Płazińce i nicienie
Badania wykazują, że 80 % ludzi w Polsce ma przynajmniej jednego pasożyta w układzie pokarmowym. Co siódmy Polak ma glistę, a co dwunasty – tasiemca. Niepożądani lokatorzy zadomawiają się najczęściej u właścicieli psów i kotów.
jak zbudowane są parzydełkowce;
w jakich środowiskach dominują parzydełkowce;
jakie jest znaczenie parzydełkowców w przyrodzie i życiu człowieka.
Zidentyfikujesz wybrane organizmy jako przedstawicieli płazińców i nicieni.
Przedstawisz środowisko i tryb życia płazińców i nicieni.
Wykażesz przystosowania płazińców i nicieni do pasożytnictwa.
Wykażesz związek budowy zewnętrznej tasiemców z pasożytniczym trybem życia.
Zaobserwujesz przedstawicieli płazińców i nicieni na zdjęciach oraz schematach i przedstawisz cechy wspólne tej grupy zwierząt.
Przedstawisz drogi wnikania płazińców i nicieni pasożytniczych do organizmu człowieka i omówisz sposoby profilaktyki chorób wywoływanych przez wybrane pasożyty.
Wyjaśnisz znaczenie płazińców i nicieni w przyrodzie i dla człowieka.
1. Gdzie żyją płazińce?
Pasożyt to organizm, który wykorzystuje ciało innego organizmu, tzw. żywicielażywiciela, jako środowisko życia i źródło pożywienia – odżywia się strawionym przez niego pokarmem. Przebywając wewnątrz ciała gospodarza, zatruwa go swoimi produktami przemiany materii. Gdy pasożyty występują masowo, mogą doprowadzić do wyniszczenia, a nawet śmierci żywiciela.
Zdecydowana większość przedstawicieli płazińców to pasożyty wewnętrznepasożyty wewnętrzne, które żyją w narządach wewnętrznych zwierząt kręgowych, m.in. w jelicie cienkim. Zalicza się do nich: tasiemca uzbrojonego, tasiemca nieuzbrojonego, motylicę wątrobową i przywrę krwi.
Wśród płazińców mogą występować gatunki wolno żyjące, jak wypławek, który jest drapieżnikiem zamieszkującym wody słodkie.
Wypławek może bardzo długo obywać się bez pożywienia. W wyniku głodowania rozmiary jego trzycentymetrowego ciała zmniejszają się nawet o 75 %, a mimo to organizm nadal prawidłowo funkcjonuje, choć w tym stanie zaprzestaje rozmnażania się.
2. Ogólna budowa ciała płazińców
Płazińce mają wydłużone ciało ze słabo wyodrębnioną częścią głowową.
Część głowowa zawiera zwoje nerwowe i narządy zmysłów – oczy proste, które odróżniają światło od ciemności, receptory zmysłu chemicznego, równowagi i receptory wrażliwe na ruch w środowisku zewnętrznym.
Ciało ma symetrię dwubocznąsymetrię dwuboczną i jest silnie spłaszczone grzbietobrzusznie.
Wnętrze ciała płazińców otacza wór powłokowo‑mięśniowy zbudowany z jednowarstwowego nabłonka i kilku warstw mięśni. Najbardziej zewnętrzną warstwą ciała płazińców pasożytniczych jest nabłonek, który chroni ciało przed szkodliwym wpływem czynników środowiskowych. Płazińce wolno żyjące, wypławki, mają rzęski pomagające w poruszaniu.
Ciało form pasożytniczych zostało przystosowane do życia we wnętrzu żywiciela.
3. Przystosowania płazińców do pasożytniczego trybu życia
Cecha | Przystosowanie do pasożytnictwa |
|---|---|
Pokrycie ciała specjalnym nabłonkiem | Ochrona przed strawieniem |
Spłaszczone ciało | Zajmuje mało miejsca w jelicie |
Aparaty czepne: przyssawki, haczyki | Umożliwiają przyczepienie się do ściany jelita |
Redukcja narządów zmysłów | Są zbędne u dorosłych pasożytów, bytujących w ciemnym środowisku jelita żywiciela |
Brak układu oddechowego, oddychanie beztlenowe | Umożliwia przebywanie w beztlenowym środowisku jelita |
Brak układu pokarmowego | Jest zbędny, ponieważ wchłanianie strawionego pokarmu odbywa się na całej powierzchni ciała |
ObojnactwoObojnactwo | Umożliwia rozmnażanie płciowe bez partnera |
Złożone cykle rozwojowe, duża produktywność jaj | Zwiększają szanse na przetrwanie i „zdobycie” żywiciela |
4. Cykl rozwojowy płazińców
Płazińce są najczęściej obojnakami – zwierzętami obupłciowymi, które wytwarzają zarówno komórki jajowe, jak i plemniki. Zwykle przechodzą rozwój złożonyrozwój złożony, w którym występują postacie larwalne. Do rozwoju potrzebują kilku żywicieli. LarwyLarwy żyją w żywicielach pośrednichżywicielach pośrednich, a osobniki dorosłe w ciele żywiciela ostatecznegożywiciela ostatecznego.
Cykl rozwojowy tasiemca uzbrojonego i nieuzbrojonego
Tasiemce wywołują chorobę zwaną tasiemczycą.
W przypadku tasiemca uzbrojonego i nieuzbrojonego żywicielem ostatecznym jest człowiek.
Żywicielami pośrednimi są dla tasiemca uzbrojonego – świnia, a dla nieuzbrojonego – krowa.
Do zapłodnienia jaj tasiemca dochodzi w dojrzałych członach tasiemca żyjącego w ciele człowieka. Po oderwaniu się od reszty ciała tasiemca człony te, wraz z kałem żywiciela ostatecznego, trafiają do środowiska zewnętrznego. Żywiciel pośredni zaraża się poprzez spożycie zanieczyszczonej wody lub trawy.
W ciele żywiciela pośredniego z jaja wykluwa się larwa, która przedostaje się z jelita do naczyń krwionośnych, płynie nimi do mięśni, gdzie osiada i przekształca się w wągierwągier. Jest on pęcherzykiem o średnicy kilku milimetrów, wypełnionym płynem, w którym znajduje się główka tasiemca.
Człowiek zaraża się poprzez zjedzenie surowego lub niedogotowanego mięsa z wągrami. W jelicie człowieka osłonki wągrów zostają strawione, a główki tasiemców przyczepiają się do ściany jelita i przekształcają w dorosłe tasiemce, dobudowując kolejne człony ciała. Wkrótce są zdolne do produkcji nowych jaj.
Zapobieganie tasiemczycom polega na unikaniu spożywania surowego lub niedogotowanego mięsa.
Czy wiesz, że jedząc niemyte leśne owoce, możesz wprowadzić do organizmu jaja tasiemca bąblowcowego? Przenoszą go zwierzęta leśne oraz psy, koty i lisy. Larwy bąblowca osiedlają się w różnych narządach, np. w wątrobie, płucach lub mózgu. W miarę wzrostu tasiemiec uszkadza narządy, co często powoduje śmierć żywiciela.
Motylica wątrobowa – płaziniec w kształcie listka
Pasożyt, który osiąga ok. 18–51 mm długości i 4–13 mm szerokości.
Kształt ciała jest listkowaty, spłaszczony i najszerszy w przedniej części. Przód ciała jest zwężony, na jego szczycie mieści się otwór gębowy.
Wyposażona w jedną lub więcej przyssawek, którymi przyczepia się do ciała żywiciela.
Forma dojrzała pasożytuje w przewodach żółciowych wątroby bydła, owiec, kóz oraz niekiedy człowieka.
Jest obojnakiem, przechodzi rozwój złożony.
Przywra krwi – płaziniec żywiący się krwią
Samce osiągają ok. 12–15 mm długości, a samice 16–20 mm.
Jej żywicielem ostatecznym jest człowiek lub małpa.
Dorosłe osobniki bytują w naczyniach krwionośnych, gdzie odżywiają się krwią.
Powoduje chorobę zwaną schistosomatozą.
Występuje na zachodnim i północnym wybrzeżu Afryki oraz w zachodniej części Azji.
5. Gdzie żyją nicienie?
Wolno żyjące gatunki nicieni zamieszkują różnorodne środowiska: dna mórz, głębiny oceaniczne, jeziora, glebę, a nawet drewno. Łopata wykopanej ziemi może zawierać ponad milion tych wijących się drobnych organizmów.
Do nicieni należą także pasożyty wewnętrzne zwierząt, takie jak: glista ludzka, owsik, włosień kręty i włosogłówka, żyjące najczęściej w układzie pokarmowym, oraz roślin, np. mątwik burakowy. Szerokie rozprzestrzenienie nicienie zawdzięczają zdolności zapłodnionych jaj do przetrwania w niekorzystnych warunkach.
6. Ogólna budowa ciała nicieni
Nicienie, podobnie jak płazińce, mają symetrię dwuboczną. Są wydłużone, nie mają wyodrębnionej głowy. Ich ciało jest obłe, wałeczkowate (okrągłe w przekroju poprzecznym) i zaokrąglone na obu końcach.
Barwa ciała większości nicieni jest jasnokremowa lub różowa, podobnie jak płazińców.
Wnętrze ciała nicieni osłania wór powłokowo‑mięśniowy (stanowi tzw. ścianę ciała). Otacza go gruby oskórek, który chroni ciało przed niekorzystnymi czynnikami środowiska zewnętrznego.
Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym, a kończy otworem odbytowym.
Nicienie nie mają układu oddechowego, krwionośnego ani twardego szkieletu. Ich ciało wypełnia płyn, który nadaje im kształt i sprężystość oraz umożliwia mięśniom wykonywanie ruchów.
Narządy zmysłów większości nicieni są słabo rozwinięte.
7. Przystosowania nicieni do pasożytniczego trybu życia
Cecha | Przystosowanie do pasożytnictwa |
|---|---|
Pokrycie ciała oskórkiem | Ochrona przed strawieniem |
Niewielkie rozmiary | Zajmuje mało miejsca w jelicie |
Aparaty czepne: wargi | Umożliwiają przyczepienie się do ściany jelita |
Redukcja narządów zmysłów | Są zbędne u dorosłych pasożytów, bytujących w ciemnym środowisku jelita jednego żywiciela |
Brak układu oddechowego, oddychanie beztlenowe | Umożliwia przebywanie w beztlenowym środowisku jelita |
Produkowanie dużej liczby jaj | Zwiększenie sukcesu rozrodczego |
8. Cykl rozwojowy nicieni
Nicienie pasożytnicze zwykle przez całe życie przebywają w ciele jednego żywiciela, czyli tam, gdzie wykluły się z jaj. Mogą występować masowo. Większość nicieni, w odróżnieniu od płazińców, jest zwierzętami rozdzielnopłciowymirozdzielnopłciowymi.
Cykl rozwojowy glisty ludzkiej
Glista ludzka wywołuje chorobę zwaną glistnicą.
Dorosłe samice, żyjące w jelicie cienkim człowieka, produkują ok. 200 tys. jaj na dobę.
W jajach rozwijają się larwy. Takie zawierające larwy jaja wraz z kałem wydostają się do środowiska zewnętrznego i mogą zanieczyścić wodę, warzywa lub owoce.
Po połknięciu przez człowieka w jelicie osłonki jaj ulegają strawieniu, a uwolnione z nich larwy przebijają ścianę jelita i przedostają się do naczyń krwionośnych. Wraz z prądem krwi przepływają przez wątrobę, serce, aż wreszcie trafiają do płuc, a następnie do tchawicy.
Z tchawicy larwy przedostają się do gardła.
Połknięte wraz ze śliną, ponownie trafiają do jelita cienkiego. Tam się rozmnażają.
Zapobieganie glistnicy polega przede wszystkim na rygorystycznym przestrzeganiu higieny osobistej: myciu pod bieżącą wodą warzyw, owoców i rąk.
Według raportu Państwowego Zakładu Higieny (PZH) z 2008 r. w Polsce było 5817 przypadków glistnicy.
Cykl rozwojowy owsika ludzkiego
Owsik ludzki wywołuje chorobę zwaną owsicą, potocznie nazywaną
chorobą brudnych rąk
. Chorują na nią zazwyczaj dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym oraz ich rodziny, ponieważ owsica jest bardzo zakaźna.Podobnie jak glista, owsik ma tylko jednego żywiciela – człowieka.
W odróżnieniu od glisty owsiki żyją w jelicie grubym, a nie cienkim.
W nocy dorosłe samice składają jaja w odbycie człowieka.
Wydzielina pokrywająca jaja powoduje nieprzyjemne swędzenie.
Dziecko drapiąc się, wprowadza jaja pod paznokcie, skąd trafiają na przedmioty w jego otoczeniu. Mogą też zostać przeniesione do ust – dochodzi wtedy do tzw. samozakażenia.
Zapobieganie owsicy polega przede wszystkim na rygorystycznym przestrzeganiu higieny osobistej.
Według raportu Państwowego Zakładu Higieny (PZH) z 2008 r. w Polsce było 5666 przypadków owsicy.
Cykl rozwojowy włośnia krętego
Jednym z najgroźniejszych dla człowieka nicieni jest włosień kręty, mający kilku żywicieli, którymi są mięsożerne ssaki. Wywołuje chorobę zwaną włośnicą.
Człowiek zaraża się włośniem, zjadając surowe lub niedogotowane mięso zarażonych zwierząt, np. świni lub dzika.
Larwy dostają się do jelita cienkiego, gdzie osiągają dojrzałość.
Samice rodzą żywe larwy, które wraz z krwią lub chłonką dostają się do mięśni.
Larwy osiedlają się w mięśniach człowieka. Powodują bóle mięśni, brzucha, biegunkę, gorączkę, silną alergię. Mogą doprowadzić do śmierci żywiciela.
Zapobieganie włośnicy polega przede wszystkim na unikaniu zjadania surowego lub niedogotowanego mięsa.
9. Znaczenie płazińców i nicieni
Znaczenie płazińców i nicieni w przyrodzie
Regulują liczebność planktonu w ekosystemie poprzez eliminację słabszych osobników.
Stanowią pożywienie dla ślimaków i ryb.
Nicienie niepasożytnicze odgrywają ważną rolę w tworzeniu gleby i obiegu materii w przyrodzie.
Znaczenie płazińców i nicieni dla człowieka
Płazińce i nicienie postrzegane są przez człowieka głównie jako pasożyty, które poważnie zagrażają nie tylko naszemu zdrowiu, ale nawet życiu.
Wywołują także groźne choroby zwierząt.
Powodują duże straty w hodowli trzody chlewnej i bydła.
Mogą infekować zwierzęta domowe, głównie psy i koty, od których zaraża się człowiek.
Nicienie pasożytujące na roślinach mogą powodować znaczne straty w uprawie, sięgające nawet do 50 % plonów.
Niektóre nicienie, takie jak Caenorhabditis elegans, wykorzystywane są w badaniach naukowych.
Nicień glebowy Caenorhabditis elegans jest tzw. organizmem modelowym, powszechnie wykorzystywanym w badaniach z zakresu genetyki. Przeprowadzono na nim doświadczenia wyjaśniające mechanizmy rozwoju organizmów i starzenia się komórek, uhonorowane w 2002 r. Nagrodą Nobla w dziedzinie medycyny.
Podsumowanie
Do płazińców należą m.in.: tasiemiec uzbrojony, tasiemiec nieuzbrojony, motylica wątrobowa, przywra krwi i wypławek biały.
Do nicieni należą m.in.: glista ludzka, owsik ludzki, włosień kręty, włosogłówka i mątwik burakowy.
Płazińce pasożytnicze i nicienie bytują w układzie pokarmowym żywiciela, natomiast płazińce wolno żyjące zamieszkują środowiska wodne i wilgotne.
Przystosowania pasożytów wewnętrznych do ich trybu życia polegają m.in. na bardzo dużej rozrodczości, redukcji narządów zmysłów, odporności na działanie soków trawiennych i zdolności do oddychania beztlenowego.
Płazińce są pasożytami o wydłużonym, spłaszczonym grzbietobrzusznie, członowanym lub nieczłonowanym ciele.
Nicienie są pasożytami o wydłużonym, nitkowatym, nieczłonowanym ciele, które w przekroju jest okrągłe.
Płazińce przechodzą rozwój złożony przebiegający ze zmianą żywiciela. Larwy bytują w ciele żywiciela pośredniego, a dorosłe formy pasożytów – w ciele żywiciela ostatecznego.
Większość nicieni, jak np. glista ludzka, owsik ludzki, włosień kręty, to organizmy pasożytnicze. W ich cyklu rozwojowym występuje zwykle jeden żywiciel.
Zapobieganie chorobom pasożytniczym polega przede wszystkim na dbaniu o higienę (częste mycie rąk, mycie warzyw i owoców pod bieżącą wodą) oraz unikaniu spożywania surowego lub niedogotowanego mięsa.
Płazińce i nicienie regulują liczebność planktonu w ekosystemie, stanowią pożywienie dla innych zwierząt, odgrywają rolę w tworzeniu gleby i obiegu materii w przyrodzie.
Praca domowa
Słownik
dwupostaciowość, zróżnicowanie osobników męskich i żeńskich objawiające się różnicami w ich budowie zewnętrznej
młodociane stadium wielu grup zwierząt, u których występuje przeobrażenie zupełne
występowanie u jednego osobnika gruczołów rozrodczych zarówno męskich, jak i żeńskich
organizm cudzożywny żyjący wewnątrz żywiciela, który stanowi źródło pożywienia
rozwój, podczas którego z jaja wylęga się larwa, różniąca się w sposób widoczny od postaci dorosłej
zróżnicowanie osobników jednego gatunku na żeńskie i męskie
typ symetrii ciała; organizmy o symetrii dwubocznej mają tylko jedną płaszczyznę symetrii przebiegającą wzdłuż głównej (długiej) osi ciała; występuje u większości zwierząt i u niektórych roślin
postać larwalna tasiemca; występuje w mięśniach żywiciela pośredniego; w ciele żywiciela ostatecznego przekształca się w osobnika dorosłego
organizm, którego kosztem żyje pasożyt dojrzały lub jego postaci larwalne
organizm, w którym bytują i rozmnażają się dorosłe postacie pasożyta
organizm, w którym lub na którym żerują postacie larwalne pasożyta przed przedostaniem się do organizmu żywiciela ostatecznego
Zadania
Które z poniższych cech nie są przystosowaniami płazińców do pasożytniczego trybu życia?
- grzbietobrzuszne spłaszczenie ciała
- obecność narządów czepnych na główce
- pokrycie ciała grubym oskórkiem
- obojnactwo
- brak układu pokarmowego
Który z wymienionych pasożytów ma tylko jednego żywiciela?
- tasiemiec nieuzbrojony
- glista ludzka
- tasiemiec uzbrojony
- włosień kręty
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Glista ludzka i owsiki mają dwóch żywicieli. | □ | □ |
| Robakami można zarazić się od psa. | □ | □ |
| Mycie rąk po wyjściu z toalety chroni przed tasiemczycą. | □ | □ |
| Żywicielami tasiemca bąblowca mogą być psy i lisy. | □ | □ |
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Tasiemiec rozmnaża się bezpłciowo przez podział ciała. | □ | □ |
| Wypławki to drapieżne, wodne płazińce. | □ | □ |
| Mątwik buraczany jest płazińcem. | □ | □ |
| Ciało nicieni jest silnie wydłużone, spłaszczone grzbietobrzusznie i członowane. | □ | □ |
| Tasiemce nie posiadają otworu gębowego. | □ | □ |
| Pasożytnicze nicienie mogą oddychać tlenowo i beztlenowo. | □ | □ |
| U tasiemca ma miejsce samozapłodnienie. | □ | □ |
| Owsica jest chorobą brudnych rąk. | □ | □ |
Uporządkuj etapy zarażenia się glistą ludzką.
Zacznij porządkowanie od góry.
- larwy wędrują do wątroby, serca i płuc
- jaja glisty ludzkiej zostają połknięte
- w jelicie larwy uwalniają się z jaj
- w jelicie larwy dojrzewają płciowo
- larwy przebijają ściany pęcherzyków płucnych
- larwy przedostają się do oskrzeli i do gardła
- larwy są odruchowo połykane
- dorosłe osobniki rozmnażają się w jelicie