Wyobraźnia konstruująca: najmniej słów i nieskończone zamachy na Wszystkość

Skorzystaj z tropów interpretacyjnych, sugerowanych przez Artura Sandauera we fragmencie jego szkicu krytycznego w dalszej części lekcji.

Podmiot liryczny w utworze Notre‑Dame obserwuje katedrę w Paryżu. Ogarnia go przerażenie, gdy uświadamia sobie przemijalność życia ludzkiego: „Lecz zdjęło mnie z iglicy jak z haka Wnętrze – przerażenie”. Podmiot zdaje sobie sprawę, jak kruchy i nietrwały jest los człowieka, gdy porównuje je do murów katedry, które przetrwały setki lat: „Co znaczę ja żywy o krok od filarów!”.

Przypomnij sobie, jak nazywamy środek stylistyczny, w którym po zestawieniu obcych znaczeniowo wyrazów powstaje związek frazeologiczny o znaczeniu innym niż dosłowny.

Tekst Juliana Przybosia jest utworem dynamicznym, ponieważ cechuje go nieregularność strof. Każda zwrotka jest przepełniona środkami stylistycznymi – przede wszystkim metaforami (np. „Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń!”). Przenośnie są trafne, a każda kolejna powiązana jest z poprzednią, co dynamizuje utwór i podkreśla kruchość człowieka wobec trwałej katedry. W utworze pojawiają się także środki dynamizujące przestrzeń (np. porównanie: „jak łby ponade mnie zmartwychwstają z sarkofagu”) oraz oksymorony (np. „zamknięty pęd”), które dodatkowo dynamizują utwór.

Zwróć uwagę na to, co wywołuje w podmiocie lirycznym przerażenie.

W wierszu pojawiają się kontrasty między krótkością i kruchością życia człowieka, a trwałością i stałością katedry w Paryżu. Podmiot liryczny jest słaby i ogarnia go przerażenie na myśl o wielkości Notre‑Dame.

Przypomnij sobie, jaka jest sytuacja liryczna w wierszu Juliana Przybosia.

Podmiot liryczny w przytoczonym fragmencie czuje swoją małość i ulotność, gdy spogląda na rzeźby i potężne filary w Notre‑Dame. Wykrzyknik sprzyja ukazaniu emocji, które targają podmiotem lirycznym w trakcie zwiedzania wnętrza katedry.

Zastanów się, o kogo pyta podmiot liryczny we fragmencie: „Kto wstrząsnął tą ciemnością, nagiął –\ i ogarnął?”. Zwróć również uwagę na odpowiedź, której podmiot liryczny udziela.

Podmiot liryczny stawia pytania o budowniczego, który stworzył tak monumentalną katedrę, że przytłacza go swoją wielkością. Sam jednak dochodzi do wniosku, uświadamiając sobie, że aby zrozumieć potęgę katedry, należy przezwyciężyć śmierć – a więc pozostać niewzruszonym, podobnie jak robią to rzeźby w Notre‑Dame. Podmiot liryczny jest więc aktywnym poszukiwaczem odpowiedzi na pytania egzystencjalne.

Dedykacja to krótki tekst na początku utworu, w którym autor zwraca się do wybranego przez siebie odbiorcy.

Zadedykowanie utworu składania do wniosku, iż taterniczka była kimś bliskim dla poety i jej odejście poruszyło go na tyle, że postanowił uczcić jej pamięć.

Przeczytaj ponownie utwór. Zwróć uwagę na perspektywę, z której wypowiada się podmiot liryczny.

Podmiot liryczny wyraża swoje emocje poprzez ukazanie niemocy i bezsilności. Przedstawia siebie jako biernego obserwatora tragedii, na którą nie ma wpływu („Ten świat, wzburzony przestraszonym spojrzeniem,/ uciszę,/ lecz –/ Nie pomieszczę twojej śmierci w granitowej trumnie Tatr”.), a którą jedynie dokumentuje. Opisuje ostatnie chwile kobiety, sekunda po sekundzie, aż do upadku.

Oksymoron to figura retoryczna, która polega na zestawieniu ze sobą wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu.

Oksymorony mają na celu ukazanie uczucia grozy oraz niepokoju, które odczuwa podmiot liryczny.

Zwróć uwagę na kontrasty, które pojawiają się w początkowych strofach utworu.

Podmiot liryczny w początkowych partiach tekstu tworzy pejzaż tatrzański, który opiera na kontraście ciszy i hałasu. Podkreśla tym samym grozę tatrzańskich pejzaży, a nie ich piękno. Odzwierciedla to stan psychiczny podmiotu, który, po utracie bliskiej osoby, postrzega górskie szlaki jako zagrożenie i nie może pogodzić się ze śmiercią taterniczki.

Przeczytaj ponownie utwór. Zwróć uwagę na moment, w którym podmiot liryczny  opisuje przebieg wypadku, a także kiedy mówi o samej śmierci kobiety.

Podmiot liryczny opisuje tragedię z perspektywy pewnego czasowego dystansu, ponieważ już w początkowych strofach wspomina o śmierci kobiety („Nie pomieszczę twojej śmierci w granitowej trumnie Tatr”.), a dopiero później opisuje, w jaki sposób taterniczka zginęła.

Zastanów się, jakim zmysłem podmiot liryczny mógł odebrać wrzask czy gromobicie.

W doświadczeniu podmiotu lirycznego dominuje zmysł słuchu, ponieważ używa wielu słów odnoszących się do odbierania świata poprzez słuch: „wrzask wody”. „gromobicie ciszy”, „ten świat (...) uciszę”, „zgrzyt czekana”. 
Dominacja tego zmysłu podkreśla ciszę, która panuje w górach i pozwala skupić uwagę odbiorcy na śmierci taterniczki, która tę ciszę przerywa. Cisza podkreśla również pustkę, która zapadła w życiu podmiotu lirycznego po wypadku kobiety.

Przeczytaj ponownie utwór. Zwróć uwagę na początkowe strofy utworu i fragmenty, w których podmiot liryczny mówi w pierwszej osobie liczby pojedynczej.

Podmiot liryczny czuje, że jest w stanie opanować świat tatrzańskiej przyrody i uciszyć jego odgłosy, ale nie może opanować swojego cierpienia po stracie ukochanej, zawsze będzie o niej pamiętał, o czym świadczy cytat: „Ten świat, wzburzony przestraszonym spojrzeniem,\ uciszę”. Z tej metafory wynika, że jej śmierć jest metaforycznie zbyt wielka (jest zbyt traumatycznym doświadczeniem), żeby mogła zmieścić się w trumnie, którą stały się dla dziewczyny Tatry. Wydaje się to zdumiewające, skoro góry znajdują się na bardzo rozległej przestrzeni. Jednak dla podmiotu lirycznego śmierć ukochanej osoby jest ogromną tragedią, większą od „granitowej trumny Tatr”.

Zastanów się, jak podmiot stara się rozwiązać problem braku sprawczości w jedynej dziedzinie, na którą nie ma wpływu.

W rekonstruowanej tragedii w wyobraźni podmiotu lirycznego zastosowano zabieg „odwróconej perspektywy”, w którym taterniczka pozostaje w bezruchu, a świat porusza się. Prowadzi to do sytuacji, w której kobieta w wyobraźni podmiotu nigdy nie spada, a tym samym zostaje pokonana jedyna siła, na którą podmiot nie ma wpływu.