Po co ludziom teatr? Historia greckiego teatru i dramatu
Kiedy dźwięk, ruch, wypowiadane słowa, strój uczestników i powtarzalność czynności zbliżają codzienne życie do odgrywanej sztuki z podziałem na role? Czy lekcja szkolna jest taką forma teatralizacji? Zachowania w kościele, sądzie, składanie okolicznościowych przysiąg… Czy to już teatr, czy tylko życie do niego upodobnione? A może życie każdego z nas jest teatrem?
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie sytuacje, zachowania społeczne, obrzędowe i inne, które mają cechy wspólne ze spektaklem teatralnym.
Geneza teatru (1)
Zdecydowana większość historyków kultury zgadza się, że dramat i teatr mają swoje korzenie w antycznych obrzędach religijnych. Starożytni Grecy czcili w nich Dionizosa, boga wina i dzikiej natury. Nic dziwnego więc, że początkowo jego święta łączyły się z piciem wina i pełnymi ekstazy tańcami mężczyzn i kobiet.
Od VII w. p.n.e. uroczystości na cześć Dionizosa zaczęły się zmieniać. Składały się m.in. z chóralnych śpiewów wychwalających boga. Chórowi przewodniczył koryfeuszkoryfeusz, decydujący o wyborze pieśni zwanych dytyrambami. Taką funkcję prawdopodobnie pełnił Tespis, żyjący w VI w. p.n.e. (nie ma jednak dowodów na jego istnienie). Został on wraz z chórem sprowadzony do Aten przez sprawującego tam władzę tyranatyrana Pizystrata. Chciał w ten sposób zaskarbić sobie przychylność obywateli miasta‑państwa (później robili tak cesarze rzymscy, dostarczający ludziom chleba i igrzysk
).
Czy Tespis był wyjątkowy? Tak, wpadł bowiem na rewolucyjny pomysł. Wydzielił z chóru jedną osobę, która nie tyle inicjowała śpiewy (jak koryfeusz), ile odpowiadała grupie. Tak powstał dialog! Tak powstał aktor! I tak powstał dramat!
Wśród świąt na cześć Dionizosa wyróżniały się tzw. Wielkie i Małe Dionizje. Na podstawie dostępnych źródeł albo własnej intuicji dopasuj w poniższym ćwiczeniu poszczególne określenia do każdego ze świąt.
Wstaw odpowiednie określenia:
Kto?, Gdzie?, Kiedy?, Co?, Jak?, Jaki gatunek?
| Wielkie Dionizje | Małe Dionizje | |
|---|---|---|
| Kto? | ||
| Gdzie? | ||
| Kiedy? | ||
| Co? | ||
| Jak? | ||
| Jaki gatunek? |
Nazwy obu gatunków dramatu wskazują na charakter należących do nich dzieł:
tragedia = trágos (kozioł) + ōdḗ (pieśń)
komedia = kṓmos (wesoły orszak) + ōdḗ (pieśń).
Nazwy te prawdopodobnie wskazują np. na to, że:
– chór wykonujący utwory na cześć Dionizosa ubrany był w skóry kozłów, co upodabniało śpiewaków do otoczenia boga wina, czyli do satyrów i sylenów;
– orszak podateńskich wieśniaków, ubranych w stroje zawierające zabawne elementy (np. duże genitalia), śpiewał żartobliwe pieśni i wypowiadał (niekiedy dosadne) dowcipy.
W Atenach obrzędy religijne poświęcone Dionizosowi zamieniły się więc z tańców pełnych erotyzmu w przedstawienia dramatyczne. Konieczne do wystawiania sztuk było specjalne miejsce: teatr. Ten grecki nie miał dachu: aura pozwalała na uroczystości pod gołym niebem – w amfiteatrze.
Początkowo drewniany, a później kamienny teatr składał się z:
orchestry (na której występował chór, zazwyczaj kilkudziesięcioosobowy),
skene (jej ściana stała się scenerią),
proskenionu (podniesienia, na którym pojawiali się aktorzy),
episkenionu (budowli ustawionej na proskenionie, wyznaczającej przestrzeń dla aktorów),
parodosu (przejścia dla widzów oraz chóru).
Puść wodze fantazji i stwórz plan greckiego amfiteatru. Uwzględnij miejsce dla aktorów, chóru i widzów biorących udział w przedstawieniu. Każdy element odpowiednio nazwij. Pomocą w wykonaniu zadania może być tekst umieszczony w Kontekstach. Możesz skorzystać z dostępnego poniżej szkicownika.
Wyobraź sobie, że zlecono ci projekt makiety antycznego amfiteatru. Opisz, z jakich elementów byłaby zbudowana. Uwzględnij miejsce dla aktorów, chóru i widzów biorących udział w przedstawieniu. Każdy element odpowiednio nazwij. Pomocą w wykonaniu zadania może być tekst umieszczony w sekcji Konteksty.
Porównaj swoją konstrukcję z tym, co może zobaczyć turysta odwiedzający teatr w Epidauros. Jeśli chciałbyś zmodyfikować swój rysunek, wróć do ćwiczenia 2. i wprowadź zmiany.
Wyjaśnijj, dlaczego starożytne amfiteatry budowano zazwyczaj u stóp wzniesień. Możesz skorzystać z tekstu Anny Janus‑Sitarz Lekcje teatru. Książka dla nauczyciela i ucznia, dostępnym w sekcji Konteksty.
Geneza teatru (2)
Tragedia wchodziła w skład obrzędów religijnych. Ważne więc było, aby każdy dobrze widział i słyszał. Jak udawało się to osiągnąć w czasach bez telebimów?
Dobremu widokowi służył, oczywiście, amfiteatralny układ siedzeń dla oglądających. W tym celu stosowano również specjalne akcesoria teatralne.
Aby dowiedzieć się więcej o budowie teatru greckiego, przeczytaj też tekst zawarty w sekcji Konteksty.
Dobrą akustykę w amfiteatrze zapewniały:
rodzaj tuby wbudowanej w maskę, dzięki której głos był wzmacniany;
rezonatory (w postaci miedzianych półkul) pełniące funkcję swoistych głośników. Rozstawiano je w amfiteatrze, aby wzmacniały słowa aktorów i śpiew chóru. Było to konieczne, gdyż np. w najstarszym amfiteatrze zbudowanym z kamienia, czyli w teatrze w Atenach, na widowni mogło zasiadać ponad 17 000 osób! Dziś w Polsce nie istnieje ani jedna sala teatralna, która pomieściłaby tylu widzów, np. największa widownia w Teatrze Wielkim w Warszawie ma ok. 2000 miejsc.
Otwórz tekst Króla EdypaKróla Edypa i wyszukaj zamieszczone w nim określenia części kompozycyjnych. Wypisz je.
Spróbuj dopisać własne propozycje wyjaśnień wypisanych pojęć.
Porównaj swoje propozycje z definicjami zawartymi w sekcji Konteksty. Jeśli twoja definicja zawiera błąd, popraw ją.
Poniższa fotografia przedstawia ruiny teatru w greckiej miejscowości Egira. Nazwij poszczególne części teatru.
Nazwij poszczególne części greckiego teatru.
Teatr grecki
Rozwój dramatu zmierzał do ograniczania roli chóru na rzecz tych części tragedii, w których występują aktorzy. Jednak nie zmieniała się rola złożonego z kilkunastu
lub kilkudziesięciu osób chóru. Był on swoistym narratorem (trzeba pamiętać, że
to określenie odnosi się do epiki, a nie dramatu). Chór zatem komentował to, co się dzieje, dodawał informacje na temat wydarzeń z przeszłości, ewentualnie powiadamiał o przyszłości. W stasimonach jest też wiele zdań o charakterze ogólnych sentencji podających uniwersalne prawdy.
W czasie czytania Króla Edypa szukaj odpowiedzi na pytania 8‑11.
Poszukaj tych epejsodionów, w których powinno wystąpić wiele osób na scenie.
Czy w tekście znajdują się sceny zbiorowe? Ile osób występuje równocześnie?
Jak długo trwa akcja utworu? Uzasadnij odpowiedź właściwymi odwołaniami do tekstu.
W ilu miejscach rozgrywa się akcja? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do treści utworu.
Ile wątków (czyli ciągów wydarzeń skupionych wokół jednej postaci lub grupy postaci powiązanych ze sobą) przedstawił Sofokles w tragedii? Uzasadnij odpowiedź.
Uzupełnij zdania na temat teatru greckiego.
W antycznych dramatach greckich nie przedstawiano scen zbiorowych: na scenie znajdowało się nie więcej niż ............ wypowiadających się aktorów. ............ trwała nie dłużej niż 24 godziny. Tę zasadę nazywamy jednością ............. Liczbę miejsc, w których rozgrywały się wydarzenia, ograniczano do ............... Tę zasadę nazywamy jednością ............... W dramatach, takich jak Król Edyp, nie pojawiały się epizody poboczne. Ograniczano się do jednego wątku. Tę zasadę nazywamy jednością .............
Teatr greckiPrzede wszystkim Ateńczycy zorganizowali nowe wiosenne obchody ku czci Dionizosa, zwane Wielkimi Dionizjami. Święto powstało z połączenia kilku pomniejszych lokalnych uroczystości z okazji winobrania. […]
Pierwotnie procesjom i pochodom ofiarnym Wielkich Dionizji towarzyszyły konkursy ku czci boga, odbywane przed zgromadzoną publicznością. Greckie
festiwaleskładały się z konkursów muzycznych, śpiewaczych i tanecznych, a także z zawodów sportowych (np. igrzyska olimpijskie). Tworząc program nowych Dionizji, Ateńczycy postanowili wprowadzić niepraktykowane dotąd dyscypliny.Zrazu była to rywalizacja w dwóch dziedzinach: dytyrambie i tragedii. Dziesięć chórów po 50 mężczyzn i dziesięć po 50 chłopców (co dawało łącznie aż tysiąc wykonawców) walczyło ze sobą, przedstawiając dytyramby […] połączone z tańcem […]. O ile dytyramb był dawną formą poetycko‑muzyczną, znacznie starszą niż Dionizje […], o tyle trageoidia (tragedia) wydaje się czysto ateńskim wynalazkiem, ściśle związanym z nowo powstałymi obchodami. W dorocznym konkursie mogło brać udział tylko trzech pisarzy, z których każdy prezentował po trzy tragedie. Niebawem do tej grupy dołączył kończący widowisko dramat satyrowy […].
Źródło: Oliver Taplin, Teatr grecki, [w:] Historia teatru, red. John Bertrand Russel Russel, tłum. Hanna Baltyn-Karpińska, Warszawa 2007, s. 14–15.
Z zacytowanego fragmentu Historii teatru wynika, że powstanie teatru i dramatu w Atenach miało podłoże nie tylko religijne. Co według ciebie przyczyniło się do stworzenia tej nowej formy działalności artystycznej? Uzasadnij odpowiedź.
Dramaty prezentowano podczas agonów, czyli kilkudniowego konkursu, w którym wyznaczano pierwszą, drugą i trzecią nagrodę. Już samo zakwalifikowanie do agonu było zaszczytem, jednak w powszechnym odczuciu zajęcie ostatniego miejsca na podium oznaczało przegraną. Zwycięzca otrzymywał natomiast nagrodę rzeczową, stanowiska i – oczywiście – sławęsławę.
Konteksty
Części dramatu
Lekcje teatru. Książka dla nauczyciela i uczniaW pobliżu świątyni Dionizosa w Atenach kapłani wyznaczyli tak zwany Święty Krąg. Był to ubity lub wysypany piaskiem plac, który nazwano później orchestrą, czyli tanecznią. Tutaj bowiem chór, ustawiony w dwóch lub trzech szeregach, śpiewał i tańczył. Na środku tego placu stał okrągły ołtarz – thymele. […]
Orchestra sytuowana była zawsze u stóp wzgórza, na którego zboczu zasiadali widzowie […]. Taki był początek późniejszej widowni, zwanej theatronem, która w Grecji miała kształt wycinka koła większego od półkola. […]
Gdy w dramatach antycznych zaczęto rozbudowywać akcję i do chóru dodano aktorów, występowali oni początkowo wraz z nim na orchestrze. Wzniesiony po przeciwległej do theatronu stronie drewniany barak zwany skene, służył jako garderoba dla aktorów i jako tło akcji dramatu. Jego frontowa ściana miała troje drzwi i z czasem utarła się konwencja ściśle określająca, przez które drzwi wchodziły na scenę konkretne postacie. […]
Później nastąpiła dalsza zmiana: aktorzy zeszli z orchestry i występowali na tak zwanym proskenionie (odpowiednik dzisiejszej sceny). Powstała jakiś czas potem drewniana budowla na cokole skene – episkenion – obejmowała z trzech stron przestrzeń dla grających aktorów.
Źródło: Lekcje teatru. Książka dla nauczyciela i ucznia, Kraków 1999, s. 13.
Ludzie: zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i RzymuAktor występował w długim chitonie, w jaskrawych barwach, którego cechą charakterystyczną były rękawy (normalnie chiton ich nie posiada). Na chitonie nosił himation, który był ubiorem sugerującym pozycję społeczną postaci. Aktorzy, dla lepszej widoczności, występowali w butach na grubej podeszwie, a aby nie byli nieproporcjonalnie szczupli w stosunku do wzrostu, pod chitonem
watowano ich, grubo owijano. Na głowach mieli wysokie przybrania, przez co sylwetka wydawała się duża. Uzupełnieniem stroju była maska. […] Maska zbudowana była z dwóch części: jedna zasłaniała twarz, druga tył głowy, można ją było rozchylać przy zdejmowaniu jak przyłbicę. W masce pozostawiano szeroki otwór na usta. Służył on jako wzmacniacz głosu. Początkowo maski były prymitywne – kobiece były białe, męskie – ciemne. Z biegiem czasu zaczęto nadawać maskom wyraz.Źródło: Lidia Winniczuk, Ludzie: zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1988, s. 527.
Wyjaśnij, jak podczas przedstawień w teatrze starożytnym rozwiązano kwestie akustyki. W jaki sposób głos aktora docierał do widzów siedzących dalej od sceny?
Ludzie: zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i RzymuLukian w dialogu O tańcu (27) przeciwstawia wygląd aktora w konwencjonalnym stroju tancerzowi, który ma maskę naturalną, do roli dostosowaną.
„Przyjrzyjmy się tragedii, jak ona się przedstawia, i to najprzód zewnętrznie. Cóż za wstrętny, a zarazem okropny widok: człowiek nieproporcjonalnie wydłużony na wysokich toczący się koturnach, przybrany w maskę rozmiary głowy znacznie przechodzącą, z ustami rozdziawionymi, jakby chciał połknąć widzów. Nie chcę już mówić o tych wyściółkach na piersiach i brzuchu, przydających mu sztucznie odpowiednie rozmiary, by owa nienormalna wysokość rażąco z nikłymi kształtami naturalnej postaci nie kontrastowała. Nagle spoza maski zaczyna ten człowiek ryczeć: to wysokimi, to niskimi wydzierać się tony, to od czasu przypadające mu partie śpiewnym recytować głosem, a co już wprost okropne, serca swojego przeżycia wyśpiewywać […]. I póki Andromachę gra albo Hekabę, to jeszcze trele te od biedy znieść można. Ale kiedy w roli Heraklesa wystąpi i zapominając się solową śpiewać zacznie arię, nie bacząc ani na lwią skórę, którą ma na sobie, ani na palicępalicę, to doprawdy człowiek myślący takie postępowanie nazwać musi parodią”.
Źródło: Lidia Winniczuk, Ludzie: zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1988, s. 527.
Wyjaśnij, dlaczego gra aktora została nazwana przez Lukiana parodią.
Tragedia czy komedia?
W starożytności większe znaczenie nadawano tragediom niż komediom, a twórcy tragedii byli bardziej fetowani niż autorzy komedii. Zastanów się i odpowiedz, czy dziś jest podobnie.
Weź pod uwagę, że nagrody na festiwalach filmowych zdobywają częściej dzieła o poważnej tematyce, a twórców sitcomów czy komiksów wciąż jeszcze traktuje się jak artystów gorszej kategorii.
Zadaniowo
Wyobraź sobie, że jesteś dyrektorem teatru i zamierzasz zorganizować międzynarodowy przegląd sztuk inspirowanych kulturą starożytnej Grecji. Zredaguj wypowiedź argumentacyjną, w której przekonasz władze miasta do finansowego wsparcia twojego przedsięwzięcia.
Przygotuj odpowiedź na pytanie zadane w temacie lekcji: Po co ludziom teatr? Uzasadnij swoje zdanie.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: teatr, amfiteatr, prologos, stasimon, epejsodion, exodos, jedność czasu, jedność miejsca, jedność akcji, koryfeusz, chiton, onkos.