RxbTDMHLSzfcd

Na ilustracji sześć kul ziemskich w dwóch rzędach po trzy kule. Na każdej kuli inny znajduje się inny kontynent. Górny rząd od lewej: Azja, Afryka, Ameryki, dolny rząd od lewej Australia, biegun północy, Antarktyda.

1. Azja – kontynent kontrastów geograficznych

Azja jest największym kontynentem na Ziemi – zajmuje 30% ogólnej powierzchni lądów. Razem z wysuniętą ku zachodowi Europą tworzy największy blok kontynentalny – Eurazję. Na tak rozległym lądzie jak Azja, leżącym we wszystkich strefach klimatycznych, występują wielkie kontrasty geograficzne. Należą do nich: zróżnicowanie wysokości, rozległość wielkich form ukształtowania powierzchni, a także rozmaitość typów klimatu, sieci wodnej i formacji roślinnych.

Rb6RtQOm9Yh8F

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Azji. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Trójkątami oznaczono czynne wulkany i podano ich wysokości. Niebieskim kreskowaniem zaznaczono solniska, szarym kropkowaniem – pustynie, biało‑szarym gradientem lądolód występujący na północy. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Podano współrzędne geograficzne skrajnych punktów. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

R14IdpYLJdkqs

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Azji. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Trójkątami oznaczono czynne wulkany i podano ich wysokości. Szarą linią zaznaczono zasięg stałej pokrywy lodowej na morzu, szarym kropkowaniem – zasięg lodu pływającego. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Podano współrzędne geograficzne skrajnych punktów: Przylądek Baba dwadzieścia sześć stopni i trzy minuty długości wschodniej, Przylądek Czeluskin siedemdziesiąt siedem stopni i czterdzieści trzy minuty szerokości północnej, Przylądek Przylądek Dieżniewa sto sześćdziesiąt dziewięć stopni czterdzieści minut długości zachodniej oraz Przylądek Piai jeden stopien i szesnaście minut szerokości północnej. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

2. Azja – najstarsze cywilizacje. Ludność Azji

Najstarsze cywilizacje Azji powstały w IV i III tysiącleciu przed naszą erą na terenach, na których rozpoczęto procesy udomowienia roślin i zwierząt – na Nizinie Mezopotamskiej, na Nizinie Indusu i na Nizinie Chińskiej. Najstarszym z nich jest ośrodek nazywany Żyznym Półksiężycem, leżący w Azji Południowo‑Zachodniej. Tu udomowiono ok. 70 gatunków roślin i 4 gatunki zwierząt. Konsekwencją pierwszej rewolucji rolniczej było przejście na osiadły tryb życia, powstanie wsi, a z czasem miast.
Azja zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem liczby ludności. Obecnie żyje tu 4,4 mld ludzi, tj. ok. 60% ludności świata. Jej rozmieszczenie jest bardzo nierównomierne. W dwóch obszarach Azji Wschodniej i Azji Południowej skupia się 75% ogółu ludności tego lądu.
W Azji powstały wielkie religie monoteistyczne – judaizm, chrześcijaństwo i islam, które stały się religiami światowymi.

R13NIWaQoPkBy

Ilustracja przedstawia mapę rozmieszczenia ludności w Azji. Kolorami od zielonego przez żółty i pomarańczowy do czerwonego i brunatnego przedstawiono gęstość zaludnienia. Na północy i w centrum przeważa kolor zielony (poniżej dziesięciu osób na jeden kilometr kwadratowy), dalej na południe i wschód przeważa kolor żółty (od jedenastu do pięćdziesięciu osób na jeden kilometr kwadratowy) i pomarańczowy (od pięćdziesięciu jeden do stu osób na jeden kilometr kwadratowy) do brunatnego (powyżej dwustu osób na jeden kilometr kwadratowy) oznaczające dużą gęstość zaludnienia. Najgęściej zaludnione są Indie, Chiny, Indonezja. W rejonach górskich białe plamy, obszary niezamieszkane. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

3. Chiny – najludniejszy kraj świata

Chiny to najludniejsze państwo na świecie. W 2023 roku zamieszkuje je 1 mld 412 mln ludzi, tj. 17,6% ogółu mieszkańców Ziemi. Wielkość powierzchni Chin, wynosząca 9,6 mln kmIndeks górny 2², dorównuje wielkości Europy. Warunki środowiska przyrodniczego są czynnikiem wpływającym na nierównomierne rozmieszczenie ludności. W Chinach Wschodnich nizinne i wyżynne tereny zamieszkuje prawie 95% populacji. Obszarem najgęściej zaludnionym jest Nizina Chińska utworzona w obrębie dolnego dorzecza Huang He i Jangcy. W tej części leżą wszystkie wielkie miasta Chin, a dwa z nich – Pekin (21,5 mln mieszkańców w 2023 roku) i Szanghaj (24,2 mln w 2023 roku) – zaliczają się do tzw. megamiast.
Reformy zapoczątkowane pod koniec lat 70. XX wieku umożliwiły szybki rozwój chińskiej gospodarki. Pod względem ogólnej wartości produktu krajowego brutto Chiny są obecnie drugim mocarstwem gospodarczym na świecie.

RbWarbRCkwgrZ

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Chin. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Przeważają wyżyny i góry. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano stolice i główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Trójkątami oznaczono wulkany i podano ich wysokości. Na mapie poprowadzono linię wyznaczającą tereny o opadach rocznych wyższych niż 1000 milimetrów (na południowo‑wschodnim wybrzeżu) i linię przerywaną wyznaczającą obszary gdzie opady roczne są niższe niż 400 milimetrów (wyżyny i góry we wnętrzu kontynentu). Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

4. Japonia – cechy środowiska przyrodniczego, nowoczesna gospodarka

Japonia jest państwem wyspiarskim leżącym u wschodnich wybrzeży Azji. Górzyste wyspy są ułożone południkowo. Japonię często nawiedzają naturalne żywioły: trzęsienia ziemi, uderzenia fal tsunami, tajfuny, wybuchy wulkanów. Powierzchnia kraju jest stosunkowo niewielka i wynosi 377,9 tys. kmIndeks górny 2² (nieco więcej od Polski). Liczba ludności to 126,5 mln, co daje Japonii 11. miejsce na świecie.
Od lat Japonia jest mocarstwem gospodarczym. Obecnie zajmuje 3. miejsce po USA i Chinach w wielkości wytworzonego produktu krajowego brutto. Do rozwoju gospodarczego Japonii przyczyniły się tradycyjne postawy społeczeństwa – pracowitość, zdyscyplinowanie, przywiązanie do miejsca pracy, wysokie kwalifikacje zawodowe. Japonia osiągnęła wysoki poziom przemysłu elektronicznego, motoryzacyjnego, optycznego; rozwinęła też biotechnologię i przemysł telekomunikacyjny. Siłą japońskiej gospodarki jest przemysł. Wielkie znaczenie ma również handel zagraniczny, gdyż Japonia musi importować surowce, półfabrykaty, a także żywność.

RlesFdcQmj5BH

Ilustracja przedstawia mapę Japonii. Kolorem pomarańczowym zaznaczono obszar o gęstości zaludnienia większej niż 200 osób na jeden kilometr kwadratowy na południu kraju (wyspy Honsiu i Kiusiu). W tym rejonie zaznaczono kółkami cztery wielkie okręgi przemysłowe, a kropkami około dziesięciu miast powyżej jednego miliona mieszkańców. Cały obszar obwiedziono czerwoną linią wyznaczając Japońskie Megalopolis.

5. Azja Południowo‑Wschodnia – rolnictwo

Azja Południowo‑Wschodnia składa się z trzech odmiennych jednostek. Są to: duży, zrośnięty z lądem Półwysep Indochiński, wysunięty z niego wąski i długi na 1100 km Półwysep Malajski oraz Archipelag Malajski (największy na świecie) o łącznej powierzchni 1,7 mln kmIndeks górny 2². Cały ten region ma mocno rozczłonkowaną linię brzegową, liczne zatoki, morza przybrzeżne i archipelagi wysp.
Azja Południowo‑Wschodnia jest obszarem sejsmicznym z czynnymi wulkanami na lądzie i na dnie morskim. Wybuchy podmorskie powodują powstanie niszczących fal tsunami. W regionie dominują klimaty gorące i wilgotne – równikowy i zwrotnikowy monsunowy. Znaczne opady i wysoka temperatura sprzyjają intensywnej uprawie ryżu. Sposób jego uprawy wykształcił w tym rejonie pewne zachowania społeczne nazwane kulturą ryżową. Mają one wpływ na działalność gospodarczą człowieka oraz więzi międzyludzkie. W państwach Azji Południowo‑Wschodniej zbierana jest ok. 1/4 całej światowej produkcji ryżu.

Rbuy4s0UORS0H

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Azji Południowo‑Wschodniej. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Na części kontynentalnej przedstawianego obszaru przeważają wyżyny i góry, na wyspach wyżyny. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Poprowadzono granice państw i opisano nazwy państw. Oznaczono i opisano stolice i główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Trójkątami oznaczono wulkany i podano ich wysokości. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

6. Indie – kontrasty społeczne i gospodarcze

Indie leżą w Azji Południowej, są największym państwem w tym regionie i drugim co do liczebności państwem na świecie (1 mld 417 mln mieszkańców w 2023 roku). Ludność jest rozmieszczona nierównomiernie. Największa gęstość zaludnienia występuje na obszarach o dogodnych warunkach dla rolnictwa. Na wsi mieszka 70% ogółu ludności. Dominującą religią jest hinduizm, który wyznaje 72% ludności. Religia i podziały kastowe mają wpływ na życie społeczeństwa indyjskiego. Od lat 90. XX wieku Indie reformują swoją gospodarkę. Nastąpił szybki rozwój wielu dziedzin wytwórczości. Dynamicznie rozwinęły się usługi. Od czasu zielonej rewolucji wzrosły plony i zbiory w rolnictwie. Jednak największym problemem jest wielki wzrost liczby ludności – każdego roku w Indiach przybywa 14 mln ludzi (średnia z okresu 2010–2020).
Choć w ostatnim 10‑leciu nastąpił trzykrotny wzrost dochodu narodowego na 1 mieszkańca, to Indie nadal pozostają państwem ludzi biednych. Prawie 76% ludzi utrzymuje się za mniej niż 2 dolary USA dziennie. Problemem społecznym jest analfabetyzm. Aż 16% mężczyzn i 32% kobiet w wieku powyżej 15 lat nie potrafi czytać i pisać.

RiJYEjc1pcroL

Na ilustracji wykres liniowy. Trzykrotny wzrost liczby ludności Indii z prawie czterystu milionów w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym do miliarda trzystu milionów w roku dwa tysiące piętnastym. Co dziesięć lat przybywało od siedemdziesięciu ośmiu do stu siedemdziesięciu milionów osób - zapisano to nad wykresem. W roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym ludności było ok czterysta tysięcy. Do tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego roku przybyło siedemdziesiąt osiem milionów ludzi, od tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego roku do tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego roku przybyło sto dziewięć milionów ludzi, od tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego roku do tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego roku przybyło sto trzydzieści pięć milionów ludzi, od tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego roku do tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego roku przybyło sto sześćdziesiąt trzy milionów ludzi, od tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego roku do dwutysięcznego roku przybyło sto siedemdziesiąt milionów ludzi, od dwutysięcznego roku do dwa tysiące dziesiątego roku przybyło sto sześćdziesiąt cztery milinów ludzi, natomiast od dwa tysiące dziesiątego roku do dwa tysiące piętnastego roku przybyło sto pięć milionów ludzi.

7. Bliski Wschód – gospodarka, kultura, konflikty zbrojne

Rozległy obszar obejmujący Azję Południowo‑Zachodnią, leżący w sąsiedztwie Europy i Afryki, nazywany jest Bliskim Wschodem. Wśród kilkunastu państw tego regionu wyróżniają się kraje arabskie, w których najliczniejszą grupą etniczną są Arabowie, oraz trzy kraje z ludnością innych grup etnicznych – Turcja, Iran i Izrael. We wszystkich państwach Bliskiego Wschodu – poza Izraelem – dominują wyznawcy islamu. W Izraelu przeważają wyznawcy judaizmu. Bliski Wschód ze względu na wielkie złoża ropy naftowej (ok. 2/3 światowych zasobów) i gazu ziemnego jest niezwykle ważny dla państw importujących stamtąd te surowce energetyczne. Od kilkudziesięciu lat toczą się długotrwałe konflikty, np. palestyńsko‑izraelski. W wielu państwach Bliskiego Wschodu występują też napięcia o podłożu religijnym i społecznym. Kraje w tym regionie są silnie zróżnicowane gospodarczo – od bogatych i postępowych (Izrael, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie) po biedne i targane konfliktami (Syria, Irak).

R1ep9Bj24voLz

Ilustracja przedstawia mapę polityczną obszarów Bliskiego Wschodu. Państwa wyróżnione kolorami i opisane. Oznaczono i opisano stolice. Morza i oceany zaznaczono kolorem niebieskim i opisano. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dziesięć stopni. Bliski Wschód to państwa położone w południowo‑zachodniej Azji: Turcja, Syria, Liban, Irak, Iran, Palestyna, Jordania, Izrael, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Oman, Jemen oraz położony w Afryce Egipt. Na mapie zastosowano podziałkę liniową od zera do pięciuset kilometrów co sto kilometrów.

ROYokMbEbrT66

Ilustracja przedstawia obszary objęte konfliktami w rejonie Izraela. Państwa wyróżnione są kolorami i opisane. Liban oznaczony jest kolorem czerwonym i znajduje się najbardziej na północy. Na żółto zaznaczono Syrię na wschód od Libanu. Na południu od tych państw znajduje się Izrael zaznaczony na niebiesko, a w jego centralnej części zaznaczona na żółto Palestyna, która swoje terytorium posiada również na wybrzeżach Morza Śródziemnego. Na wschód od Izraela jest Jordania, sąsiadująca na północy z Syrią. W południowo‑zachodnim rogu mapy na brązowo oznaczone jest terytorium Egiptu. Oznaczono i opisano miasta: miasta powyżej 1 000 000 to: Tel Awiw, Damaszek, Bejrut i Amman; miasto od 500 000 do 1 000 000 to Jerozolima; miasta poniżej 500 000 mieszkańców to: Gaza, Beer Szewa, Irbid i Hajfa. Cyframi oznaczono konflikty w rejonie: 1– Wzgórza Golan w Syrii, 2 – Zachodniego Brzegu Jordanu i 3 – Strefy Gazy w Palestynie. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które zostały opisane dookoła mapy w białej ramce. Zastosowano podziałkę liniową od zera do dwustu kilometrów, co sto kilometrów (2,5 cm na mapie to 100 kilometrów w terenie).

8. Afryka – strefy klimatyczne, roślinne i glebowe

Afryka jest drugim pod względem wielkości kontynentem na świecie. Zwarta bryła lądu ma słabo rozwiniętą linię brzegową i leży symetrycznie po obu stronach równika. Dominującą formą ukształtowania powierzchni Afryki są rozległe tereny wyżynne otaczające kotliny. Na całym lądzie panują klimaty gorące i ciepłe. Podstawą wydzielenia pór roku na obszarze międzyzwrotnikowym jest roczny przebieg opadów. Klimat i ukształtowanie terenu wpłynęły na sieć wodną Afryki. Wzajemne współoddziaływanie stref klimatycznych, roślinnych i glebowych przyczyniło się do powstania charakterystycznych stref krajobrazowych ułożonych symetrycznie względem równika.

Krajobraz Afryki

Rj850uYR2axG3

Na zdjęciu kilka szczytów o żwirowych stokach porośniętych kępami traw.

R1V7PDoyB6nLT

Wydma na pustyni piaszczystej. W tle skaliste pagórki. Po jednej z wydm, w znacznym oddaleniu idzie człowiek.

R1E4wPI32XUwL

Na zdjęciu satelitarnym widać bardzo długie jezioro o nieregularnej linii brzegowej.

RQZ5LKYevWSbg

Na zdjęciu na pierwszym planie znajduje się zalesiony teren, a na drugim planie widać charakterystyczny ośnieżony szczyt górski o płaskim wierzchołku. To Kilimandżaro. Na górą - niebieskie bezchmurne niebo.

ReqhD9GylhBzK

Na zdjęciu widać płaski teren, rozległe rozlewisko, gdzieniegdzie drzewa.

Rkjc6hX4YB0kP

Na zdjęciu na pierwszym planie morze, dalej brzeg morza, piaszczysta plaża, palmy, zabudowania z dachami krytymi słomą lub palmowymi liśćmi.

9. Afryka – formy gospodarowania w strefie Sahelu

Sahel to stosunkowo wąski pas terenu leżący na południe od Sahary. Środowisko przyrodnicze tego obszaru kształtuje bardzo wysoka temperatura powietrza w ciągu roku oraz skąpe, nieregularne opady występujące w czasie krótkiej pory deszczowej. Sieć wodną tworzą rzeki i jeziora okresowe. Liczne są solniska. Co kilka, kilkanaście lat Sahel dotyka katastrofalna susza. Tradycyjnym sposobem gospodarowania w strefie Sahelu jest pasterstwo koczownicze (nomadyzm), które umożliwiło najlepsze wykorzystanie zasobów roślinnych w tym regionie. Tereny półsuche powinny pozostać zagospodarowane. Jednak należy dbać, by nie przekroczyć progów odporności w ekosystemach tego regionu i do nich dostosować gospodarczą działalność ludzi.

R9Nbi8c35Tvll

Ilustracja przedstawia mapę Afryki. Kolorami przedstawiono obszary pustynne w północnej części Afryki (ciemnożółty), półpustynne przylegające bezpośrednio do pustyń (jasnożółty), a kolorem różowym - obszary zagrożone pustynnieniem. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano dookoła mapy w białej ramce co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie. Obszaru pustynne to Sahara położona w północnej części kontynentu, rozciągająca się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie po Morze Czerwone na wschodzie. Od południa i północy rejon ten otoczony jest obszarami półpustynnymi, jest to rejon nad pasem Sahelu oraz na północy wybrzeże kontynentu, jedynie na północno‑zachodniej części natknąć się można na obszary zagrożone pustynnieniem (okolica pasma górskiego Atlas). Obszary pustynne występują również na północnym wybrzeżu Półwyspu Somalijskiego nad Zatoką Adeńską. Wokół tego obszaru występują obszary półpustynne sięgające aż do źródeł Nilu Błękitnego i Jeziora Turkana. Rejony te okalane są przez obszary zagrożone pustynnieniem, które sięgają aż okolic Jeziora Wiktorii. Ostatnim obszarem pustynnym na mapie jest Pustynia Namib położona w południowo zachodniej Afryce na wybrzeżu Atlantyku. Rozciąga się od ujścia rzeki Kunene do ujścia rzeki Oranje zaznaczonej na mapie. Pustynię okala wąski pas obszaru półpustynnego, a za nim rozciąga się prawie do wschodniego wybrzeża pas obszarów zagrożonych pustynnieniem. Obszary narażone na pustynnienie znajdują się również na południowym Madagaskarze i obejmują prawie połowę terytorium wyspy.

10. Rozwój gospodarczy i poziom życia w krajach afrykańskich

Rdzenna ludność Afryki dzieli się na 5 zróżnicowanych grup. Są to: biali Afrykanie zamieszkujący wybrzeża północne i obszar Sahary oraz Murzyni, Pigmeje, ludy Khoisan i Austronezyjczycy żyjący na południe od Sahary i na Madagaskarze. W Afryce notuje się największy procentowy wzrost liczby ludności. Między rokiem 1950 a 2023 liczba ludności na tym kontynencie wzrosła pięciokrotnie. Podział polityczny Afryki niemal w całości został ustalony przez europejskie państwa kolonialne. Dzisiaj istnieje tu 55 krajów bardzo zróżnicowanych pod względem wielkości, liczby ludności i rozwoju gospodarczego. Do państw średnio rozwiniętych gospodarczo zalicza się Republikę Południowej Afryki, Nigerię i państwa leżące w Afryce Północnej. Pozostałe kraje Afryki należą do grupy państw o niskim poziomie rozwoju gospodarczego.

ROktp0VJF2XTW

Ilustracja przedstawia mapę polityczną Afryki. Państwa wyróżniono kolorami i opisane. Oznaczono i opisano stolice. Morza zaznaczono kolorem niebieskim i opisano. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano w białej ramce dookoła mapy co dziesięć stopni.

11. Ameryka Północna i Ameryka Południowa – zróżnicowanie ludności

Ameryka Północna to trzeci, a Ameryka Południowa czwarty co do wielkości kontynent na Ziemi. Oba lądy łączą się ze sobą w regionie zwanym Ameryką Środkową. Ameryka jest lądem o największej rozciągłości południkowej. Krańcowe punkty są oddalone od siebie o 15,6 tys. km. Cechą charakterystyczną w ukształtowaniu powierzchni obu Ameryk są biegnące wzdłuż zachodniego wybrzeża wysokie łańcuchy górskie. Położenie geograficzne i czynniki klimatotwórcze wpływają na wielką różnorodność krajobrazów w Ameryce.
W XVI wieku rozpoczęła się kolonizacja Ameryki przez Europejczyków. W następnych latach wraz z rozwojem rolnictwa plantacyjnego zostają przywiezieni czarnoskórzy niewolnicy z Afryki. Dzisiaj w Ameryce żyją przede wszystkim potomkowie ludności napływowej – białej (europejskiej), murzyńskiej, azjatyckiej. Niewielki odsetek stanowi rdzenna ludność miejscowa – Indianie i Eskimosi. Z czasem powstały też mieszane odmiany człowieka – Metysi, Mulaci, Zambosi.
Dzieje osadnictwa w Ameryce wpłynęły na współczesne nierównomierne rozmieszczenie ludności oraz zróżnicowanie językowe i kulturowe. Rzeka Rio Grande oddziela Amerykę Anglosaską z przeważającym językiem angielskim od obszaru Ameryki Łacińskiej z dominującymi językami hiszpańskim i portugalskim.

RcGiA80CfIlt0

Ilustracja przedstawia mapę rozmieszczenia języków w Ameryce. Kolorami oznaczono języki: języki romańskie – francuski w Kanadzie i na Haiti, portugalski w Brazylii, hiszpański w Meksyku, Wenezueli, Kolumbii. Ekwadorze, Peru, Chile, Boliwii, Paragwaju, Urugwaju i Argentynie. Języki germańskie – angielski w Kanadzie, USA, Gujanie i państwach karaibskich, niderlandzki w Surinamie i na Antylach Holenderskich. Języki eskimo‑aleuckie – na północnych krańcach Kanady i na Alasce. Języki indiańskie: północna Kanada i część obszarów państw położonych w dorzeczu Amazonki. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

12. Brazylia – eksploatacja lasów Amazonii, wielkie miasta

Brazylia to największe państwo Ameryki Południowej zarówno pod względem obszaru, jak i liczby ludności. Zajmuje prawie połowę powierzchni kontynentu. Jest piątym pod względem powierzchni i liczby ludności państwem na świecie. Brazylię skolonizowali głównie osadnicy z Portugalii. To jedyny kraj w Ameryce Południowej, w którym językiem urzędowym jest portugalski. Na obszarze Brazylii wyróżnia się dwa wielkie regiony: Nizinę Amazonki porośniętą przez wielogatunkowy wilgotny las równikowy i Wyżynę Brazylijską o zróżnicowanych formacjach roślinnych z przewagą sawanny.
Lasy równikowe w Amazonii odgrywają wielką rolę w ekosystemie Ziemi – są one zielonymi płucami naszej planety. W ostatnich latach zaznacza się nadmierna ich eksploatacja. Corocznie ok. 40 tys. kmIndeks górny 2² lasów deszczowych zostaje wytrzebionych (wyciętych, wypalonych), a pozyskane w ten sposób tereny zajmuje rolnictwo.
Brazylia to państwo o bardzo wysokim poziomie urbanizacji. Ludność skupiona jest w pasie wybrzeża nad Oceanem Atlantyckim. Tu też leży większość wielkich miast. Dwa z nich – Rio de Janeiro (12 mln mieszkańców) i Sao Paulo (21 mln) – to megamiasta. W wielkich miastach Brazylii powstały tereny samowolnej nietrwałej zabudowy mieszkaniowej, gdzie żyje uboga ludność. Elementem polityki społecznej są próby interioryzacji, tj. przyciągnięcia ludności do wnętrza kraju. Jedną z takich inwestycji było przeniesienie stolicy państwa w 1960 roku z Rio de Janeiro do Brasilii – nowego miasta położonego na Wyżynie Brazylijskiej.

R1TtLij3OJAsr

Ilustracja przedstawia mapę rolnictwa Brazylii. Na mapie uwzględniono następujące strefy roślinne: las namorzynowy występujący na wybrzeżu Niziny Gujańskiej, wilgotny las równikowy obejmujący obszar doliny Amazonki, las parkowy znajdujący się na południe od doliny Amazonki, sawanna na obszarze Płaskowyżu Centralnego, step obejmujący Mato Grosso oraz południową część Wyżyny Brazylijskiej. Sygnaturami oznaczono uprawy: pszenica, jęczmień, kukurydza, ryż, sorgo, ziemniaki, maniok, trzcina cukrowa, soja, orzeszki, ziemne, kawa, kakao, herbata paragwajska (yerba maté), tytoń, bawełna, winorośl, cytrusy, banany, inne owoce, palma kokosowa i palma oleista. Hodowla: bydło, trzoda chlewna, owce, kozy i konie. Sygnatury upraw występują głównie na wschodnim wybrzeżu Brazylii, hodowla natomiast odbywa się głównie na stepie oraz na terenach rolniczych. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano w białej ramce co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

13. Stany Zjednoczone Ameryki – światowa potęga gospodarcza

Stany Zjednoczone Ameryki są czwartym co do wielkości powierzchni państwem na świecie (9 mln 526,5 tys. kmIndeks górny 2²) i największym krajem imigracyjnym. Ludzie przybywający do tego kraju – dobrowolnie lub przywiezieni jako niewolnicy z Afryki – wywodzili się z wielu narodów i grup etnicznych. Obecnie jest to trzeci co do liczby ludności naród na świecie (332 mln w 2023 roku).
Stany Zjednoczone Ameryki są największą potęgą gospodarczą we współczesnym świecie. Rolnictwo dostosowało się do warunków naturalnych. Z czasem wytworzyły się regiony specjalizacji produkcji rolnej, w których wytwarza się duże nadwyżki żywności oraz surowce pochodzenia rolniczego dla przemysłu.
Gospodarka Stanów Zjednoczonych znajduje się w fazie postindustrialnej. Jej cechą jest bardzo niskie zatrudnienie w rolnictwie, niewielkie w przemyśle oraz bardzo duże w sektorze usług. Ważną tendencją w gospodarce jest stały rozwój gałęzi przemysłu wysokich technologii oraz automatyzacja i komputeryzacja produkcji.

R19xB4MR1MCVj

Ilustracja przedstawia mapę Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Kolorami wyróżniono Pas Przemysłowy ze starymi ośrodkami przemysłu w północno‑wschodniej części kraju (Minneapolis, Chicago, Detroit, Waszyngton, Baltimore, Filadelfia, Nowy Jork, Boston) i obszary szybkiego rozwoju przemysłu na zachodnim wybrzeżu i południu kraju (Portland, Seattle, San Francisco, Los Angeles, Dallas, Houston, Nowy Orlean). Miasta oznaczono kolorowymi sygnaturami uwzględniającymi wielkość ośrodków, powyższe miasta zaliczane są do wielkich i dużych ośrodków przemysłowych. Południową część Stanów Zjednoczonych zakreskowano, wydzielając pas Sun Belt, charakteryzujący się wysokimi temperaturami. W legendzie opisano kolory i znaki użyte na mapie.

14. Australia – środowisko przyrodnicze, cechy gospodarki

Australia to najmniejszy kontynent mający powierzchnię 7,7 mln kmIndeks górny 2². W całości leży na półkuli południowej symetrycznie po obu stronach zwrotnika Koziorożca. Cały kontynent zajmuje jedno państwo – Związek Australijski będący na 6. miejscu na świecie pod względem powierzchni. Australia liczy w 2023 roku 25,6 mln mieszkańców, a średnia gęstość zaludnienia wynosi tylko 3,4 osoby na kmIndeks górny 2². Cechy środowiska przyrodniczego wpływają na rozwój gospodarki. Około 60% powierzchni Australii jest pozbawiona wód powierzchniowych. Wodę dla rolnictwa pozyskuje się z głębokich basenów artezyjskich. Najważniejszym działem rolnictwa jest hodowla owiec (76 mln sztuk, 2. miejsce na świecie) i bydła rogatego. Australia posiada bogate zasoby surowców mineralnych, które są pozyskiwane przez dobrze rozwinięty przemysł wydobywczy. Rolnictwo na dużą skalę wytwarza surowce i półprodukty roślinne i zwierzęce (wełna, mięso). Wyżej wymienione surowce stały się podstawą silnego przemysłu przetwórczego (energetycznego, hutniczego, elektromaszynowego, chemicznego, włókienniczego, spożywczego), który rozwinięto w miastach leżących na wschodnich i południowo‑wschodnich wybrzeżach kontynentu.

RRm24u4RbkhF2

Ilustracja przedstawia mapę rolnictwa Australii i Oceanii. Na mapie sygnaturami przedstawiono główne uprawy. W centrum i na wschodzie Australii pustynie i półpustynie (brak upraw). Dookoła sawanna (hodowla bydła, owiec i kóz). Na wschodnim wybrzeżu tereny uprawne (pszenica, jęczmień, owies, kukurydza, ryż, sorgo, trzcina cukrowa, ziemniaki, orzeszki ziemne) i hodowla (bydło, trzoda chlewna, owce, kozy i konie). Na najdalej wysuniętych na południe krańcach kontynentu uprawa cytrusów i innych owoców. Na Nowej Gwinei uprawa batatów, bananów, kawy, kakao, palm oleistych i kokosowych. Na Nowej Zelandii przeważa hodowla owiec i kóz. Na mapie południki i równoleżniki. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

15. Arktyka i Antarktyka – środowisko geograficzne

Arktyka leży wokół bieguna północnego. Region ten obejmuje wąski pas wybrzeży Eurazji i Ameryki Północnej oraz największą wyspę świata – Grenlandię. Morską część regionu stanowi Ocean Arktyczny, którego środkową część pokrywa wielki pak polarny. Naprzeciwko Arktyki, po drugiej stronie kuli ziemskiej, wokół bieguna południowego leży Antarktyka. Jest to obszar obejmujący jedyny niezamieszkany kontynent – Antarktydę – oraz wyspy i południowe części trzech Oceanów – Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego – do ok. 50°S. Oba regiony leżą w strefach zimnych i objęte są klimatem polarnym i subpolarnym. Wybitnie chłodnymi obszarami są wnętrza lądów Grenlandii i Antarktydy, gdzie notuje się najniższe temperatury powietrza na Ziemi (–89,7°C w stacji Wostok na Antarktydzie).
Na Grenlandii i na Antarktydzie znajdują się lądolody o średniej grubości od 1800 m do 2300 m będące wielkimi magazynami słodkiej wody. Na wybrzeżach obu obszarów i w wodach przybrzeżnych występuje bogata fauna. Natomiast flora jest bardzo uboga i ograniczona do skrawków wybrzeży niepokrytych lodem.
Od 1959 roku Antarktyka jest objęta układem międzynarodowym, w którym uznaje się konieczność ochrony zasobów przyrodniczych tego regionu. W Arktyce nie ma pełnych uregulowań międzynarodowych do obszaru leżącego na Oceanie Arktycznym poza przybrzeżną strefą 200 mil morskich.

RcY2u0SFZYh7L

Ilustracja przedstawia mapę przeglądową Arktyki. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono sześcioma odcieniami koloru niebieskiego. Na mapie opisano nazwy wysp, półwyspów, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano południki i równoleżniki co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

RW6fhAEXnx4XA

Ilustracja przedstawia mapę przeglądową Antarktydy. Cały obszar lądowy pokolorowany jest kolorem szarym, co oznacza lądolód pokrywający całą powierzchnię kontynentu. Morza zaznaczono odcieniami koloru niebieskiego. Na mapie opisano nazwy krain geograficznych, lodowców, przylądków. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Czerwonymi kropkami przedstawiono stacje badawcze. Jest ich około trzydziestu i znajdują się gównie na wybrzeżach. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano w białej ramce dookoła mapy co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

Ćwiczenia

Pamiętam i rozumiem

1. Wymień nazwy kontynentów w kolejności od największego do najmniejszego.

2. Wymień kontynenty leżące w całości na:

   1. półkuli północnej,

   2. półkuli południowej.

3. Podaj dwa przykłady kontrastów geograficznych w Azji.

4. Wymień trzy religie monoteistyczne, które powstały na obszarze Azji Południowo‑Zachodniej i obecnie są religiami światowymi.

5. Wymień dwa państwa świata, w których liczba ludności przekroczyła 1 miliard.

6. Wyjaśnij termin eksplozja demograficzna.

7. Posługując się schematycznymi rysunkami, wyjaśnij, jak powstaje monsun letni i monsun zimowy w Azji Południowej. Opisz cechy fizyczne monsunu letniego i zimowego.

8. W którym z poznanych obszarów Azji występują społeczne zachowania określane jako kultura ryżu?

9. Wyjaśnij termin zielona rewolucja. Przedstaw na przykładzie Indii zmiany, jakie nastąpiły w rolnictwie tego kraju po wprowadzeniu do uprawy wysokoplennych odmian pszenicy i ryżu.

10. Wyjaśnij pochodzenie nazw Ameryka Anglosaska i Ameryka Łacińska w odniesieniu do historii kolonizacji Ameryki.

11. Wymień grupy ludności, jakie powstały w Ameryce w wyniku wymieszania się ludności napływowej – Europejczyków i Afrykanów – oraz ludności rdzennej – Indian.

12. Wyjaśnij znaczenie terminu fawela.

13. Wymień geograficzne czynniki, które sprzyjały gospodarczemu rozwojowi Stanów Zjednoczonych Ameryki.

14. Zdefiniuj terminy: technopolia i  przemysł hi‑tech.

15. Posłuż się rysunkami i wyjaśnij, jak ułożone są warstwy skalne w basenie artezyjskim.

16. Zdefiniuj pojęcia: Arktyka, Antarktyka.

Czytam i interpretuję

1. Omów przyczyny rozwoju rolnictwa na obszarze Żyznego Półksiężyca i przedstaw następstwa udomowienia roślin i zwierząt.

2. Odczytaj na mapie hipsometrycznej nazwy i wysokości najwyższego i najniższego miejsca Azji. Oblicz różnice wysokości między nimi.

3. Posługując się mapami tematycznymi, przedstaw naturalne zagrożenia wynikające z położenia geograficznego Japonii.

4. Korzystając z danych umieszczonych w tabeli Ludność świata i kontynentów w latach 1960 i 2023, oblicz łączny procentowy udział ludności Chin i Indii w liczbie ludności świata.

5. Poniższe nazwy państw podziel na dwie grupy: państwa leżące na Bliskim Wschodzie, czyli w Azji Południowo‑Zachodniej, i państwa leżące na Dalekim Wschodzie, czyli w Azji Południowo‑Wschodniej. Posłuż się mapą polityczną Azji.
   Jordania, Katar, Malezja, Oman, Indonezja, Arabia Saudyjska, Kambodża, Laos, Irak, Liban, Tajlandia, Myanma, Brunei, Iran.

6. W 2019 roku państwa nad Zatoką Perską wydobyły łącznie 1 mld 240 mln ton ropy naftowej. Roczna produkcja na świecie wyniosła 3 mld 228 mln ton. Oblicz procentowy udział państw znad Zatoki Perskiej w światowej produkcji ropy naftowej. Przedstaw, jakie znaczenie dla gospodarki światowej mają państwa leżące nad Zatoką Perską.

7. Posługując się mapami tematycznymi i własną wiedzą, wyjaśnij, dlaczego w Afryce w strefie zwrotnikowej występują obszary pustynne i półpustynne.

8. Posługując się mapami ogólnogeograficznymi i mapami tematycznymi, wykaż, że położenie geograficzne Afryki wpływa na symetryczne względem równika ułożenie stref klimatycznych, roślinnych i glebowych.

9. Przedstaw główne przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Ameryce. Posłuż się mapami tematycznymi i wiadomościami o historii kolonizacji Ameryki.

Rozwiązuję problemy

1. Posługując się danymi z tabeli:

• wskaż kontynent, na którym nastąpił największy bezwzględny wzrost ludności między rokiem 1960 a 2023.

• wskaż kontynent, na którym nastąpił największy procentowy przyrost liczby ludności między rokiem 1960 a 2023.

2. Przedstaw czynniki, które decydują o wzroście liczby ludności w wybranych regionach.

3. Na podstawie danych z tabeli ustal, które z czterech państw najbardziej zwiększyło ogólną wartość produktu krajowego brutto w latach 2000–2023.

3. Posłuż się mapą polityczną Azji Południowo‑Zachodniej i przedstaw, jakie główne konflikty zbrojne toczą się w tym regionie. Wyjaśnij, jakie jest podłoże konfliktów.

4. Sahel to strefa, w której występują ogromne niedobory wody. Uzasadnij, które formy gospodarczej działalności człowieka powinny być rozwijane w tym regionie.

5. Uzasadnij konieczność ochrony wilgotnych lasów równikowych na Nizinie Amazonki. Przedstaw możliwe zagrożenia, gdy lasy te zostaną nadmiernie wytrzebione.

6. Fauna i flora Australii charakteryzuje się wielką odrębnością. Wyjaśnij, jakie czynniki umożliwiły przetrwanie na tym kontynencie grup zwierząt, które wyginęły na innych lądach.

7. Handel zagraniczny ma wielkie znaczenie dla gospodarki Japonii (eksport 1,8%, import 2,9% udziału w świecie). Przedstaw możliwe następstwa dla gospodarki Japonii w przypadku dużego ograniczenia importu i eksportu.

8. Wyjaśnij, które działy rolnictwa są dobrze rozwinięte w Australii, mimo że 60% powierzchni tego lądu jest pozbawione lód powierzchniowych.

9. Układ w sprawie Antarktyki chroni środowisko tego regionu i wprowadza 50‑letni zakaz jakiejkolwiek eksploatacji zasobów mineralnych, przekształcając Antarktykę w rezerwat przyrody przeznaczony dla pokoju i nauki. Uzasadnij, że takie postanowienie jest właściwe.

Test sprawdzający: Wybrane problemy i regiony geograficzne świata. Punkty podstawy programowej od XIV do XVIII.