudowanej z wszystkich ziem polskich) w ramach demokratyzującej się Rosji.

RTU17CufbjmOY

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. Czas przed I wojną światową”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. Czas przed I wojną światową”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RTU17CufbjmOY

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. Czas przed I wojną światową”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Z taką wizją nie godziła się część zwolenników endecji. Przede wszystkim jednak nie godził się z nią związany z PPS‑Frakcją Rewolucyjną Józef Piłsudski, antagonista endecji i internacjonalistycznej PPS‑Lewicy. Zarówno partia Piłsudskiego, jak też ludowe i socjalistyczne stronnictwa galicyjskie opowiedziały się za koncepcją działania we współpracy z Austrią. Galicja – polski 'Piemont' – po 1908 roku stała się miejscem schronienia wielu działaczy politycznych z Królestwa Polskiego, zaangażowanych wcześniej w walki rewolucyjne w Rosji. Liczono, że w razie pomyślnego rozwoju wypadków zabór austriacki stanie się początkiem państwowości polskiej. Rosję traktowano jako tradycyjnego wroga, nie dowierzając ustępstwom caratu. Pewna część środowisk galicyjskich chciała natomiast uzyskane w wyniku przyszłej wojny ziemie Królestwa Polskiego włączyć do autonomii galicyjskiej i zmienić formułę państwa na trialistyczną: austro‑węgiersko‑polską. Idea trializmu (nie pomyl jej z ideą trójlojalizmu) cieszyła się sympatią wiekowego już wówczas cesarza Franciszka Józefa I. Nadzieją napawała Polaków reforma prawa wyborczego. W 1907 roku wprowadzono w Austro‑Węgrzech demokratyczne prawo wyborcze do izby poselskiej poprzez zniesienie cenzusu majątkowego – oznaczało to dążenie do przeniesienia konfliktów politycznych na forum parlamentarne. Dużym problemem był jednak wówczas konflikt polsko‑ukraiński w Galicji Wschodniej. Tamtejsze polskie ziemiaństwo, w dużej części konserwatywne, ciążyło z tego powodu ku Rosji.

RMs7VTSZG4ihD

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Piłsudski wobec idei walki zbrojnej”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Piłsudski wobec idei walki zbrojnej”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RMs7VTSZG4ihD

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Piłsudski wobec idei walki zbrojnej”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Autonomia i jawność życia politycznego Galicji sprzyjały akcji formowania polskich sił zbrojnych na wypadek przyszłej wojny. W tym kierunku szły działania Piłsudskiego, który stopniowo oddalał się od ruchu socjalistycznego, tworząc ponadpartyjne środowisko działaczy niepodległościowych. W 1908 roku doprowadził do utworzenia Związku Walki Czynnej (ZWC). Obok Piłsudskiego na jego czele stanął między innymi Kazimierz Sosnkowskij0000008VFB3v25_000tp006Kazimierz Sosnkowski, a aktywnym jego działaczem był Władysław Sikorskij0000008VFB3v25_000tp007Władysław Sikorski.
ZWC zajmował się szkoleniem wojskowym młodzieży, która chętnie wstępowała
do paramilitarnych organizacji tworzonych za zgodą władz austriackich w Krakowie
(tak zwane drużyny Strzelca) i we Lwowie (gdzie powstał Związek Strzelecki). W atmosferze przygotowań do wojny elementy przeszkolenia wojskowego przechodzili także skauci i członkowie organizacji gimnastycznych ('Sokół'), organizowanych przez Józefa Hallera. Na krótko przed wybuchem wojny, w 1912 roku, udało się powołać radę polityczną przedstawicieli różnych ugrupowań politycznych, która objęła kuratelą wspomniane organizacje paramilitarne w Galicji. Weszli do niej między innymi przedstawiciele PPS, PPSD (Polska Partia Socjalno‑Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego) i PSL. Ze względu na jej charakter radę tę nazwano Tymczasową Komisją Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (TKSSN).

Do udziału w pracach paramilitarnych dopuszczono także kobiety. Przechodziły szkolenia wojskowe jako członkinie żeńskich oddziałów strzeleckich. Józef Piłsudski przewidywał, że w nadchodzącej wojnie zostaną one zaangażowane do akcji kuriersko‑wywiadowczej i dywersyjnej w zaborze rosyjskim. Na krótko przed wybuchem wojny ruch kobiecy zaczął działać jeszcze intensywniej. W Warszawie powstała Liga Kobiet Polskich Pogotowia Wojennego, a w Galicji jej odpowiednik – Liga Kobiet Galicji i Śląska. Łącznie obie organizacje liczyły ponad 16 tysięcy kobiet. Prowadziły akcje propagandowe na rzecz czynnej walki o niepodległość, a po wybuchu wojny otaczały opieką rannych legionistów i ich rodziny.

Europa wobec sprawy polskiej w przededniu wojny

Na początku XX wieku żadne z państw zachodnich nie próbowało już grać polską kartą w celu osłabienia Rosji lub Niemiec. Społeczność międzynarodowa przychylała się do stanowiska państw zaborczych. Polacy nie ustawali jednak w wysiłkach, aby przypomnieć światu o swoich sprawach. Maria Skłodowska‑CurieMaria Skłodowska‑CurieMaria Skłodowska‑Curie nadała jednemu z dwu odkrytych przez siebie pierwiastków chemicznych nazwę polon. Henryk SienkiewiczHenryk SienkiewiczHenryk Sienkiewicz, noblista w 1905 roku, apelował do intelektualnej i politycznej elity europejskiej po głośnym proteście dzieci z Wrześni i gdy wprowadzono ustawę wywłaszczeniową. W Stanach Zjednoczonych, a także podczas tras artystycznych po świecie, w sprawach polskich wypowiadała się znakomita polska aktorka Helena Modrzejewskaj0000008VFB3v25_000tp00AHelena Modrzejewska (znana w świecie jako Modjeska).

Niemniej wzrost napięcia wojennego po 1907 roku, wskutek kolejnych kryzysów politycznych, nie przerwał zmowy milczenia zaborców w kwestii polskiej. Była ona troskliwie eliminowana z rozmów dyplomatycznych. Pojawiła się natomiast w planach… sztabów wojennych Niemiec, Austrii i Rosji. Austriacy nie bez przyczyny pozwalali na organizację szkoleń militarnych przez Polaków i nie tylko z powodu (przez nikogo nie podzielanej) sympatii Franciszka Józefa I dla idei trializmu. Rozważano wywołanie w celach dywersyjnych powstania antyrosyjskiego (trójprzymierze) lub antyniemieckiego (ententa). Nie oznaczało to jednak podnoszenia sprawy polskiej w takim kształcie, o jakim myśleli wówczas Piłsudski czy Dmowski. Wyobraźnia kół rządowych Rosji, Austrii czy Prus nie sięgała poza instrumentalne wykorzystanie żywiołu polskiego przeciwko państwom wrogiej koalicji. Nie snuto też żadnych planów na wypadek zdobycia polskich prowincji strony przeciwnej. Wilhelm II nie tylko nie wyobrażał sobie 'jakiegoś państwa polskiego związanego z Niemcami', ale – jak zauważa historyk Andrzej Chwalba - niespecjalnie nawet pamiętał o obecności polskich poddanych w granicach Rzeszy. Zbyt był już skupiony na polityce chińskiej i konflikcie o Maroko. Także w otoczeniu cara Mikołaja II nie widziano potrzeby tworzenia zjednoczonego państwa polskiego, związanego z Rosją.

Zamiast podsumowania

RhatagmEs78fd

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Relacja polityczna Romana Dmowskiego z Józefem Piłsudskim”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Relacja polityczna Romana Dmowskiego z Józefem Piłsudskim”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RhatagmEs78fd

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Relacja polityczna Romana Dmowskiego z Józefem Piłsudskim”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".