R1PBW2dUOJYGI
Obraz przedstawia dwie czaple stojące nad brzegiem bagna. Jedna z nich wsuwa dziób pod skrzydła, druga stoi bokiem do oglądającego. Gdzieniegdzie z bagna wystają kępy roślin, krzaków, połamanych gałęzi. Dokoła widać różnej wielkości drzewa, krzaki, fragmenty polany, a dalej las. Niebo jest przysłonięte jasnymi chmurami.

Przeciw nicości: czyn i poryw ku innemu światu

Bagno. Polesie
Źródło: Iwan Szyszkin, Bagno. Polesie, 1890, domena publiczna.

Ze świadomości niedostatków zarówno ludzkiej kondycji, jak i rzeczywistości dostępnej człowiekowi w doświadczeniu, rodzi się marzenie o przekroczeniu ograniczeń. W obliczu niewystarczalności fizycznego bytowania człowiek nierzadko zwraca się ku szeroko pojętej metafizycemetafizykametafizyce. Ten poryw ku ideałowi to swoiste wyzwanie rzucone nicości, nihilizmowinihilizmnihilizmowi i doświadczeniu absurdu istnienia. Kształtująca się postawa egzystencjalnego aktywizmuaktywizmaktywizmu uznawana bywa za jedną z miar wartości ludzkiego istnienia.

Akt twórczy artysty i dzieło sztuki to jedna z wielu możliwych form, w jakich postawa owa może się realizować. Sztuka zdolna jest rejestrować ze szczególną dokładnością różne warianty i niuanse egzystencjalnego zmagania z nicością. Poezja Bolesława Leśmiana jest przykładem tak właśnie zorientowanej twórczości.

nihilizm
metafizyka
aktywizm
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

w jaki sposób i w jakich doświadczeniach człowiek poszukuje szansy przekroczenia ograniczeń i niedoskonałości ludzkiej kondycji i ludzkiego świata. Zredaguj na ten temat krótką notatkę.

RNKXpsxzdJ4e4
(Uzupełnij).
j0000007YEB3v20_0000000E
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

A ty z tej próżni czemu drwisz...?

1DziewczynaBolesław Leśmian
Bolesław Leśmian Dziewczyna

Dwunastu braci, wierząc w sny, zbadało mur od marzeń strony,
A poza murem płakał głos, dziewczęcy głos zaprzepaszczony.

I pokochali głosu dźwięk i chętny domysł o Dziewczynie,
I zgadywali kształty ust po tym, jak śpiew od żalu ginie...

Mówili o niej: »Łka, więc jest!« – I nic innego nie mówili,
I przeżegnali cały świat – i świat zadumał się w tej chwili...

Porwali młoty w twardą dłoń i jęli w mury tłuc z łoskotem!
I nie wiedziała ślepa noc, kto jest człowiekiem, a kto młotem?

»O, prędzej skruszmy zimny głaz, nim śmierć Dziewczynę rdzą powlecze!« –
Tak, waląc w mur, dwunasty brat do jedenastu innych rzecze.

Ale daremny był ich trud, daremny ramion sprzęg i usił!
Oddali ciała swe na strwon owemu snowi, co ich kusił!

Łamią się piersi, trzeszczy kość, próchnieją dłonie, twarze bledną...
I wszyscy w jednym zmarli dniu i noc wieczystą mieli jedną!

Lecz cienie zmarłych – Boże mój! – nie wypuściły młotów z dłoni!
I tylko inny płynie czas – i tylko młot inaczej dzwoni...

I dzwoni w przód! I dzwoni wspak! I wzwyż za każdym grzmi nawrotem!
I nie wiedziała ślepa noc, kto tu jest cieniem, a kto młotem?

»O, prędzej skruszmy zimny głaz, nim śmierć Dziewczynę rdzą powlecze!« –
Tak, waląc w mur, dwunasty cień do jedenastu innych rzecze.

Lecz cieniom zbrakło nagle sił, a cień się mrokom nie opiera!
I powymarły jeszcze raz, bo nigdy dość się nie umiera...

I nigdy dość, i nigdy tak, jak pragnie tego ów, co kona!...
I znikła treść – i zginął ślad – i powieść o nich już skończona!

Lecz dzielne młoty – Boże mój – mdłej nie poddały się żałobie!
I same przez się biły w mur, huczały śpiżem same w sobie!

Huczały w mrok, huczały w blask i ociekały ludzkim potem!
I nie wiedziała ślepa noc, czym bywa młot, gdy nie jest młotem?

»O, prędzej skruszmy zimny głaz, nim śmierć Dziewczynę rdzą powlecze!« –
Tak, waląc w mur, dwunasty młot do jedenastu innych rzecze.

I runął mur, tysiącem ech wstrząsając wzgórza i doliny!
Lecz poza murem – nic i nic! Ni żywej duszy, ni Dziewczyny!

Niczyich oczu ani ust! I niczyjego w kwiatach losu!
Bo to był głos i tylko – głos, i nic nie było oprócz głosu!

Nic – tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata!
Takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata?

Wobec kłamliwych jawnie snów, wobec zmarniałych w nicość cudów,
Potężne młoty legły w rząd, na znak spełnionych godnie trudów.

I była zgroza nagłych cisz. I była próżnia w całym niebie!
A ty z tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie?

j0000007YEB3v20_00000_BIB_001 Źródło: Bolesław Leśmian, Dziewczyna, [w:] tegoż, Poezje wybrane, Wrocław 1983, s. 150–152.
Ćwiczenie 1

Zastanów się, jakie aluzje można rozpoznać w liczbie braci. Jakie możliwości interpretacyjne otwierają się dzięki takiemu rozpoznaniu? Sformułuj hipotezę interpretacyjną.

Rt2Ea7Rb9QJTI
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 2

Zastanów się, do jakiej filozoficznej formuły nawiązuje fragment: Łka, więc jest. Wyjaśnij, co można na podstawie tej parafrazy powiedzieć o byciu (istnieniu).

RWoWSZy5eJoZS
(Uzupełnij).
1
Wskazówka
  • „Łka, więc jest” to parafraza Kartezjańskiego „myślę, więc jestem”.

  • „Łkania”- np. smutek, tęsknota, lęk, żal, samotność itd. to warunek, podstawa podmiotowego istnienia.

  • „Nic – tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata!/Takiż to świat! Niedobry świat! [...]”. Może być zinterpretowane jako motywacja przedsięwzięcia dwunastu braci: ponieważ istnienie jawi im się jako tragiczne, łkanie (reprezentujące postawę wynikającą z doświadczenia egzystencji jako tragicznej) gotowi są uznać za dowód istnienia (Dziewczyny). Jeśli zaakceptujemy taką hipotezę interpretacyjną, wówczas ruch braci od rzeczywistości ku wymarzonej Dziewczynie uznany być może za akt przekroczenia ograniczeń egzystencji tragicznej w heroicznym porywie ku „innemu”, doskonalszemu światu, pełniejszemu istnieniu.

Ćwiczenie 3
R8vaul2MdBXxG
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4

Wyjaśnij, jak interpretujesz fakt, że wyraz „Dziewczyna” w utworze Leśmiana konsekwentnie zapisywany jest wielką literą.

RcKGF7u1XDdGD
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 5

Omów znaczenia, jakie w balladzie „Dziewczyna” może mieć słowo „przeżegnali”. Wyjaśnij, czemu służy dwuznaczność dająca się tutaj dostrzec.

Opisz znaczenia, jakie w balladzie „Dziewczyna” może mieć słowo „przeżegnali”. Wyjaśnij, czemu służy dwuznaczność dająca się tutaj dostrzec.

R19hCnWdoYX1w
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 6

Wyjaśnij, jak interpretujesz reakcję świata na gest wykonany przez braci z ballady „Dziewczyna”. Opisz, co ta antropomorficzna reakcja może oznaczać.

RF5g1I5cNsjcl
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 7

Wyjaśnij, jak interpretujesz sens pytania w balladzie „Dziewczyna”: „Czym bywa młot, gdy nie jest młotem?”. W jakich okolicznościach młot nie jest młotem? Co ustanawia byt młota?

RXbXrkRuKzW1k
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 8
RjtPQey0oAOZ61
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Wyszukaj w tekście „Dziewczyna” Bolesława Leśmiana wszystkie fragmenty, w których użyto rzeczownika „sen”, a następnie określ sensy, jakie uruchamiane są w wierszu przez to słowo. Czy wyraz ten, twoim zdaniem, może być uznany za jedno ze słów kluczy do interpretacji utworu? Uzasadnij swoją opinię.

R16Ik8M4Dvi9h
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 9

Znajdź w utworze „Dziewczyna” i rozważ konstrukcję i sens formuły „kłamliwych jawnie snów”. Wyjaśnij, co nadaje tej formule charakter antytezy.

RmhQbFTkCYbRU
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 10

Podaj fragmenty, gdzie dokonuje się swoista sakralizacja rzeczywistości, w której działają bohaterowie, oraz samego przedsięwzięcia.

Ru7fyAhnc2vOV
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 11

Bohaterowie wiersza „Dziewczyna” – bracia, cienie, młoty – funkcjonują na różnych, choć powiązanych ze sobą planach istnienia. Określ specyfikę tych planów (poziomów czy wymiarów) bytu oraz relacji między nimi.

R1S8gN84dGfAW
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 12

Wyjaśnij, co w balladzie „Dziewczyna” znaczy formuła „Bo to był głos i tylko – głos, i nic nie było, oprócz głosu!”. Co mogło być źródłem głosu? Jak ów głos istniał? Co on, według ciebie, reprezentuje?

R16eF6TMPwXT4
(Uzupełnij).
Polecenie 2

Przywołując odpowiednie cytaty z tekstu „Dziewczyny”, rozstrzygnij, czy w obliczu pustki za murem trud podjęty przez bohaterów okazuje się wartościowy, czy – przeciwnie – jałowy i daremny. Uzasadnij swoje rozstrzygnięcie.

R1c5YaNfzT8Fx
(Uzupełnij).
1
Wskazówka

Kluczem do rozstrzygnięcia pytania o wartość podjętego czynu wydaje się fragment: „Potężne młoty legły w rząd na znak spełnionych godnie trudów.” Warto poddać ten fragment dokładniejszej refleksji, pytając o sens mocy i godności, które wyraziły się w podjętym czynie. Wśród możliwych interpretacji celowe wydaje się wyeksponowanie prawdy egzystencjalnej: dążenie do przekroczenia ograniczeń danej egzystencji stanowi o godności ludzkiego istnienia, która to godność spełnia się w samym czynie, niezależnie od realności motywującego ten czyn ideału. O wartości istnienia stanowi samo podjęcie aktywności, nie zaś – spełnienie w osiągnięciu celu. Poprzez czyn następuje usensowienie świata i indywidualnego istnienia.

Polecenie 3

Rozważ sens apostrofy zawartej w ostatnim wersie „Dziewczyny”. Wyjaśnij, kto jest, według ciebie, adresatem tych słów oraz jak je rozumiesz.

R6hlvB8H8dDZQ
(Uzupełnij).
Polecenie 4

Wykorzystując wnioski z wszystkich dotychczasowych zadań, przedstaw własną, całościową interpretację ballady Dziewczyna. Zadbaj o spójność wywodu i umotywowanie czynionych rozpoznań odpowiednimi argumentami.

RpdDxGl3Vp85Y
(Uzupełnij).
j0000007YEB3v20_0000002V
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Zmącony spokój

DusiołekBolesław Leśmian
Bolesław Leśmian Dusiołek

Szedł po świecie Bajdała,
Co go wiosna zagrzała –
Oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu,
Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu.

Zachciało się Bajdale,
Przespać upał w upale,
Wypatrzył zezem ściółkę ze mchu popod lasem,
Czy dogodna dla karku – spróbował obcasem.

Poległ cielska tobołem
Między szkapą a wołem,
Skrzywił gębę na bakier i jęzorem mlasnął
I ziewnął wniebogłosy i splunął i zasnął.

Nie wiadomo dziś wcale,
Co się śniło Bajdale?
Lecz wiadomo, że szpecąc przystojność przestworza,
Wylazł z rowu Dusiołek, jak półbabek z łoża.

Pysk miał z żabia ślimaczy –
(Że też taki żyć raczy!) –
A zad tyli, co kwoka, kiedy znosi jajo.
Milcz gębo nieposłuszna, bo dziewki wyłają!

Ogon miał ci z rzemyka,
Podogonie zaś z łyka.
Siadł Bajdale na piersi, jak ten kruk na snopie –
Póty dusił i dusił, aż coś warkło w chłopie!

Warkło, trzasło, spotniało!
Coć się stało, Bajdało?
Dmucha w wąsy ze zgrozy, jękiem złemu przeczy –
Słuchajta, wszystkie wierzby, jak chłop przez sen beczy!

Sterał we śnie Bajdała
Pół duszy i pół ciała,
Lecz po prawdzie niedługo ze zmorą marudził –
Wyparskał ją nozdrzami, zmarszczył się i zbudził.

Rzekł Bajdała do szkapy:
Czemu zwieszasz swe chrapy?
Trzebać było kopytem Dusiołka przetrącić,
Zanim zdążył mój spokój w całym polu zmącić!

Rzekł Bajdała do wołu:
Czemuś skąpił mozołu?
Trzebać było rogami Dusiołka postronić,
Gdy chciał na mnie swej duszy paskudę wyłonić!

Rzekł Bajdała do Boga:
O, rety – olaboga!
Nie dość ci, żeś potworzył mnie, szkapę i wołka,
Jeszcześ musiał takiego zmajstrować Dusiołka?

j0000007YEB3v20_00000_BIB_002 Źródło: Bolesław Leśmian, Dusiołek, [w:] tegoż, Poezje wybrane, s. 68–70.
RTtaqCmPpvumN
Źródło: Vincent van Gogh, Południe, olej na płótnie, Musée d'Orsay, domena publiczna.
Polecenie 5

Przeczytaj balladę Dusiołek Bolesława Leśmiana, a następnie zredaguj charakterystykę głównego bohatera – Bajdały. Zastanów się, czy wizerunek narzucający się odbiorcy w pierwszych strofach wiersza został konsekwentnie utrzymany do końca. Uzasadnij swoją wypowiedź.

R1FRRkqW7EjG2
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 13

Wyjaśnij, kim lub czym jest w wierszu Dusiołek. Jaki jest jego ontologiczny status? W jaki sposób wkracza do rzeczywistości?

RJedim8tONSd1
(Uzupełnij).
Polecenie 6

Zastanów się i odpowiedz na pytanie: „Czy znajdujesz jakieś uzasadnienie dla nękania Bajdały przez Dusiołka?”.

R1EFTsnnXfGcV
(Uzupełnij).
1
Wskazówka

Bajdała – ewidentnie reprezentant kultury ludowej – śpi w ciągu dnia, łamiąc tym samym porządek, w którym dzień przeznaczony jest na pracę, a noc – na wypoczynek. Manifestacja Dusiołka może być w tym kontekście uznana za swoistą „karę” za naruszenie tego porządku.

Ćwiczenie 14

W finałowej skardze‑proteście Bajdały pojawia się czasownik „potworzyć”. Określ, jakie znaczenia można rozpoznać w tym słowie.

R1RyNa2kxwYFg
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 15

Wyjaśnij, w jaką relację z Bogiem wchodzi Bajdała w swojej finałowej skardze.

R1RCAKXQPNV4Q
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 16

Zastanów się nad sensem protestu Bajdały. Odpowiedz, z czego ten protest wynika i co zostaje nim objęte?

RcLSNrzt5M4gK
(Uzupełnij).
1
Wskazówka

Bajdała może być poetą, bajarzem, na co wskazuje budowa słowotwórcza neologizmu.
Skarga/ protest Bajdały – zagarniająca, co warto podkreślić, nie tylko Dusiołka, ale również samego Bajdałę, szkapę i wołu – zdaje się być wymierzona w niedoskonałość Stworzenia, więc w szeroko rozumiane zło, wpisane w dzieło Boga. W ten sposób finałowa refleksja Bajdały, który dzięki niej łamie wizerunek wiejskiego prostaczka i nabiera cech ludowego mędrca, zazębia się z problemem teodycei.

teodycea
teodycea

koncepcja z dziedziny teologii, formułująca wyjaśnienie sprzeczności między boską wszechmocą i dobrocią a istnieniem zła w obrębie boskiego stworzenia

Polecenie 7

Zastanów się, czy puentę wiersza można interpretować w odniesieniu do problemu teodycei. Uzasadnij swoją wypowiedź i zamieść ją poniżej.

R1eAfUQxrgGGa
(Uzupełnij).
j0000007YEB3v20_0000004D
JPOL_E3_E4_Konteksty

Wypowiadanie świata

Michał Paweł Markowski Polska literatura nowoczesna. Leśmian. Schulz. Witkacy

Sam Leśmian mówi tak: „słowa poety nie wymieniają się gładko na rzeczy, albowiem nie ma wspólnej wartości, która łączyłaby wszystkich ludzi. Nie oznacza to jednak, że słowa odłączone są od rzeczy, bo wtedy niemożliwe byłoby myślenie o zmianach w języku jako zmianach w rzeczywistości”. Chodzi bowiem o to, jak dowodził Leśmian w eseju Przemiany rzeczywistości, pisanym między 1910 a 1911 rokiem, że nie ma jednej, powszechnie obowiązującej rzeczywistości, lecz są rozmaite rzeczywistości, różnie przez pisarzy wysławiane. Realizm, który zakładałby „ideę jednej niezmiennej prawdy i jednej niezmiennej formy, w której się ta prawda wyraża” (Przemiany rzeczywistości [...]), jest według Leśmiana złudzeniem. Każdy z poetów tworzy własny język, swój własny poetycki idiomidiomidiom, w którym dochodzi do głosu ta rzeczywistość, którą mogą tylko te właśnie, a nie inne słowa powołać do istnienia. W tym sensie słowa nie służą potocznym celom komunikacyjnym, lecz podporządkowane są wypowiadaniu rozmaitych światów. Skoro zaś owe światy są jednostkowe, to i język powinien być jednostkowy, to znaczy niewymienny na inne języki. Stąd jego niepodobieństwo do mowy innych ludzi i niewymienność na „bieżącą szarzyznę znaków porozumiewawczych”. Stąd jednak także kłopoty z tłumaczeniem poezji Leśmiana na inne języki.

j0000007YEB3v20_00000_BIB_003 Źródło: Michał Paweł Markowski, Polska literatura nowoczesna. Leśmian. Schulz. Witkacy, Kraków 2007, s. 99–100.
idiom
Ćwiczenie 17
R11LitAkgYi9L1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 8

Wyjaśnij, jak rozumiesz w kontekście treści przytoczonego fragmentu „Polska literatura nowoczesna. Leśmian. Schulz. Witkacy” tytuł rozdziału („Mowa niewymienna”), z którego pochodzi ten fragment.

RH2FqYFkSKiyP
(Uzupełnij).
Polecenie 9

Komentując twórczy światopogląd Leśmiana, Michał Paweł Markowski stwierdza, że: „nie ma jednej, powszechnie obowiązującej rzeczywistości, lecz są rozmaite rzeczywistości, różnie przez pisarzy wysławiane”. Rozważ i zinterpretuj w tym kontekście myśl: „[słowa] podporządkowane są wypowiadaniu rozmaitych światów”.

RgTjQgAR5POYO
(Uzupełnij).
Polecenie 10

Wykorzystując wnioski z dotychczasowych ćwiczeń i przywołując odpowiednie przykłady językowe, wyjaśnij, w jaki sposób to podporządkowanie realizowane jest w poezji Bolesława Leśmiana.

RnQnHqKAmTIRO
(Uzupełnij).
j0000007YEB3v20_0000004W
JPOL_E3_E4_Preteksty

Mieszkańcy światów Leśmiana

Polecenie 11

Leśmianowskie światy zaludniają różnego rodzaju niezwykłe istoty: Dusiołek, Topielec Zieleni, Srebroń i wiele innych. Przygotuj opis trzech, wybranych przez siebie, postaci z twórczości autora, a następnie postaraj się wskazać źródła inspiracji Leśmiana.

R99PHQWz8mhV3
(Uzupełnij).
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
Polecenie 12

Po zapoznaniu się z wybranymi wierszami Leśmiana napisz rozprawkę na temat: „Bolesław Leśmian – poeta filozoficzny”. Rozważ problem, odwołując się do:

  • wniosków z dotychczasowych analiz poezji tego twórcy,

  • wybranych utworów Leśmiana,

  • wybranego tekstu kultury.

Przedstaw również swoje zdanie i je uzasadnij. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 400 wyrazów.

R1eePMvWOhszJ
(Uzupełnij).
RbgVP6VRrdegK1
zadanie interaktywne polegające na ułożeniu w określonej kolejności, według własnego uznania, od najważniejszego do najmniej ważnego, słów kluczy do tego tematu i uzasadnienie swojego wyboru.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Poniżej zostały wypisane słowa klucze związane z tą lekcją. Zaproponuj ułożenie ich w określonej kolejności, zaczynając od, twoim zdaniem, najważniejszego. Uzasadnij krótko swój wybór.

Słowa klucze: teodycea, egzystencja, aktywizm, tragizm, język poetycki, Bolesław Leśmian.

RHpvRWfQV8BXQ
(Uzupełnij).