Cywilizacje Mezopotamii

Kraina między rzekami

Za sprawą procesu przejścia z trybu koczowniczego w osiadły dotychczasowy praczłowiek zajął się uprawą roli, udomowił dzikie zwierzęta i zaczął zakładać stałe osady. Rozkwit rolnictwa wymagał wody, urodzajnych dolin rzek i żyznego mułu niesionego przez ich wylewy. Takim miejscem była Mezopotamia, czyli kraina leżąca między Tygrysem i Eufratem – rzekami wypływającymi z położonych na północy gór i wpływającymi do Zatoki Perskiej. To właśnie tam powstała jedna z pierwszych cywilizacjiCywilizacjacywilizacji.

R1Jky13NHUS0s

Mapa przedstawiająca zasięg Mezopotamii w okresie od III do II tysiąclecia p.n.e. w obrębie Żyznego Półksiężyca. Obszar Mezopotamii zaznaczono na różowo. Miasta występujące na jej obszarze: Harran, Niniwa, Aszur, Mari, Babilon, Uruk, Larsa, Ur. Dolina rzeki Nil i wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego oznaczone zielonymi poprzecznymi pasami jako pola uprawne. Poza obszarem Mezopotamii zaznaczono miasta: Hattuszasz, Damaszek, Tyr, Sychem, Benel, Jerycho, Jerozolima, Giza. Występujące na mapie zbiorniki wodne: wschodnia część basenu Morza Śródziemnego, Zatoka Perska, Morze Czerwone, Morze Czarne, Morze Kaspijskie. Północną część Półwyspu Arabskiego oznaczono jako "Arabia".

W gorącej i suchej Mezopotamii deszcz był rzadkością, a same wylewy rzek
nie wystarczały do nawodnienia wszystkich pól. Uprawa wymagała irygacjiIrygacjairygacji. Mieszkańcy Mezopotamii zbudowali w tym celu system kanałów nawadniających, które doprowadzały wodę z rzek do położonych niżej obszarów. Rzeki zapewniały również wodę pitną, ryby i ptactwo oraz stanowiły dogodne szlaki komunikacyjne i transportowe.

Stworzenie i kontrolowanie skomplikowanego systemu kanałów wymagało wysiłku i współpracy wielu ludzi. Tworzyli oni coraz lepiej zorganizowane wspólnoty, które były w stanie kontrolować bieg wody tak, aby zapewnić uprawom jak najlepsze nawadnianie. Regularny nadzór nad systemami irygacji zaczęli sprawować przedstawiciele elit społecznych, z władcami na czele. W ten sposób ukształtowały się najstarsze miasta.

Pierwsze miasta‑państwa

Pierwsze miasta zakładano w IV tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie. W Mezopotamii zbudowali je Sumerowie. Miasta sumeryjskie były niezależnymi ośrodkami, które kontrolowały okoliczne wsie i tereny uprawne, dlatego nazywamy je miastami - państwamiMiasto‑państwomiastami - państwami. Zwykle otoczone były murami, od innych zasiedlonych terenów oddzielał je pas błot albo pustynia. Powstawały przede wszystkim pomiędzy Eufratem i Tygrysem lub wzdłuż tych rzek.

Polecenie 1

R11wcKOdfoKgj1

Mapa przedstawiająca zasięg państwa Sumer w dorzeczu rzek Tygrys i Eufrat na Bliskim Wschodzie. Miasta zaznaczone na mapie: Sippar, Akad, Kisz, Babilon, Adab, Nippur, Umma, Lagasz, Uruk, Larsa, Eridu, Ur.

Odczytaj na mapie nazwy miast sumeryjskich położonych między Eufratem i Tygrysem.

RsCeWkuEPuc54

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Np. Sippar, Kisz, Ur, Uruk, Adab, Nippur i Lagasz.

Polecenie 1

Poszukaj informacji w wiarygodnych źródłach o nazwach miast znajdujących się na terenach zajmowanych przez cywilizację Sumerów.

R122Lj90HHn6D

(Uzupełnij).

Kapłani i królowie

Miasta sumeryjskie liczyły od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Początkowo najwyższą władzę sprawowali kapłani, którzy pośredniczyli między ludźmi a bóstwami oraz nadzorowali świątynie i zgromadzone w nich bogactwa. Ponadto czuwali nad przebiegiem irygacji. Poddani bogów i ich kapłanów, czyli zwykli rolnicy, mieli obowiązek wykonywać swą pracę i oddawać świątyniom to, co uprawiali.

Sumerowie wierzyli w wielu bogów. Każde miasto miało swoje bóstwo opiekuńcze. Świątynie stawiano na szczytach konstrukcji zwanych zigguratamiZigguratzigguratami. W Mezopotamii trudno było o kamień, więc zigguraty budowano z glinianych, suszonych na słońcu cegieł. Prawdopodobnie na ich wierzchołkach znajdowały się miejsca kultu,
do których wstęp mieli tylko kapłani.

Polecenie 2

R5q5QRk1JaLBx

Widok zabudowań wysokiej świątyni otoczonej niskimi budynkami. Zabudowania świątyni otoczone są murem, poza którym stoją domy.

Wskaż na ilustracji ziggurat. Zwróć uwagę na jego położenie w mieście. O czym może ono świadczyć?

RTQNtmZ2mJ5AJ

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Ziggurat znajduje się w centralnej części ilustracji, bliżej prawej krawędzi. W układzie urbanistycznym miasta jest położony w jego centralnej części. Świadczy to o wysokiej randze świątyni, jak i fakcie, że wokół zigguratu koncentrowało się życie społeczne danego miasta.

Polecenie 2

Odpowiedz na pytanie. Dlaczego zigguraty umieszczano w centralnych punktach sumeryjskich miast- państw?

RblJebsiAIDmM

(Uzupełnij).

Odpowiedź: Wokół tych obiektów koncentrowało się życie społeczne, polityczne i gospodarcze sumeryjskich miast- państw. To świadczyło o ich wysokiej randze.

Ciekawostka

Według Biblii ludzie zaczęli budować po potopie wieżę Babel, która miała sięgać nieba. Sprzeciwił się temu Bóg i ukarał ich pychę: pomieszał im języki, a tym samym uniemożliwił dokończenie budowli. Być może opowieść tę zainspirowały wielkie świątynie starożytnego Sumeru, zwane zigguratami, oraz wznoszące je wielojęzyczne rzesze budowniczych.

ROXnuWraxdMoe

Obraz przedstawiający budowę wielokondygnacyjnej wieży w stylu rzymskiej budowli, u dołu przypominającej Koloseum w Rzymie. W tle miasto z murami połączone z wieżą systemem korytarzy. W prawym dolnym rogu port ze statkami. W lewym dolnym rogu scena przedstawiająca postać króla w koronie, który wraz ze świtą przybył sprawdzić postępy w pracy. Kłaniają mu się poddani. Wielopoziomowość wieży jest złamana poprzez umiejscowienie w górnej partii konstrukcji wewnętrznej. W tle widoczne wzniesienia naturalne i pasma wyżynne.

Rg0BYQpaJjnYh1

Gudea, władca sumeryjskiego miasta‑państwa Lagasz. Figura mężczyzny, wykonana z czarnego kamienia, ukazana w pozycji siedzącej, podkulonej, patrzy na wprost widza. Ręce ma złączone w uścisku. Na głowie nosi symboliczne nakrycie głowy króla. Opadająca na kolana szata zawiera wersety znaków pisma sumeryjskiego. Stopy są odsłonięte, wyrzeźbione w postumencie przypominającym kształtem tron.

Z czasem władza stała się świecka. Przywódcy armii wybrani przez wspólnotę na czas wojny, którzy wsławili się wielkimi czynami i zyskali autorytet, mogli po zakończeniu zmagań wojennych zdobyć nowe uprawnienia i zwiększyć swoje wpływy. Zostawali królami, którzy stanowili prawo. Państwo rządzone przez króla nazywamy monarchiąMonarchiamonarchią. Władzę po królach dziedziczyli ich synowie. W ten sposób powstawały dynastieDynastiadynastie.

Świątynie sumeryjskie zwykle znajdowały się pośrodku miast, pałace królów zaś nieco na uboczu. Domyślamy się więc, że władza sumeryjskich królów była późniejsza. Z czasem królowie przejęli kontrolę także nad świątyniami i uznali się za ich przedstawicieli lub zarządców, a nawet za synów bogów
na ziemi.

Społeczeństwo Mezopotamii

Najliczniejszą grupą społeczną w miastach‑państwach Mezopotamii byli wolni, pełnoprawni obywatele. Należeli do niej właściciele wielkich posiadłości ziemskich i osoby sprawujące władzę (królowie, kapłani, urzędnicy, dowódcy wojskowi), a także bogaci chłopi, rzemieślnicy oraz biedota miast i wsi.

Zamożnymi ludźmi byli często rzemieślnicy i kupcy, ponieważ handel stanowił ważną gałąź gospodarki w Mezopotamii. Choć kraina ta miała bardzo żyzne ziemie, brakowało tu surowców naturalnych, nawet tak podstawowych jak drewno czy metale.

Niżej sytuowała się ludność zależna, która – w obawie przed utratą wolności – szła
na służbę u wysoko postawionych obywateli. Większość ludności zależnej stanowili chłopi, którzy uprawiali ziemię w królewskich, świątynnych i prywatnych majątkach ziemskich, oraz w podobny sposób funkcjonujący rybacy. Dopiero z czasem pojawili się wolni rolnicy, którzy najmowali się do pracy za wynagrodzenie.

Najsłabszą pozycję mieli niewolnicy, zazwyczaj usługujący w domach arystokracji, urzędników czy kapłanów. Wielu z nich pochodziło z górskich plemion spoza Mezopotamii. W Mezopotamii niewolnicy byli nieliczni. Byli kupowani lub trafiali do niewoli jako jeńcy wojenni.

Polecenie 3

Poniżej zaprezentowano schemat drabiny społecznej w mezopotamskich miastach‑państwach. Na podstawie atrybutów wskaż przedstawicieli poszczególnych grup społecznych w hierarchii.

R28EeEeFCQpgU

Piramida grup społecznych w Mezopotamii. Na jej górze jest król w białej szacie z diademem na głowie, pod nim trzy postacie- kapłana, żołnierza i urzędnika. Żołnierz trzyma tarczę w kształcie półwalca i włócznię, stoi po prawej. W centrum urzędnik z fragmentem zwoju pisma. Poniżej rząd trzech sylwetek kupców i rzemieślników- mężczyzna po lewej trzyma dwie belki drewna, przepasany jest fartuchem. W środku mężczyzna podtrzymuje jeden kosz z produktami żywnościowymi, drugi stoi u jego nóg. Po prawej garncarz, trzymający naczynie ceramiczne w rękach, dwa stoją u jego nóg. Pod nimi czterej rolnicy i rybacy z narzędziami- pierwszy od lewej siatką z rybami, trzeci od lewej z sierpem na długim drzewcu. Pod nimi niewolnicy, trzymający oburącz nad głową równo ciosane głazy.

R14mCWuqp5QiY

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Król - kapłani, urzędnicy, wojskowi - bogaci chłopi, rzemieślnicy, kupcy - ludność zależna, biedota miast i wsi - niewolnicy.

Polecenie 3

Ułóż strukturę podziału społecznego w miastach‑państwach starożytnej Mezopotamii, zaczynając od najwyżej sytuowanych obywateli. Zastanów się, czy część przedstawicieli grup społecznych nie występuje na równi w hierarchii. Wykorzystaj poniższą listę:

Król, Kapłan, Chłop, Niewolnik, Urzędnik, Kupiec, Rzemieślnik, Dowódca wojskowy

Rl9mI5RSdxqe8

(Uzupełnij).

Odpowiedź: Król- Kapłan, Urzędnik, Dowódca wojskowy- Kupiec, Rzemieślnik- Chłop- Niewolnik.

Co zawdzięczamy Sumerom?

W II tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie ludzie zaczęli wykorzystywać w celach wojennych konie. Zaprzęgano je do rydwanów bojowych, służących do przewozu żołnierzy, a wśród nich – łuczników. Pojazdy te były również przenośnymi platformami strzelniczymi. Oprócz tego korzystano z nich w czasie parad i pochówków przedstawicieli władz.

Ciekawostka

R1IhM31z77VzC1

Płyta przedstawia trzy rzędy postaci wojowników, wozów bojowych i zwierząt na tle z lapis lazuli. Wszystkie postaci i obiekty ukazane są z profilu. Wojownicy są łysi lub ukazani w rynsztunku przypominającym kształtem hełm i lekkie zbroje z płaszczami. W pierwszym rzędzie centralną postacią jest król, z obu stron otoczony wojownikami. W drugim rzędzie szereg wojowników idący z lewej do prawej. W ostatnim rzędzie ukazano rydwany bojowe i wojowników na nich, prowadzących pojazdy z lewej do prawej.

Powyżej przedstawiono fragment jednego z najcenniejszych zabytków sztuki sumeryjskiej - Sztandaru z Ur. Nazwa, błędnie wprowadzona przez badaczy, sugerowała wykorzystanie obiektu jako proporca bojowego. Tak naprawdę
Sztandar z Ur jest drewnianą płytą, prezentującą malowidła sceny wojenne i życia politycznego cywilizacji Sumerów. W jednej z bocznych ścian zabytku znajduje się niewielka skrytka. Na tej podstawie część naukowców wysunęła przypuszczenie, iż naprawdę obiekt służył za ruchomy skarbiec, w którym znajdowały się fundusze na prowadzenie wojny. Po dziś dzień prawdziwe przeznaczenie Sztandaru z Ur pozostaje zagadką. Niemniej można je traktować także jako źródło historyczne, prezentujące życie codzienne Sumerów.

Sumerowie rozbudowali wodny transport śródlądowy. Najprawdopodobniej wymyślili napędzaną siłą wiatru łódź żaglową. Jako pierwsi na szerszą skalę używali wozów ciągniętych przez bydło.

Stworzyli koło garncarskie, obracane na platformie napędzanej stopami lub rękoma. Za jego pomocą można było szybko wytwarzać naczynia, w których przechowywano i przewożono żywność i towary. Zapewne wynaleźli szkło.

Przyczynili się do rozwinięcia metalurgii, czyli produkcji metali. Sumerowie wytapiali je z różnych minerałów. Szczególnym metalem był brąz, będący połączeniem miedzi i cyny. Wytwarzano z niego coraz lepszą broń i narzędzia: najpierw był roztapiany, a następnie wlewany do form z wypalonej gliny. Wynalezienie i upowszechnienie brązu było bardzo istotne dla rozwoju cywilizacji, dlatego okres historii Bliskiego Wschodu od V do II tys. p.n.e., który nastąpił po epoce kamienia, badacze nazywają epoką brązu. Na ten czas przypada szczyt cywilizacji sumeryjskiej Mezopotamii.

Mieszkańcy Mezopotamii położyli też fundamenty pod rozwój nauk ścisłych, w tym matematyki. Na tabliczkach zachowały się świadectwa dość skomplikowanych obliczeń. Sumerowie zwykle stosowali sześćdziesiątkowy system liczbowy. Jego ślady zachowały się w naszym podziale godzin na 60 minut, a minut na 60 sekund. Jako pierwsi do pomiarów pól i planowania budowli stosowali geometrię. Dokonywali pierwszych, wnikliwych obserwacji nieba i ciał niebieskich, dając początek astronomii. Umieli sporządzać mapy konstelacji, a nawet 12‑miesięczny kalendarz oparty na cyklach Księżyca.

Architektura Sumerów

Wznoszenie murów, świątyń i pałaców – po raz pierwszy na wielką skalę – przyczyniło się do rozwoju architektury i inżynierii. Głównym budulcem były cegły z gliny, suszone na słońcu albo wypalane w piecu dla nadania im twardości, często łączone z trzciną.

Budowle z cegły po jakimś czasie zaczynały się rozsypywać, dlatego dziś pozostały po nich tylko wzgórza złożone z gliny i piasku, czyli tzw. telle.

Sumerowie nauczyli się konstruować łuki i sklepienia. Mezopotamscy budowniczowie, chcąc ustabilizować konstrukcję zigguratów, pomiędzy warstwy cegieł kładli maty z trzciny. Stały się one wzorem dla dzisiejszych dźwigarów, czyli podpór przenoszących obciążenia, stosowanych podczas wznoszenia wysokich budowli.

Rewolucyjny wynalazek

To w Mezopotamii pod koniec IV tys. p.n.e. ludzie zaczęli się posługiwać pismem. Znaki zapisywano na wilgotnych i miękkich glinianych tabliczkach za pomocą przyciętej trzciny. Następnie tabliczki utwardzano, susząc na słońcu lub wypalając w piecu. Dzięki temu wiele z nich zachowało się do naszych czasów. Pismo stworzone przez Sumerów nazywamy pismem klinowym ze względu na charakterystyczne, podobne do klinów trójkątne znaki, które pozostawiała trzcina odciskana w glinie.

R12S9i8PiMfo9

Owalna tabliczka gliniana o jasnobeżowym kolorze, z pięcioma rzędami żłobionego w niej pisma klinowego.

Początkowo pismo sumeryjskie odnosiło się do ściśle określonych przedmiotów i służyło do prowadzenia rejestru majątków świątynnych. Za jego pomocą można było odnotować liczbę wozów, zwierząt hodowlanych czy innych dóbr należących do danego majątku. Znaki pisma stały się następnie symbolami obiektów danego typu, czyli np. nie konkretnych owiec będących w posiadaniu świątyni, lecz owiec w ogóle. Narysowana noga nie oznaczała już tylko kończyny, ale również skojarzone z nią czasowniki, takie jak 'iść', 'biec', 'kopać' itd. Ostatnim etapem rozwoju tego pisma było przypisanie znakom określonych dźwięków, co pozwalało na zapis bardziej skomplikowanych pojęć. Aby to uzyskać, posługiwano się znakami sylabowymi: składano je dla oznaczenia jakiegoś słowa. Mechanizm ten można przyrównać do zasad układania rebusów, w których suma dwóch wyrazów odnosi się do zupełnie innego pojęcia. Przykładowo: wynikiem połączenia wyrazów 'niebo' i 'rak' będzie 'nieborak'.

Pismo klinowe obejmowało aż kilkaset znaków. Jego opanowanie wymagało wielu lat nauki i praktyki, dlatego pisarze należeli do ścisłej elity społeczeństwa Mezopotamii. Dopiero po wielu wiekach pismo klinowe zastąpił wynaleziony przez Fenicjan alfabetAlfabetalfabet.

Wynalezienie pisma kończy prehistorię człowieka, a rozpoczyna epokę starożytności.

RpwFPdBxyDP1C

Ilustracja przedstawiająca ewolucję znaków w pismo klinowe w czterech rzędach. Elementy tytułowe są przedstawione w formie pionowej lub poziomej, kolejne kolumny zmieniają orientację znaków na poziomą lub pionową, by ostatecznie przejść do systemu znaków w postaci kresek i trójkątów. Rzędy kolejno od góry: "Głowa"- pionowy rysunek schematyczny głowy z okiem i szyją ukazany z profilu, "Woda"- dwie faliste linie narysowane poziomo i równolegle względem siebie, "Góry"- trzy półkoliste wzniesienia ułożone poziomo, nieregularnie obok siebie, a na końcu bezokolicznik "Iść"- schematycznie narysowana pionowo stopa z kostką za pomocą prostych linii.

Literatura Sumeru

Na początku pismo miało charakter praktyczny – administracyjny i handlowy. Z czasem człowiek zaczął stosować pismo do tworzenia listów czy przepisów prawa, uwieczniania modlitw i zaklęć, a także opisywania własnej historii.

Sumerowie stworzyli własną literaturę. W dużej części składała się na nią bardzo rozbudowana mitologia, czyli opowieści o bogach. Najsławniejszym dziełem literatury sumeryjskiej, przełożonym na wiele języków i wciąż czytanym, jest tzw. Epos o Gilgameszu, sięgający początków II tys. p.n.e. Jest to obszerny poemat o życiu tytułowego bohatera – króla miasta Uruk, który zyskał sławę dzięki mądrości, odwadze, sile i wspaniałym czynom.

RLdMpHnaDJ2AC

Nieregularna, żółtoceglana tablica z rzędami pisma klinowego, wyraźnie uszkodzona na skutek upływu czasu - widoczne wyszczerbienia, ułamania. Pierwotnie tablica mogła mieć kształt prostokąta. Widoczna pośrodku żłobiona podziałka kolumny, dzieląca tablicę na dwie strony.

Opowieść o Gilgameszu zawiera mit o pradawnym potopie, który bogowie sprowadzili na ludzkość i z którego uratowała się tylko garstka ludzi na statku. Był to motyw bardzo popularny w literaturze Bliskiego Wschodu, dlatego kolejną wersję tej historii znajdujemy w Biblii.

W co wierzyli Sumerowie?

Religia sumeryjska była politeistycznaPoliteizmpoliteistyczna (z gr. polýs – liczny, théos – bóg). Bogowie, choć podobni do ludzi, byli od nich potężniejsi i nieśmiertelni. Aby zjednać łaskę boga, składano w świątyniach ofiary.

Na jednej z tabliczek zawierających mity sumeryjskie zachował się słynny opis rajskiej krainy o nazwie Dilmun. W tej krainie szczęśliwości miała przebywać para wielkich bogów, stworzycieli świata i wszystkich bóstw.

Sumer, Sumero‑Akad, Babilonia

Państwa‑miasta położone w dolinie Eufratu i Tygrysu przeżywały zarówno apogeum (szczyt) swojego rozwoju, jak i spadek znaczenia. Około 2350 r. p.n.e. niezależne od siebie miasta sumeryjskie znalazły się pod władzą Akadyjczyków - plemienia z północy, które w poprzednich stuleciach stopniowo zajmowały obszar Mezopotamii. Monarchowie akadyjscy określali siebie władcami czterech stron świata, co oznaczało że podbili znaczny obszar. Głównym miastem i stolicą nowego państwa stał się Akad. Mimo podbojów osiągnięcia cywilizacyjne Sumeryjczyków nie zostały zaprzepaszczone, a Akadyjczycy zaadoptowali je do swoich potrzeb. Dzięki temu kultura sumeryjska i jej osiągnięcia cywilizacyjne przetrwały kolejne setki lat. Szczytowy okres rządów akadyjskich przypadał na czasy króla Sargona, zwanego Wielkim. Od czasów Sargona Wielkiego dawny Sumer nazywamy Sumero - Akadem.

Imperium akadyjskie, podobnie jak miasta sumeryjskie, były atakowane przez plemiona z zewnątrz, które doprowadziły do jego upadku. Przeciwko najeźdźcom wzniecano rebelie. Jedna z nich doprowadziła do przejęcia władzy przez królów z miasta Ur. Do władzy na terenie Sumero - Akadu doszła w ten sposób III dynastia z Ur.

Po upadku państwa sumero - akadyjskiego coraz większe znaczenie uzyskiwali władcy z miasta Babilon. Wybitnym przedstawicielem dynastii starobabilońskiej, który doprowadził do rozkwitu państwa, był Hammurabi - twórca Kodeksu Praw.

Kodeks Hammurabiego

RNgiVJ5ydZ3qA1

Słup, przedstawiający na szczycie dwie męskie postaci. Po prawej mężczyzna siedzący na tronie w szatach królewskich z laską w prawej dłoni. Kieruje ją w stronę mężczyzny po lewej stronie tablicy, stojącego i zwróconego w stronę siedzącego króla. Obaj mężczyźni noszą długie brody i nakrycia głowy, po lewej w kształcie otoku, po prawej w kształcie turbanu. Poniżej zapisane pismem klinowym rzędy tekstu z poziomymi liniami w charakterze podziałek.

Hammurabi panował w Babilonie na przełomie XVIII i XVII wieku p.n.e. Stworzył jeden z najstarszych zbiorów wyroków i orzeczeń sądowych. Zbiór ten nazywany jest od imienia swego autora Kodeksem Hammurabiego. Wiele z zawartych w nim przepisów prawa przewidywało okrutne kary fizyczne
(np. ucinanie rąk, łamanie kości), włącznie ze śmiercią. Dyktowała je zasada 'oko za oko, ząb za ząb', czyli stosowanie kary, która miała odpowiadać szkodzie, np. kara śmierci za zabójstwo, wybicie oka za wybicie oka. Najsurowiej byli karani ludzie należący do niższych klas. Z naszego punktu widzenia Kodeks Hammurabiego był pod wieloma względami niesprawiedliwy i niehumanitarny. Jego celem było narzucenie społeczeństwu dyscypliny, koniecznej dla sprawnego funkcjonowania wielkiego systemu irygacji. Prawdopodobnie Hammurabi chciał w ten sposób ujednolicić prawa i zwyczaje różnych ludów, które znalazły się pod jego panowaniem. Idea uporządkowania prawa sama w sobie była już osiągnięciem: do tej pory kary wymierzano często wedle uznania, teraz zaś wszyscy musieli przestrzegać pewnych nadrzędnych reguł. Wiele praw Hammurabiego dotyczyło spraw związanych z rodziną i małżeństwem. Kobiety miały być chronione przez prawo, jednak zajmowały dużo niższą pozycję niż mężczyźni. Od żony oczekiwano, że będzie posłuszna i wierna mężowi. Społeczeństwo ówczesnej Mezopotamii było patriarchalneSpołeczeństwo patriarchalnepatriarchalne.

Podsumowanie

Polecenia

1. Wytłumacz, jaki wpływ na powstanie cywilizacji Mezopotamii miały warunki naturalne.

2. Opisz, w jaki sposób powstały mezopotamskie miasta - państwa.

3. Wymień i scharakteryzuj grupy społeczne w miastach - państwach Mezopotamii.

4. Przedstaw osiągnięcia cywilizacji Mezopotamii. Wybierz jedno z nich, twoim zdaniem najważniejsze, i uzasadnij swój wybór.

5. Przedstaw najważniejsze przepisy prawa, zawarte w Kodeksie Hammurabiego.