Raj dla różnowierców

Rzeczpospolita Obojga Narodów krajem 'wielu religii'

W chwili powstania Rzeczypospolita Obojga Narodów obejmowała powierzchnię 870 tys. km kw. i liczyła około 8 mln mieszkańców. Oficjalną religią państwową był katolicyzm, który największe wpływy miał na terenach etnicznie polskich: w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i w Prusach Królewskich oraz na tzw. Litwie etnicznej. W państwie funkcjonowały legalnie również inne religie i Kościoły. Prawosławie dominowało na terenach wschodnich, natomiast od lat 20. XVI wieku w miastach pruskich i wielkopolskich szerzył się luteranizm. Liczące wpływy zyskali też zwolennicy kalwinizmu oraz mniejszych, często prześladowanych w innych krajach europejskich wyznań protestanckich, wśród nich bracia polscy, czyli arianiearianiearianie, oraz bracia morawscybracia morawscy bracia morawscy.

Na terenie całego państwa rozproszeni byli również Żydzi, zaś absolutną mniejszość stanowili muzułmańscy Tatarzy na Litwie, Ormianie czy Karaimowie.

RQO5PWhWPsxTB

Na zdjęciu kwadratowy budynek z zdobieniami charakterystycznymi dla kultury islamu. Dekoracja przedstawiają geometryczne i powtarzalne ornamenty. Od frontu są drzwi do świątyni. Nad nimi jest okrągłe okno, zaś nad nim są trzy wąskie, pionowe rzędy okien. Po bokach są po dwa pionowe rzędy okien. Na dachu jest kopula zwieńczona iglicą.

RxdHZa06Jtpu6

Na zdjęciu widoczny fragment katedry z kopułą, na której jest krzyż. Do ściany przylega krużganek, pokryty blachą. Do świątyni prowadzą drzwi, Po ich lewej stronie na ścianie jest krzyż, po prawej jest kropielnica.

R1asLbJ5WtIoc

Na zdjęciu prosta, kwadratowa budowla. Z zewnątrz wyłożona jest deską szalunkową. Budynek przykryty jest czterospadowym dachem namiotowym krytym gontem. Na dachu meczetu jest kopuła zakończona złotym półksiężycem. Na drzwiami wejściowym jest zadaszenie wsparte dwoma belkami. Wejście do meczetu wyłożone jest kostką brukową. Okna są małe, podzielone na małe kwadratowe otwory.

Kościół katolicki a zasada jedności religijnej

Nie chcąc dopuścić do wojen religijnych, sejm konwokacyjny przyjął w 1573 roku uchwałę, nazwaną później aktem konfederacji warszawskiej, zapewniającą innowiercom zrównanie praw z katolikami i zabraniającą prześladowań religijnych. Kolejni królowie akt ten uroczyście potwierdzali. Król Zygmunt August deklarował, że nie jest panem ludzkich sumień. W Polsce znajdowali schronienie wygnani z innych krajów dysydenci religijni, którzy gdzie indziej byli prześladowani jako heretycy. Pod aktem konfederacji warszawskiej podpisał się tylko jeden biskup katolicki – Kościół był przeciwny tolerancji religijnej. Struktury tylko tego Kościoła splatały się z administracją państwową, a jego hierarchowie byli senatorami i ministrami. Również w miastach lokacyjnych rajcamirajcarajcami czy członkami władz cechówcechcechów mogli być tylko katolicy. Wszystkie ważniejsze wydarzenia polityczne rozpoczynały się od uroczystości religijnych – tak było z sejmem, inauguracją panowania (koronacją), szczęśliwym zakończeniem elekcjielekcjaelekcji.

Już w średniowieczu utrwaliła się struktura Kościoła katolickiego. Dwie prowincje kościelne: arcybiskupstwa gnieźnieńskie i lwowskie, z wchodzącymi w ich skład diecezjami stanowiły stały element Kościoła.

R7xwS0HY9NEwV

Na obrazie Stanisław Żółkiewski przedstawia królowi Zygmuntowi III i królewiczowi Władysławowi na sejmie 1611 r. pojmanych carów Szujskich. Stanisław Żółkiewski ubrany jest w złoty płaszcz sięgający do ziemi. Kołnierz łaszcz jest postawiony wokół szyi i wysadzany drogimi kamieniami. Carowie mają płaszcze koloru błękitnego i zielonego, również ich kołnierze są wysadzane drogimi kamieniami. Król Zygmunt III Waza siedzi naprzeciwko nim. Ubrany jest w czerwony płaszcz. Obok niego siedzi królewicz Władysław ubrany identycznie. Na około nich siedzą liczni duchowni, ubrani w długie szaty. Z tyłu nich widoczny jest krzyż.

Prawosławni – bracia tolerowani, ale nie równoprawnie traktowani

Największą grupą religijną obok katolików byli wyznawcy prawosławia. Kościół ten był dla wschodnich regionów Rzeczypospolitej kultem rodzimym, posiadał zwarte struktury, liczne cerkwiecerkwiecerkwie i klasztory. Hierarchowie prawosławni nie posiadali jednak przywilejów, jakimi cieszyli się dostojnicy katoliccy. Problemy wynikały z faktu podporządkowania Cerkwi patriarszepatriarchapatriarsze Konstantynopola, tymczasem od 1589 r. (po ustanowieniu patriarchatu w Moskwie) również tamtejsi dostojnicy dążyli do objęcia swoją jurysdykcją prawosławia na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej.

System parafialny był w prawosławiu dużo mniej sformalizowany (brakowało sztywnych reguł ustanawiania nowych cerkwi). Parafie były liczniejsze, a fundatorzy często nie dbali o dostateczne uposażenie duchownych prawosławnych, czyli popówpoppopów. Prowadziło to do ich skrajnego ubóstwa. Wiązało się to z gorszym wykształceniem kleru oraz słabym wyposażeniem budynków cerkiewnych.

Najważniejszym miejscem kultu prawosławnego z pewnością był Kijów z jego licznymi cerkwiami i słynnym klasztorem, tzw. Ławrą Peczerską, powstałą jeszcze w XI w. Druga pod względem ważności była Ławra Uspienska w Poczajowie na Wołyniu.

Rtqo2t97aHPWA

Na zdjęciu kościół Mądrości Bożej w Kijowie. Kościół ma liczne wieże, które zakończone są kopułami. Kopuły wież pomalowane są na zielono, tylko najwyższa i największa jest złota. Ściany kościoła są białe, gdzieniegdzie widać mur z cegły.

RHwyjlOp3mgpf

Na zdjęciu drewniana cerkiew w Chotyńcu otoczona drzewami. Świątynia ma trzy części z kopułami na dachu. Na każdej z kopuł jest widoczny krzyż. Otoczona jest zielenią.

RJjpdgNa9aZdF

Na zdjęciu widok z daleka na klasztor. Usytuowany jest na wzgórzu u podnóża rzeki. Większą część budowli zakrywają drzewa. Widać charakterystyczne liczne złote kopuły.

RDJ9Joh7tlAIN

Na ilustracji grafika z XVII w. Na szczycie wzgórza usytuowany jest klasztor, poniżej zabudowania klasztorne. Budynki otoczone są ogrodzeniem, drzewami. U podnóża widać pracujących na roli chłopów.

RZTsEfd3KYNsV

Na zdjęciu widok z daleka na klasztor, który usytuowany jest na wzgórzu. Klasztor jest dużych rozmiarów. Ściany są koloru białego. Budynek zawiera mnóstwo okien. Nad klasztorem górują liczne złote kopuły. Fragment klasztoru jest w remoncie i widać dźwig budowlany. Poniżej klasztoru jest dużo zielonych drzew.

Unia w Brześciu i próby równouprawnienia

Prawosławne elity, które związały się z Litwą, a później również z Polską, nie chciały podległości patriarsze moskiewskiemu, stąd pomysł 'przywrócenia' jedności religijnej i doprowadzenia do unii z Kościołem katolickim. Udało się to zrealizować w 1596 r. dzięki zawarciu porozumienia w Brześciu Litewskim nad Bugiem.

Tzw. 'unia brzeska' podpisana została przy aprobacie króla Zygmunta III Wazy przez niemal wszystkich władyków (biskupów). Jednocześnie przeciw niej występowali główni świeccy protektorzy Cerkwi, np. Konstanty Ostrogski (najbogatszy magnat w Rzeczypospolitej) oraz bractwa religijne.

R1XzxNoV0UOL8

Na obrazie Konstanty Wasyl Ostrogski. Otyły mężczyzna ubrany jest w czerwony kontusz i żupan i pas. Prawą dłoń trzyma na pasie, lewą opiera na ciemnej zlewającej się z tłem szafce. Na nogach ma żółte kozaki. Tło jest kolory ciemnego.

Zwolennicy luteranizmu w Polsce

Ferment, jaki wywołało w umysłach elit europejskich wystąpienie Marcina Lutra i sformułowanie przez niego programu reformatorskich zmian w dotychczasowych sposobach sprawowania kultu religijnego, nie ominął również Polski. Jednak podobnie jak we Francji, w Rzeczypospolitej mieliśmy do czynienia z barierami w recepcji luteranizmu. Wynikało to z jednej strony ze względów językowych, a z drugiej z braku zainteresowania władcy przeprowadzaniem zmian. Polski król już wcześniej bowiem zdobył prawo do decydowania o obsadzie najwyższych stanowisk Kościoła katolickiego.

Czynniki te spowodowały, że doktryna luterańska rozwinęła się jedynie na dawnych ziemiach należących do Zakonu Krzyżackiego, szczególnie w miastach Prus Królewskich, w których dominował jako urzędowy język niemiecki: Gdańsku, Toruniu i Elblągu. Zygmunt August w latach 1557‑1558 wydał dla tych ośrodków przywileje swobody kształtowania stosunków religijnych. Wsparciem rozwoju nowego wyznania było z pewnością przejście na luteranizm zsekularyzowanegozsekularyzowanegozsekularyzowanego Księstwa Pruskiego (1525) i założenie w jego stolicy, Królewcu, w 1544 r. luterańskiego uniwersytetu. W 1561 r. podobne do pruskich przywileje zdobył luteranizm na terenie inkorporowanychinkorporowanego inkorporowanych do Rzeczypospolitej Inflant.

R1NGnpu6m2yXa

Na zdjęciu Kościół Pokoju w Świdnicy został wzniesiony w systemie szachulcowym jako budowla centralna oparta na drewnianym szkielecie wypełnionym masą z gliny i słomy. Została wybudowana na planie krzyża greckiego. Do budowli centralnej dobudowano od strony wschodniej Halę Chrztów i zakrystię, od zachodniej Halę Zmarłych, od południowej Halę Ślubów, a od północnej Halę Polną. Wokół budowli jest dużo roślinności oraz drzew. Stoją ławki do siedzenia.

R1baEZIEeSegB

Na zdjęciu wnętrze Kościoła Pokoju w Świdnicy. Organy mają barokowy prospekt podtrzymywany przez dwóch atlasów. Ozdobione są ruchomymi figurkami muzykujących aniołków. Organy są o 62. głosach, zbudowane z blisko czterech tysięcy piszczałek. Widać również bardzo bogato zdobione trzy wewnętrzne piętra. Gromadzili się na nich wierni.

Kalwinizm w Polsce

R1CzE8Z6VLYjI

Na ilustracji mapa Pińczowa z XVII w. Na wzgórzu usytuowane jest miasto z licznymi budynkami. Otoczone jest murem. Widać wieże kościołów i drogę prowadzącą do miasta.

W elitach politycznych Polski zdecydowaną przewagę miała magnateria oraz średnia szlachta, wśród której największe zainteresowanie wzbudziła doktryna kalwińska. Wynikało to z kilku powodów. Po pierwsze, zapewniała zwiększenie ich władzy kosztem stanu duchownego. Po drugie, kolejne dziedziny życia lokalnego mogły podlegać bezpośrednio właścicielowi ziemskiemu: szkoła, parafia, instytucje opieki społecznej. Równie ważnym elementem było stworzenie zwartej organizacji bez zastrzeżeń wspierającej swojego patrona. Wreszcie oddziaływanie psychologiczne, które na gruncie ideowym wzmacniało dumę i przekonanie o wyjątkowości oraz zasłużonej pozycji zajmowanej przez szlachcica.

Szczególne zainteresowanie poglądami Kalwina wykazywały wielkie rody na Litwie: Radziwiłłowie, Pacowie, Chodkiewiczowie, Hlebowicze. Pozwalało im to z pewnością na rekompensatę strat wpływów spowodowanych unią z Polską na warunkach 'średniej szlachty'. Również w innych prowincjach możnowładcy porzucali katolicyzm: w Wielkopolsce rodziny Górków, Leszczyńskich, w Małopolsce Oleśnickich, Stadnickich, Tęczyńskich.

W okresie największych sukcesów na kalwinizm przeszło blisko 20% szlachty.

R1AWZqM7nfpHN

Okładka dziennika. Wokół biegnie pas szeroko zdobiony. W środku jest napis: Modlitewnik, to jest Modlitwy o Krześciańskie potrzeby, nalezace LV dziom powszechney wiary apostolskiey, na każdy dzień. Przez x. Krzysztofa Kraińskiego, poprawiony, rozszerzony y znowu wydany, W Wilnie, roku 1605.

Żydzi

Pod względem liczebności największą niechrześcijańską grupą religijną w Rzeczypospolitej byli Żydzi. Na początku XVI w. stanowili około 0,5% ogółu mieszkańców zaś w roku 1559 r. 2,0%, czyli mniej więcej 150 tys. Do połowy XVII wieku ich liczba doszła do 450 tysięcy – 4% całej populacji. W wyniku powstania Chmielnickiego i potopu szwedzkiego, między rokiem 1648 a 1656 zginęło ponad
100 tysięcy Żydów. W latach 1764 1765 przeprowadzono spis Żydów w Rzeczypospolitej. Na tej podstawie historycy oszacowali liczbę Żydów na ok.
750 tys., z tego w Koronie 550 tys., a na Litwie 200 tys. Stanowili oni wówczas
5,7% ogółu mieszkańców Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

RhyTUTYs4nKau

Na ilustracji strona z XVII w. atlasu. Widoczne są zabudowania pośród zielonych pól. Drogi oraz rzeka. Karta przedstawia widok Krakowa i pobliskich miejscowości.

Żydzi różnili się nie tylko religią, którą był judaizm, najstarsza z religii monoteistycznych, ale też kulturą i językiem. Mówili w języku jidysz, powstałym w XII wieku na bazie jednego z dialektów niemieckich z elementami języków słowiańskich i hebrajskiego, choć większość z nich znała języki miejscowe – polski czy ruski. Żyli w zamkniętym kręgu współbraci, w niewielkim stopniu ulegając asymilacjiasymilacjaasymilacji. Z pewnością wynikało to ze specyficznego usytuowania Żydów w strukturach społeczności stanowej, w której tworzyli praktycznie niemal osobny stan, z własnym sądownictwem, samorządnością i administracją. Wytworzyły się nawet niespotykane w innych krajach centralne organy władzy samorządowej, tzw. Sejm Czterech Ziem, który zajmował się, między innymi, poborem podatków nakładanych na Żydów przez Rzeczpospolitą.

Rozróżnienie w wierze, a kultura polska

Religijna różnorodność miała pozytywny wpływ na rozwój kultury polskiej, szczególnie na język literacki. Postulowane studiowanie Biblii i nacisk na słowo mówione w postaci modlitw, śpiewu kościelnego, kazań, literatury komentującej Pismo Święte - wszystko to niebywale przyspieszyło kształtowanie i wzbogacanie polszczyzny. Powstały liczne drukarnie. W 1563 r. wydano tzw. 'Biblię brzeską' (pojawiła się pod protektoratem Radziwiłłów, stąd też jej inna nazwa 'Biblia radziwiłłowska'), ponoć pierwszy przekład na polski z hebrajskiego. Dziesięć lat później wydano tzw. 'Biblię nieświeską' w tłumaczeniu wybitnego arianina Szymona Budnego.

Dzięki poglądom reformacyjnym rozwinęło się szkolnictwo, zwłaszcza gimnazja humanistyczne. Powstały w miastach pruskich (Gdańsku, Toruniu i Elblągu), ale też w Poznaniu czy Krakowie. Odpowiedzią na to było podniesienie poziomu szkolnictwa katolickiego, szczególnie niebywały rozwój akademii jezuickich.

Wielu najwybitniejszych polskich pisarzy i myślicieli było zwolennikami reformacji. Mikołaj Rej był wyznawcą kalwinizmu, podobnie jak Andrzej Frycz Modrzewski czy Jan Łaski.

RiKlieMI4PrTu

Na ilustracji okładka Biblii na której przedstawione są sceny m.in. kuszenia Adama i Ewy w raju, ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Na środku jest napis Biblia święta, księgi Starego i Nowego zakonu.