Tajemnice portretu

Renesansowy humanizm

Odejście od średniowiecznego teocentryzmuteocentryzmteocentryzmu i skupienie się na podmiotowości człowieka, jego potrzebach duchowych i materialnych oraz możliwościach umysłu miało kolosalny wpływ na sztukę. Artyści renesansowi dążyli do realistycznego przedstawienia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, zgodnie z zasadami perspektywy linearnej i barwnej. Pomocna okazała się gruntowna znajomość anatomii, proporcji i mechaniki ruchów ciała ludzkiego.

R19XRHXSKyAvY

Obraz przedstawia portret Erazma z Rotterdamu. Mężczyzna ma siwe włosy, które wystają spod ciemnej czapki. Jest ubrany w ciemną szubę podbitą jasnobrązowym futrem. Na palcu prawej ręki ma sygnet. Siedzi przy stoliku. Obie ręce trzyma na czerwonej zamkniętej książce. Jego twarz wyraża zamyślenie. Po lewej stronie znajduje się pilaster ze złotymi ornamentami na głowicy filaru. Za mężczyzną wisi zielona zasłona, za którą jest umieszczona półka. Leżą na niej dwie księgi. Na nich stoi szklana menzurka, o którą jest oparta książka. Mężczyzna zwraca się w trzech czwartych do widza. Jest przedstawiony do pasa.

R1JxVun9UPcC5

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Ma brązowe włosy zakrywające uszy. Na głowie znajduje się czarna czapka. Jest ubrany w biało‑czerwoną aksamitną koszulę i czarną kamizelkę. W prawej ręce trzyma list, a lewą dotyka pieczęci. Na palcu wskazującym prawej dłoni znajduje się sygnet. Twarz wyraża skupienie. Patrzy w lewo, w stronę widza. Postać męska jest przedstawiona do pasa, zwrócona do widza. Mężczyzna siedzi przy stoliku nakrytym czerwonym, wzorzystym obrusem. Po lewej stronie stoi wazon z trzema różowymi goździkami i ziołami. Naprzeciwko znajdują się złota busola i log (przyrząd do mierzenia szybkości statku). W pobliżu leży igła stalowa, złoty sygnet, naprzeciwko którego stoi srebrny pojemnik z monetami i przyrządami do pisania. O ciemnozieloną ścianę jest oparta złota teczka z brązowymi zapięciami. Na listwach wiszą zapisane kartki czarnym atramentem. Powyżej znajduje się złota kula z brązowymi ornamentami. Na górnej półce leży księga i stoi żółte prostokątne pudełko. Na zielonej ścianie z desek, za mężczyzną wisi biała zapisana kartka czarnym atramentem. Jest przymocowana do ściany czerwonymi małymi pinezkami. Kartka wisi nad zieloną półką, na której leży gruba księga w skórzanej brązowej oprawie. Na niej stoi żółte okrągłe pudełko. Na haczyku, przymocowanym do frontu półki, wisi kompas. W niewielkiej odległości znajduje się waga przyczepiona na haczyku. Naprzeciwko jest biały napis zapisany niedużą czcionką. Poniżej niego, za listwą znajduje się biała złożona kartka.

Rf3EKq7HMwsOJ

Obraz przedstawia portret Agnola Doniego, zwróconego do patrzącego. Mężczyzna ma brązowe włosy do ramion. Na głowie znajduje się czarny beret. Jest ubrany w białą koszulę i czerwono‑czarny sajan (długi kaftan z szerokim, kwadratowym wycięciem u góry i szerokimi bufiastymi rękawami). Palcami prawej dłoni, na których ma sygnety (palec wskazujący i mały), dotyka lewej ręki. Mężczyzna siedzi. Jest przedstawiony do pasa. Znajduje się na tle nieba z pierzastymi chmurami. W dali rosną drzewa i rozciągają się pasma górskie.

R16dkfwdbIu6H

Obraz przedstawia portret kobiety zwróconej do widza. Ma ona długie, brązowe włosy upięte z tyłu. Na czole ma cienką opaskę. Na szyi znajduje się złoty naszyjnik z dużym wisiorkiem wysadzanym kamieniami, zakończony białą perłą. Jest ubrana w suknię, składającą się z czerwonego gorsetu z granatową lamówką ozdobioną złotymi guzikami. Jest zakończony białym materiałem. Do gorsetu są przyczepione długie, granatowe, bufiaste rękawy z kwiatowymi ornamentami. Gorset jest trzymany złotym łańcuszkiem, zawieszonym na szyi. Na palcu wskazującym i serdecznym znajduje się złoty pierścionek z oczkiem, natomiast na lewej dłoni jest złoty pierścionek z oczkiem, włożony do połowy palca serdecznego. Kobieta zakłada lewą rękę na prawą. Postać jest przedstawiona do pasa w pozycji siedzącej. Znajduje się na tle błękitnego nieba. W oddali rosną drzewa. Rozciągają się pola.

Na ilustracjach 1. i 2. widać dzieła Hansa Holbeina młodszegoHans HolbeinHansa Holbeina młodszego (ok. 1497‑1543), wybitnego niemieckiego portrecisty, autora m.in. słynnego wizerunku króla Anglii Henryka VIII. Pierwszy z zaprezentowanych obrazów przedstawia Erazma z Rotterdamu – najsławniejszego w XVI‑wiecznej Europie humanisty, teologa i filologa. Pisarza przedstawiono w szubie podbitej futrem, w półfigurze, w ujęciu en trois quarts. Siedzi on przy pulpicie, na którym leży księga – atrybut uczonego. Na niej umieszczony jest grecki napis herakleioi ponoiherakleioi ponoiherakleioi ponoi (heraklejskie trudy), będący aluzją do wysiłku intelektualnego i dyskusji z oponentami w filozoficznych dysputach. Widoczny po lewej stronie obrazu pilaster z kapitelempilaster z kapitelempilaster z kapitelem świadczy o fascynacji i zainteresowaniu antykiem.

Drugi obraz Holbeina (ilustracja 2.) przedstawia gdańskiego kupca Georga Giszego w kantorze, gdzie znajdują się liczne przedmioty i atrybuty związane z uprawianą przez niego profesją (księgi rachunkowe, listy przewozowe, waga i pieniądze). Ciekawym wątkiem ikonograficznym jest szklany wazon z gałązkami ziół i kwiatów, wśród których rozpoznać można różowe goździki. Były one symbolem zaręczyn i miłości – stąd hipoteza, że dzieło było wizerunkiem potrzebnym do zawarcia kontraktu ślubnego. Oba dzieła Holbeina są realistyczne, w obu artysta z niemal fotograficzną dokładnością odwzorował nie tylko ludzkie oblicza, lecz także materie i faktury przedmiotów. Nagromadzenie szczegółów i tzw. symboliczny realizm to typowe cechy sztuki niderlandzkiej i niemieckiej.

Portrety włoskie są bardziej syntetyczne i oszczędne w detalach, co widać na ilustracjach 3. i 4. Obrazy Rafaela Santi (1483‑1520) przedstawiają parę małżonków – bogatego kupca i mecenasa sztuki, Agnola DoniegoAgnolo DoniAgnola Doniego i Maddalenę StrozziMaddalena StrozziMaddalenę Strozzi. Modele ujęto w podobnej pozie, jak na obrazach Holbeina, jednak ukazano ich nie we wnętrzu, lecz na tle rozległego pejzażu. Takie rozwiązanie Rafael zaczerpnął ze sztuki Leonarda, najprawdopodobniej – z Mony Lisy. Omawiane dzieła można określić jako portrety psychologiczne, ponieważ oddają charakter i usposobienie postaci. Głębię psychologiczną widać zwłaszcza w przenikliwym spojrzeniu kupca pewnego siebie i swojej pozycji. Oba portrety cechuje renesansowa harmonia, przejawiająca się w zrównoważonej kompozycji, rozproszonym świetle i czystych, nasyconych barwach.

Wizerunek artysty

W renesansie zmieniła się społeczna pozycja artysty, który z anonimowego rzemieślnika cechowego przemienił się w świadomego kreatora. Najwybitniejsi twórcy – Leonardo da Vinci, Albrecht DürerAlbrecht DürerAlbrecht Dürer czy Leon Battista AlbertiLeon Battista AlbertiLeon Battista Alberti – pisali również traktaty i zajmowali się teorią sztuki.

R13Xihgzf31BX

Obraz przedstawia autoportret Albrechta Dürera w trzech czwartych zwróconego ku patrzącemu. Piękny mężczyzna ma jasne, pofalowane włosy, opadające na ramiona. Po prawej stronie głowy znajduje się okrycie z czerwonymi frędzlami. Jest ubrany w białą koszulę z marszczeniami, u góry ze złotymi haftami. Ma na sobie czarny aksamitny sajan, zakończony dwiema czerwonymi lamówkami. Rękawy od połowy łokcia są przyczepione czerwoną cienką tasiemką. W lewej dłoni trzyma kwiat mikołajka. Mężczyzna siedzi. Jest przedstawiony do pasa na czarnym tle. Nad głową znajduje się rok 1493 zapisany większą białą czcionką, a mniejszą napis w tym samym kolorze. To sentencja „Moje życie przebiega zgodnie z wolą nieba”.

RbH6EvIUzKBh1

Obraz przedstawia autoportret Albrechta Dürera w trzech czwartych zwróconego do widza. Ma jasnobrązowe, kręcone włosy ułożone na ramionach po obu stronach twarzy i grzywkę opadającą na czole, broda jest w tym samym kolorze. Głowę zdobi biało‑czarna czapka z frędzlami. Jest ubrany w białą plisowaną koszulę, obwiedzioną złotą wstążką oraz biały sajan z czarnymi pasami. Na prawym ramieniu wisi złoty płaszcz, zapinany czarno‑białym sznurkiem. Na splecionych rękach ma jasnoszare rękawiczki. Mężczyzna siedzi przy oknie. Jest przedstawiony do pasa. Na czarnym fragmencie ściany pod oknem widnieje napis: „Namalowałem to według mego wyglądu, kiedy miałem 26 lat”. Za szybą rozciągają się zielone łąki. W dali piętrzą się góry, nad którymi znajduje się błękitne niebo.

R1Xq0gb3kEMCH

Obraz przedstawia autoportret Albrechta Dürera, który ma twarz zwróconą do widza. Jego długie, jasnobrązowe, kręcone włosy opadają na ramionach. po obu stronach twarzy, którą zdobi broda w tym samym kolorze. Jest ubrany w jasnobrązowy płaszcz wykończony brązowym futrem. W zgięciu łokcia uniesionej prawej ręki marszczy się tkanina. Mężczyzna dotyka palcami futro kołnierza płaszcza. Postać jest przedstawiona do pasa na czarnym tle. Z prawej strony na wysokości głowy jest rok 1500, a po lewej znajduje się napis „Albrecht Dürer Norymberczyk / tak dobrymi farbami przedstawiłem siebie samego w wieku lat dwudziestu ośmiu”.

Portret alegoryczny

Brzydka księżniczka to obraz, który od wieków intryguje badaczy. Nie ustają spekulacje, kim była owa dama i dlaczego wygląda tak karykaturalnie. Czy niderlandzki malarz Quentin MassysQuentin MassysQuentin Massys (1465‑1530) sportretował konkretną osobę, a może raczej w komiczny sposób zobrazował rozpaczliwe próby kobiet, by zachować urodę i wieczną młodość? Kobieta w pięknej sukni z epoki, w czepcu siodłowym na głowie, eksponuje swój dekolt i szpetną twarz. Zniekształcone rysy przypominają wizerunek starszego mężczyzny. Ma obwisłe policzki, wąskie, zaciśnięte usta, wypukłe czoło i rzadkie rude włosy. Pomarszczona szyja i dekolt wyraźnie podkreślają szpetną urodę kobiety, która nie zważając na swój wiek, kokietuje głębokim dekoltem z uwydatnionymi piersiami. Ciekawostką jest fakt, że Leonardo da Vinci stworzył niemal identyczny wizerunekj0000000CPB1v38_000tp007wizerunek. Wiadomo, że obaj artyści wymieniali się rysunkami. Obaj też studiowali dysproporcje i deformacje ciała oraz możliwość ich zastosowania w sztuce bez uszczerbku dla prawdopodobieństwa podobizny.

Drugi z zaprezentowanych obrazów Cesarz Rudolf II jako Vertumnus to wizerunek cesarza z rodu Habsburgów. Giuseppe ArcimboldoGiuseppe ArcimboldoGiuseppe Arcimboldo (1527‑1593) przedstawił go jako Wertumnusa: etrusko‑rzymskiego boga przemian, pór roku, opiekuna roślinności odpowiedzialnego za dojrzewanie plonów. Portret jest alegorią dobrego władcy i opiekuna cesarstwa. Jest też przykładem tzw. podwójnego widzenia, związanego z istnieniem na jednej płaszczyźnie płótna kilku obrazów. Postać i twarz człowieka złożona jest z wiernie odtworzonych i precyzyjnie namalowanych płodów natury. Na przykład twarz została skomponowana z owoców i warzyw. Policzki są z jabłek, nos z gruszki, oczy z jeżyn i cebulek, powieki ze strączków zielonego groszku, brwi z kłosów zboża. Gałki oczne tworzą dojrzałe wiśnie i cebulki, usta to dwie czereśnie i ziarenka granatu, bokobrody tworzą owoce morwy, wąsy zaś młode orzechy laskowe. Włosy są ułożone w kiści ciemnych winogron, a na miejscu czoła namalowana została dynia. Każdy owoc czy warzywo to jest odrębny malarski byt. Kompozycja nabiera sensu dopiero widziana z dystansu, gdy wszystkie drobne elementy składają się na oblicze człowieka. Portrety tego typu budziły zachwyt w XVI wieku, później stały się inspiracją dla malarzy surrealistów.

Mona Lisa

RBfARwbPmeAkB

Obraz przedstawia portret Mony Lisy. Kobieta jest przedstawiona do pasa. Znajduje się w pozycji siedzącej. Jest zwrócona w trzech czwartych do widza. Kobieta ma długie, pofalowane włosy, które opadają po obu stronach twarzy. Na głowie ma czarny welon. Jest ubrana w ciemną suknię z długim rękawem u góry haftowaną złotą nicią. Dłonie ma splecione z przodu. Kobieta uśmiecha się tajemniczo. Znajduje się ona na tle baśniowego krajobrazu.

Mona LisaMona LisaMona Lisa jest bez wątpienia najsłynniejszym obrazem świata, arcydziełem poddawanym wielu interpretacjom i reinterpretacjom w sztuce, poezji czy literaturze. Leonardo zaproponował w nim nowatorskie i optymalne rozwiązanie formalne portretu renesansowego. Wertykalna oś ciała równoważona jest przez horyzontalne rytmy pejzażu, co przekłada się na harmonijne przedstawienie postaci na tle lekko odrealnionego krajobrazu. Artysta zastosował w dziele perspektywę malarskąj0000000CPB1v38_000tp008perspektywę malarską oraz sfumato nadające figurze plastyczność i wdzięk. Ważnym elementem charakteryzującym postać są starannie ukształtowane i mistrzowsko namalowane dłonie. GiocondaGiocondaGioconda jest wizerunkiem‑zagadką i wielowymiarowym symbolem sztuki malarskiej z jej zdolnością do tworzenia iluzji. Bohaterkę obrazu można postrzegać jako nowożytnego Sfinksa, wciąż stawiającego zagadkę dotyczącą własnej tożsamości. Leonardo ukazał ją w „pejzażu osobliwym, jakby księżycowym, którego obcość i daleki dystans jest zapewne rozmyślnie dobranym akompaniamentem do owego uśmiechu, błąkającego się po całej twarzy modelki, uśmiechu, którego finezja, wieloznaczność i lekka ironia były tylekroć opiewane”. [cyt. za: M. Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Wrocław 1991, s. 88].