Inne zmysły też są ważne
Ból to nic przyjemnego i nikt z nas nie lubi, gdy się pojawia. Ale czy na pewno byłoby dobrze, gdybyśmy go w ogóle nie odczuwali? Otóż nie, gdyż nie wiedzielibyśmy, że coś nam zagraża. Każdy zmysł jest dla nas ważny, nawet jeśli odbierane wrażenia nie zawsze są przyjemne.
jakimi zmysłamizmysłami posługuje się człowiek,
jaką rolę pełnią narządy zmysłów.
Wykażesz znaczenie zmysłów smaku, węchu i dotyku w codziennym funkcjonowaniu człowieka.
Wyjaśnisz, w jaki sposób człowiek odbiera bodźce ze środowiska za pomocą różnych zmysłów.
Wymienisz zmysły występujące u zwierząt, których nie posiada człowiek.
1. Węch
Narządem zmysłuNarządem zmysłu węchu u człowieka jest nos. W jamie nosowej znajdują się receptoryreceptory, które wyczuwają cząsteczki substancji chemicznych unoszące się w powietrzu. Informacja o ich obecności przenoszona jest do mózgu. Przeciętny człowiek odróżnia kilka tysięcy zapachów. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, jak wiele zapachów wyczuwamy i jak duże jest ich znaczenie.
Czasami zdarza się, że zapachy wyczuwamy lepiej lub gorzej. Od czego to zależy? Duże znaczenie ma tu ilość substancji rozproszonej w powietrzu – np. im więcej jest kwiatów, tym mocniej pachną. Od czego jeszcze zależy intensywność zapachów?
Ocena, czy lepiej wyczuwamy zapachy substancji ciepłych czy zimnych.
3 kubki,
termos z gorącą wodą,
termos z zimną wodą,
woda o temperaturze pokojowej,
3 łyżeczki kawy.
Do każdego z kubków wsyp po łyżeczce kawy.
Kawę w pierwszym kubku zalej zimną wodą.
Kawę w drugim kubku zalej gorącą wodą. Uważaj, aby się nie poparzyć!
Kawę w trzecim kubku zalej wodą o temperaturze pokojowej.
Powąchaj teraz zawartość wszystkich trzech kubków. Która kawa pachnie najbardziej aromatycznie, a która najmniej?
To, jak mocno czujemy zapach kawy, w znacznej mierze zależy od jej temperatury.
Aby zapach danej substancji był wyczuwalny, musi ona parować, a jej drobiny muszą unosić się w powietrzu. Zapachy odczuwamy lepiej, jeśli temperatura jest wyższa, np. zapach herbaty, kawy czy ciasta jest lepiej wyczuwalny, gdy są one ciepłe. Dzieje się tak, ponieważ gorąca woda silnie paruje. Unosząca się para wodna niesie ze sobą również drobiny kawy. Ponadto – im wyższa temperatura, tym szybciej rozprzestrzeniają się one w powietrzu.
Wiele zwierząt ma znacznie lepszy węch niż ludzie. Dlatego nigdy nie dotykaj znalezionych młodych zwierząt! Nie zostały one opuszczone – ich matki niedługo do nich powrócą. Jeśli jednak zostawisz na młodym swój zapach, zaniepokojona matka może je porzucić.
Najlepszy węch w świecie zwierząt ma ćma – pawica grabówka. Samiec potrafi wyczuć zapach samicy z odległości nawet 11 km! Tak wysoka czułość ma swoją cenę – samiec tej ćmy nie potrafi rozpoznać żadnego innego zapachu.
2. Smak
Zmysł smaku, podobnie jak zmysł węchu, umożliwia wyczuwanie rozmaitych substancji. Różnica polega na tym, że węch pozwala rozpoznawać substancje unoszące się w powietrzu, a smak – znajdujące się w płynach i pokarmie. Smak potrawy zależy od tego, w jakich proporcjach występują poszczególne smaki: słony, słodki, kwaśny i gorzki. Zmysły smaku i węchu są połączone. Czy pamiętasz, że z zatkanym nosem inaczej odczuwa się smaki różnych potraw? Z tego samego powodu często lepiej smakują nam dania ciepłe, gdyż lepiej wyczuwamy ich zapach.
Człowiek odróżnia pięć smaków: słodki, słony, kwaśny, gorzki i umami. Smaki słodki i umami (zwany też mięsnym) są najlepiej wyczuwalne i zachęcają do jedzenia potrawy, podczas gdy smaki kwaśny i gorzki pełnią głównie funkcję ostrzegawczą. Odczuwanie pikantnych potraw nie jest tak naprawdę smakiem, a jedynie bólem pochodzącym od zakończeń nerwowych.
Jeszcze niedawno uważano, że różne części języka odpowiadają za wyczuwanie innego smaku, np. że smak słodki wyczuwamy jedynie jego czubkiem. W rzeczywistości każdy fragment języka wyczuwa wszystkie smaki. Za to niektóre jego rejony (np. jego koniuszek) są bardziej wrażliwe od innych.
Nie wszystkie organizmy odczuwają smaki tak samo. Na przykład słodziki stosowane w gumach do żucia lub napojach odczuwamy jako słodkie, ale myszy nie czują smaku tych substancji. Z tego samego powodu do trutek na szczury dodaje się bardzo gorzką substancję. Jest ona niewyczuwalna dla tych zwierząt, za to łatwo wyczuwalna dla człowieka, co zapobiega przypadkowemu spożyciu.
3. Dotyk
Dotyk pozwala nam czuć ciepło, zimno, nacisk, twardość dotykanych przedmiotów, a także pieczenie, swędzenie czy ból. Narządem zmysłu dotyku jest skóra. Znajdują się w niej receptory reagujące na zmiany temperatury oraz inne wrażenia dotykowe – również te nieprzyjemne. Dzięki zdolności odczuwania bólu organizm wie, że dzieje mu się krzywda i musi temu jak najszybciej zapobiec. Ból uczy nas, że należy unikać niebezpiecznych sytuacji i nie dotykać niektórych przedmiotów.
Czy każdy fragment skóry jest tak samo wrażliwy na dotyk?
Ocena wrażliwości na dotyk różnych części ciała.
2 dobrze zatemperowane ołówki,
gumka recepturka,
opaska na oczy,
pomoc koleżanki lub kolegi.
Połącz ołówki gumką recepturką.
Zasłoń koleżance lub koledze oczy.
Włóż palec między ołówki. Tak będziesz regulować odległość między ołówkami.
Dotknij ołówkami skóry koleżanki lub kolegi w różnych częściach ciała (wierzch i spód dłoni, przedramię, ramię, szyja, policzki). Za każdym razem zapytaj, ile dotknięć czuje w danym miejscu.
Badanie wykazuje, że niektóre miejsca na ciele są bardziej wrażliwe na dotyk. Na tych obszarach szybciej rozpoznajemy, czy dotykają nas dwa ołówki.
Receptory zmysłu dotyku mogą się zmęczyć i przestać reagować na stale odczuwany bodziecbodziec. Na przykład po pewnym czasie przestajesz zauważać, że nosisz zegarek lub pierścionek. Również zmysł węchu przyzwyczaja się do zapachów – np. rybacy przestają czuć zapach ryb. Jedynym bodźcem, którego nasz organizm nigdy nie ignoruje, jest ból.
O pokrytych wodą przedmiotach lub wilgotnym praniu mówimy, że są mokre. W rzeczywistości chodzi tu o odczuwanie zimna. Jeśli dotykany przedmiot ma niższą temperaturę niż skóra, to wydaje nam się, że jest mokry. Takie wrażenie nie pojawia się, jeśli temperatura przedmiotu jest wyższa.
Który z narządów zmysłu: smaku, dotyku, węchu mają bardzo dobrze rozwinięty osoby niewidome. Swoją odpowiedź uzasadnij.
4. Zmysły zwierząt
Wzrok, słuch, węch, smak i dotyk to zmysły, które występują także u wielu zwierząt, choć nie zawsze mają takie samo znaczenie jak u ludzi. Na przykład psy mają słaby wzrok, ale doskonały węch. Koty mają znakomicie rozwinięte słuch i wzrok, jednak ze smaków wyczuwają jedynie słony (potrafią też wyczuć obecność tłuszczu w pożywieniu). Ptaki bardzo dobrze widzą i słyszą, ale – z nielicznymi wyjątkami – słabo odróżniają zapachy. Ponadto u niektórych zwierząt występują zmysły, których człowiek nie posiada, np.:
wytwarzanie i rozpoznawanie pól elektrycznych (elektrorecepcja) – u wielu gatunków ryb oraz u dziobaków stwierdzono istnienie narządów elektrycznych, umożliwiających wytwarzanie i odbiór zmian pola elektrycznego pochodzących od innych zwierząt.
rozpoznawanie kierunku i siły prądu wody – płazy i ryby dysponują narządem zwanym linią boczną, umożliwiającym odczuwanie zaburzeń otaczającej je wody, pomocnym przy śledzeniu innych zwierząt oraz przeszkód znajdujących się w pobliżu.
echolokacja – niektóre zwierzęta dysponują dodatkowo narządami do emisji i odbioru ultradźwięków, co umożliwia im echolokację (nietoperze, delfiny), a nawet dodatkowo naturalną ultrasonografię – „prześwietlanie” ultradźwiękami (delfiny). Istnieją również przypadki nauczenia się zmysłu echolokacji przez ludzi niewidomych.
rozpoznawanie pola magnetycznego (magnetorecepcja) – niektóre zwierzęta dysponują jeszcze innymi narządami zmysłów, np. zmysłem wykrywającym kierunek linii pola magnetycznego, co ułatwia im orientację w przestrzeni. Zdolność tę mają m.in. wędrowne gatunki ptaków, ryb, żółwie morskie, pszczoły i bydło.
Podsumowanie
Dzięki receptorom narządy zmysłów odbierają bodźce z otoczenia.
Informacje pochodzące z otoczenia przekazywane są do mózgu.
Zmysły węchu, smaku i dotyku są równie ważne, co zmysły wzroku i słuchu.
Zmysły zwierząt mogą być bardziej lub mniej wyostrzone niż ludzkie.
Niektóre zwierzęta posiadają inne zmysły niż człowiek, np. elektrorecepcję, echolokację, magnetorecepcję.
Praca domowa
Niektóre zapachy wyczuwamy mniej intensywnie już po krótkiej chwili. Wyjaśnij, w jakiej sytuacji może być to dla nas niebezpieczne?
Słownik
czynnik powodujący specyficzną reakcję receptorów nerwowych lub innych komórek
narządy wyspecjalizowane w rejestrowaniu docierających do organizmu bodźców
substancja mająca zapach
wyspecjalizowana komórka odbierająca bodźce z otoczenia
zdolność odbierania bodźców
Zadania
Jakie funkcje pełnią zmysły? Przyporządkuj do zmysłów prawidłowe odpowiedzi.
wykrywanie niebezpieczeństw, odróżnianie twardych i miękkich przedmiotów, poszukiwanie pokarmu, czucie bólu, nawiązywanie więzi społecznych, odczuwanie wilgoci, odczuwanie ciepła i zimna, wykrywanie trucizn, wykrywanie pokarmów wysokoenergetycznych, czytanie z wykorzystaniem alfabetu Braille’a, oznaczanie terenu, ocena stopnia dojrzałości owoców
| węch | |
|---|---|
| smak | |
| dotyk |
Które z poniższych zwierząt posiadają zmysły inne niż człowiek? Połącz w pary.
echolokacja, zmysł magnetyczny, zmysł elektryczny, widzenie w podczerwieni, widzenie w ultrafiolecie, słyszenie infradźwięków
| gęś zbożowa | |
| gacek wielkouch | |
| dziobak | |
| grzechotnik diamentowy | |
| pustułka | |
| słoń afrykański |