Renesansowa Rzeczpospolita

Złoty okres kultury polskiej

Rzeczypospolita weszła do renesansowej rodziny w podobnym czasie co większość krajów Europy. Choć w dziedzinie sztuki czy polityki wpływ nowych idei widać już w drugiej połowie XV wieku, to rozwój kultury odrodzenia przypadł w naszym kraju
na XVI wiek. Szczególnie mocno podkreśla się znaczenie lat 1543‑1580, nazywanych złotym okresem kultury polskiej. Rok 1543 związany jest m.in. z wydaniem drukiem dzieła Mikołaja Kopernika O obrotach ciał niebieskich, natomiast rok 1580 – ze śmiercią najwybitniejszego polskiego pisarza tej epoki – Jana Kochanowskiego.

RHgDxRRcZklQD

Karta tytułowa dzieła Mikołaja Kopernika. O obrotach sfer niebieskich. Całość jest zapisana w języku łacińskim. Drukowanymi literami zostało zapisane imię i nazwisko. Mniejszą czcionką tytuł dzieła. Na samym dole są informacje o miejscu i roku wydania: Norymberga, 1543 rok. Wydawcą był Johannes Petreius.

Na tronie Rzeczypospolitej

W pierwszym okresie odrodzenia władali naszym krajem Jagiellonowie. Zygmunt I Stary zasiadł na tronie Polski w 1507 roku. Jego syn – Zygmunt August – zmarł bezpotomnie w 1572 roku.

Po śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów wybór władcy w Polsce odbywał się drogą wolnej elekcji. Do końca XVI wieku krajem władało trzech królów elekcyjnych.

Henryk Walezy był pierwszym władcą elekcyjnym, oficjalnie panował w Polsce w latach 1573‑1575, ale już w czerwcu 1574 roku, na wieść o śmierci brata, uciekł
za granicę, by objąć tron Francji.

R1OXlul8DIALZ

Czarno‑biały portret Henryka Walezego. Król stoi na tle jasnej ściany, po obu jego bokach widoczne są kolumny. Mężczyzna widoczny jest od pasa w górę. W lewym uchu ma długi kolczyk, pod nosem cienki i zakręcony na końcach wąs, a na głowie czarny kapelusz ozdobiony biżuterią i piórem. Włosy ma zaczesane pod kapelusz. Jest ubrany w kaftan zapinany na guziki zakończony kryzą (duży, okrągły, marszczony lub plisowany kołnierz). Spod kaftana są widoczne plisowane mankiety. Na szyi wisi krzyż. U boku znajduje się szabla.

R9xA6McrkAHvZ

Obraz przedstawia Stefan Batorego do ramion na czarnym tle. Ma brodę i wąsy w kolorze czarnym. Na twarzy rysują się zmarszczki. Na głowie ma futrzaną czarną czapkę. Jest ubrany w kremowy kaftan ozdobiony czerwonymi motywami roślinnymi. Ma czerwoną kamizelkę z czarnymi guzikami i czarnym kołnierzem. Po prawej stronie na wysokości głowy Batorego widnieje złoty napis w języku łacińskim: Steph: Rex Polo 1576.

RLhJlUCWET2gE

Obraz przedstawia Zygmunta III Wazę, który stoi na tle zasłony. Król ma krótkie włosy, brodę i zakręcone wąsy w kolorze rudym. Jest ubrany w czarną bluzkę z długimi rękawami, która jest spięta złotym pasem i czarne spodnie obcisłe do kolan. Na nogach znajdują się czarne pończochy i buty w tym samym kolorze. Ma biały, duży, koronkowy kołnierzyk. Rękawy są ozdobione białą koronką. W prawej dłoni trzyma czarne rękawiczki. Obok na stole leży czarny kapelusz z piórami.

Stefan Batory, książę Siedmiogrodu, w 1576 roku został polskim władcą. Aby móc zasiąść na tronie, musiał ożenić się z koronowaną w 1575 roku na królową Polski, Anną Jagiellonką – córką Zygmunta Starego. W dniu ślubu Jagiellonka miała już 53 lata. Stefan Batory sprawował rządy przez 10 lat. Zmarł z powodu choroby w 1586 roku.

W 1587 roku na tronie Polski zasiadł Zygmunt III Waza – syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki. Nowy król był wnukiem Zygmunta Starego.

Polscy władcy renesansu w różny sposób odnosili się do humanizmu i reformacji. Zygmunt I Stary już na początku XVI wieku rozpoczął renesansową przebudowę zamku na Wawelu. Jego druga żona – Bona Sforza – przywiozła z ojczystych Włoch nie tylko tzw. włoszczyznę (warzywa, które weszły do polskiej kuchni), lecz także ludzi, którzy wychowali się w ojczyźnie odrodzenia. Z drugiej strony król uważał reformację za bardzo niebezpieczną i pod groźbą kary śmierci zabronił szerzenia nowinek religijnych. Natomiast ich syn - Zygmunt August - wypowiedział słowa, które można uznać za symboliczne: 'Nie jestem królem Waszych sumień'.

W kościele Rzeczypospolitej

Polska, jak niemal wszystkie kraje Europy, stała się areną sporów religijnych wewnątrz Kościoła chrześcijańskiego. Jeszcze zanim pojawili się wyznawcy luteranizmu, mieszkali tu wspólnie katolicy, prawosławni i wyznawcy judaizmu. Jednak od początku XVI wieku liczba Kościołów powiększyła się.

Mimo oporów ze strony Zygmunta Starego w miastach sporą popularność zdobyły nauki Marcina Lutra. Pojawienie się kalwinizmu spowodowało zmiany w religijności szlachty – niemały jej odłam (ok. 20%) opowiedział się za reformą w duchu Jana Kalwina. Znacznie mniejszy oddźwięk wywołała idea Kościoła narodowego, który miał być pod względem dogmatów bliski katolicyzmowi, ale kierowany nie przez papieża, lecz przez miejscowy synod. Poważniejsze okazało się natomiast wyłonienie z kalwinizmu kolejnego wyznania. Członkowie należący do tego Kościoła nazywali siebie braćmi polskimi, natomiast ich przeciwnicy używali głównie określenia 'arianiej0000007X8B1v38_000tp001arianie'.

Bracia polscy (zwani arianami, socynianami, antytrynitarzami) to wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562‑1565 z polskiego Kościoła ewangelicko‑reformowanego (czyli kalwińskiego).

Bracia polscy byli najbardziej radykalnym ugrupowaniem protestanckim, wyciągającym daleko idące wnioski z lektury jedynego (według nich) prawdziwego źródła prawd wiary, czyli z Biblii. Konsekwencją tego był skrajny pacyfizm, objawiający się czasem w odmowie pełnienia funkcji państwowych oraz w urzędach wojskowych, a nawet wyzwalaniu poddanych spod pańszczyzny.

Arianie głosili swoje nauki m.in. w ariańskich szkołach, z których najwyższy poziom i popularność wśród współwyznawców w całej Europie zdobyła Akademia Rakowska. Liczba arian nie jest ostatecznie ustalona. Uważa się, że istniało około 150 zborów,
do których przynależało po 100‑200 osób, wywodzących się głównie ze szlachty.
Niechęć innych Kościołów sprawiła, że po potopie szwedzkim oskarżono (po części – słusznie) arian o sprzyjanie najeźdźcom i w rezultacie doprowadzono do podjęcia uchwały sejmowej nakazującej albo przejście na katolicyzm, albo wyjazd z Polski.

W Krakowie

R1R32I5UbtFm6

Ilustracja przedstawia dziedziniec Zamku Królewskiego, który ma trzy kondygnacje z  krużgankami. Wznosi się na arkadach. Kolumny przedstawiają porządek joński. Głowice są ozdobione wolutami (ślimacznicami). Na drugim piętrze znajdują się bardzo smukłe kolumny.

RNyDDvkCFE3ru

Ilustracja przedstawia Collegium Maius. To budowla zbudowana z cegły. Jest wzniesiona na arkadach. Znajdują się krużganki. Powyżej umiejscowiona jest loggia. Okna mają kształt prostokątny. Na środku dziedzińca znajduje się studnia.

Kraków był najludniejszym miastem Rzeczypospolitej w XVI wieku.

Ta liczba dziś nie robi wrażenia, ale w XVI wieku nie było to mało. Istotniejsze jest,
że w Krakowie znajdowała się siedziba królewska.

Dzięki Zygmuntowi Staremu i Bonie przebudowano Wawel na wzór renesansowy.

W Krakowie znajdowała się przez wiele lat jedyna wyższa uczelnia w Rzeczypospolitej, czyli Akademia Krakowska.

W drugiej połowie XV wieku należała ona do najlepszych uczelni w Europie, zwłaszcza w naukach ścisłych (matematyka, astronomia).

Uczyło się tu od 1000 do 2000 studentów rocznie, z czego połowę stanowili przybysze z innych krajów. Choć w XVI wieku dostrzegalny był powolny schyłek świetności Akademii, to w jej murach wiedzę zdobywali m.in.:

Pierwsze polskie drukarnie

W Krakowie powstały pierwsze w Polsce drukarnie. Początkowo książki drukowane sprowadzano z zagranicy, ale rychło do Krakowa zaczęli przybywać drukarze (zwani typografami) z różnych stron Europy. Pierwszą stałą drukarnię prowadził tu w latach 1503‑1505 Niemiec Kasper Hochfeder. Wydał on ponad 30 pozycji książkowych (głównie podręczniki akademickie). Drukarnię odkupił od niego Jan Haller i znacząco rozwinął działalność. Właśnie u niego w 1506 roku ukazały się spisane w języku łacińskim Statuty Łaskiego, czyli pierwsza polska książka z ilustracjami zawierająca m.in. tekst Bogurodzicy. Dwa lata później Haller wydał Historię umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa – pierwszą książkę w języku polskim. Oprócz Hallera działali w Krakowie inni typografowie, m.in. Florian Ungler, Hieronim Wietor, rodzina Szarffenbergów, Jan Januszowski, Maciej Wirzbięta.

R1AG6MUvbRCps

Na ilustracji jest przedstawiona karta tytułowa utworu zatytułowanego Zwierzyniec Mikołaja Reja. Tytuł Zwierzyniec znajduje się w ramce ozdobionej postaciami ludzkimi i motywami roślinnymi. Poniżej znajduje się fragment tekstu.

Polski kosmos

Z Krakowem związani byli najwięksi polscy pisarze renesansowi oraz uczeni.
Tu studiował m.in. Mikołaj Kopernik. Jego najważniejsze dzieło ukazało się drukiem w roku śmierci wybitnego astronoma (1543). Autor zdążył jeszcze zobaczyć je wydrukowane w Norymberdze pod tytułem De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). To właśnie ta rozprawa naukowa stała się jednym z intelektualnych zaczynów kolejnej epoki, czyli baroku. Zanim ta wybitna księga, w której Kopernik stwierdził, że to nie Słońce krąży wokół Ziemi, lecz – Ziemia wokół Słońcaj0000007X8B1v38_000tp002Słońca, trafiła na kościelny spis dzieł zakazanych (1616), można było w niej przeczytać słowa wychwalające piękno kosmosu.

RE3YWbeRr3qI9

Obraz przedstawia Mikołaja Kopernika, który znajduje się na balkonie. Ma czarne włosy do ramion. Jest ubrany w czarną, długą szatę, którą zdobi futro. Spogląda w niebo. Jego twarz wyraża skupienie. Pada na nią światło. Lewa ręka jest uniesiona do góry, w prawej trzyma cyrkiel. Astronom klęczy na jednym kolanie. Obok niego stoi tablica, na której jest namalowany układ planet. Naprzeciwko leży otwarta książka. Dalej znajduje się lampka oliwna. Po drugiej stronie na ławce leży otwarta księga. W tle znajduje się budowla z dwiema wieżami.