Bogurodzica jest arcydziełem. To najstarszy zachowany tekst poetycki. Powstanie pieśni należy łączyć z silnym kultem religijnym Matki Boskiej. Do dzisiaj nie ustalono czasu, miejsca powstania i autorstwa utworu. Istnieje kilka wersji datowania pieśni. Niektórzy badacze uważają, że pochodzi z okresu między XI a XIII stuleciem. Nie jest znana pierwotna forma Bogurodzicy. Jej najstarszy przekaz pochodzi z początku XV wieku, który zamieszczono w zbiorze łacińskich kazań skopiowanych przez Macieja z Grochowa. Przypuszcza się, że pieśń nie jest oparta na żadnym wcześniejszym literackim wzorcu, dlatego to utwór oryginalny. Do Bogurodzicy nawiązuje Henryk Sienkiewicz w Krzyżakach. Polscy rycerze śpiewają tę pieśń, idąc do boju, dla których jest hymnem zagrzewającym do walki.
Zapoznaj się z fragmentem filmu pt. Krzyżacy w reż. Aleksandra Forda (Polska 1960) przedstawiającym rycerstwo, które śpiewa Bogurodzicę przed bitwą pod Grunwaldem oraz fragmentem Potopu w reżyserii Jerzego Hoffmana – procesja ojców paulinów śpiewa Bogurodzicę podczas ataku Szwedów na Jasną Górę.
Pieśń ojczysta
RocznikiKiedy zaczęły rozbrzmiewać pobudki, całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń: Bogurodzicę, a potem wznosząc kopie rzuciło się do walki. Pierwsze jednak poszło do starcia wojsko litewskie. Na rozkaz księcia Aleksandra nie znoszącego żadnej zwłoki. […] A właśnie w tym momencie jedne i drugie oddziały starły się w środku doliny, która rozdzielała wojska, i obydwie strony wzniosły okrzyk, jaki zwykle wznoszą żołnierze przed walką. Krzyżacy na próżno usiłowali podwójnym wystrzałem z bombard porazić i zmieszać oddziały polskie, mimo że wojsko pruskie z głośniejszym krzykiem, silniejszym pędem i z większego wzniesienia zbiegło do walki. W miejscu starcia było 6 wysokich dębów, na które powłaziło i obsiadło ich gałęzie wielu ludzi – nie wiadomo, czy z królewskiego, czy krzyżackiego wojska – by oglądać z góry pierwsze starcie oddziałów i los jednego i drugiego wojska. […] A kiedy szeregi tak się zwarły, nie można było odróżnić tchórza od odważnego, dzielnego od opieszałego, bo jedni i drudzy przywarli do siebie jakby w jakimś splocie. […] Kiedy w końcu połamali kopie, przywarły nawzajem do siebie jedne i drugie oddziały i zbroje zbroi tak, że naciskani przez konie, złączeni jedynie walczyli mieczami i wyciągniętymi nieco dalej na drzewcu toporami, a walcząc robili tak potężny huk, jaki zwykle jedynie w kuźniach wydają uderzenia młota. A wśród rycerzy walczących wtedy jedynie wręcz, mieczem, dostrzegano przykłady ogromnej dzielności.
Ustal, jak Jan Długosz określa Bogurodzicę. Wyjaśnij, dlaczego rycerstwo śpiewało tę pieśń pod Grunwaldem.
KrzyżacyMistrz […] skinieniem prawicy ruszył czternaście chorągwi żelaznego rycerstwa.
— Gott mit uns!Gott mit uns! — zakrzyknął Wallenrod.
Chorągwie, zniżywszy kopie, poczęły z początku iść krokiem. Lecz równie jak skała stoczona z góry spadając, coraz większego pędu nabiera, tak i one: z kroku przeszły w rysią, potem w cwał i szły straszne, niepohamowane, jako lawina, która musi zetrzeć i zdruzgotać wszystko przed sobą.
Ziemia jęczała i gięła się pod nimi.
*
Bitwa miała lada chwila rozciągnąć się i rozpalić na całej linii, więc polskie chorągwie poczęły śpiewać starą bojową pieśń św. Wojciecha. Sto tysięcy pokrytych żelazem głów i sto tysięcy par oczu podniosło się ku niebu, a ze stu tysięcy piersi wyszedł jeden olbrzymi głos do grzmotu niebieskiego podobny:
»Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja! Twego syna gospodzina, Matko zwolena, Maryja, Zyszczy nam, spuści nam… Kiryjelejzon!…«
I wraz moc zstąpiła w ich kości, a serca stały się na śmierć gotowe. Była zaś taka niezmierna zwycięska siła w tych głosach i w tej pieśni, jakby naprawdę grzmoty poczęły się roztaczać po niebie. Zadrżały kopie w rękach rycerzy, zadrżały chorągwie i chorągiewki, zadrżało powietrze, zakolebały się gałęzie w boru, a zbudzone echa leśne jęły odzywać się w głębinach i wołać, i jakby powtarzać jeziorom i łęgom, i całej ziemi jak długa i szeroka:
»Zyszczy nam. spuści nam. Kiryjelejzon!…«
A oni śpiewali dalej:
»Twego dzieła krzciciela, bożycze, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze, Słysz modlitwę, jąż nosimy, A dać raczy, jegoż prosimy, A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt. Kiryjelejzon!«
Echo powtórzyło w odpowiedzi:
Kiryjelejzooon!— a tymczasem na prawym skrzydle wrzała już bitwa zacięta i zbliżała się ku środkowi coraz bardziej.Łoskot, kwik koni, krzyki okropne mężów mieszały się z pieśnią. Ale chwilami krzyki cichły, jakby tym tam ludziom zbrakło tchu, i w jednej z takich przerw raz jeszcze można było dosłyszeć grzmiące głosy:
»Adamie, ty Boży kmieciu, Ty siedzisz u Boga w wiecu, Domieściż twe dzieci, Gdzie królują anieli! Tam radość, Tam miłość, Tam widzenie Twórca, anielskie, bez końca… Kiryjelejzon!«
I znów runęło echo po boru:
Kiryjelejzooon!Krzyki na prawym skrzydle wzmogły się jeszcze, lecz nikt nie mógł ni widzieć, ni rozeznać, co się tam dzieje, albowiem mistrz Ulryk, który patrzył z góry na bitwę, stoczył w tej chwili pod wodzą Lichtensteina dwadzieścia chorągwi na Polaków.A zaś do polskiego hufca „czelnego”, w którym stali najprzedniejsi rycerze, przypadł jak grom Zyndram z Maszkowic i ukazawszy ostrzem zbliżającą się chmurę Niemców, zakrzyknął tak donośnie, że aż konie poprzysiadały w pierwszym szeregu na zadach:
— W nich! Bij!
Więc rycerze pochyliwszy się na karki końskie i wyciągnąwszy przed się włócznie, ruszyli.
Wymień środki stylistyczne, które występują w Bogurodzicy i w podanym fragmencie Krzyżaków Henryka Sienkiewicza i określ ich funkcję.
Bogurodzica
Mimo że Bogurodzicy poświęcono tysiące prac, wciąż nie wiadomo, czy dobrze rozumiemy jej treść. Historycy języka spierają się na przykład o to, czy słowa spuści nam
to synonim do zyszczy nam
, oznaczający Spraw, że będzie przychylny
. Niektórzy traktują to zdanie mniej metaforycznie i uważają, iż zawarto w nim prośbę, by MatkaMatka ponownie zesłała na ziemię swego Syna.
BogurodzicaBogurodzica dziewicadziewica, Bogiem sławienaBogiem sławiena Maryja,
U twego Syna GospodzinaGospodzina matko zwolenazwolena, Maryja!
ZyszczyZyszczy nam, spuścispuści nam.
KyrieleisonKyrieleison.Twego dzielaTwego dziela KrzcicielaKrzciciela, bożyczebożycze,
Usłysz głosyUsłysz głosy, napełńnapełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jążjąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobytzbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebytrajski przebyt.
Kyrieleison.
Bogurodzicę po raz pierwszy wydrukowano w 1506 roku. Rozpoczynała opracowany przez kanclerza Jana Łaskiego zbiór praw (statutów i przywilejów) obowiązujących w Polsce, nazwany Statutami Łaskiego.
Określ, kto jest adresatem w pierwszej i drugiej zwrotce Bogurodzicy.
Dokonaj analizy obu strof Bogurodzicy.
Dokonaj interpretacji obu strof Bogurodzicy.
Wymień cechy Bogurodzicy jako modlitwy i pieśni religijnej.
Bogurodzica jako pieśń religijna
Bogurodzica ma charakter pieśni religijnej. Było to związane z kultem maryjnym w Polsce we wczesnych wiekach chrześcijaństwa. Jako pierwszy pisał o Matce Bożej Ignacy Antiocheński, który potwierdził dziewicze poczęcie Chrystusa. Podobnego zdania był Justyn Męczennik. Dopiero w III wieku Orygenes użył tytułu Bogurodzica, określając w ten sposób Maryję. Nazwa ta po raz pierwszy została użyta w modlitwie błagalnej Pod Twoją obronę. Powstały również malowidła ukazujące Maryję jako Matkę Jezusa w rzymskich katakumbach: obrazy z pierwszej połowy II w. przedstawiają Ją jako trzymającą Dzieciątko Jezus. Jednak już w XV wieku Bogurodzica traktowana była jako polski hymn narodowy. Jan Długosz pisał o niej, że to carmen patrium ([czyt. karmen patrium] hymn, pieśń ojców). Wiadomo, że śpiewano ją podczas koronacji Władysława Warneńczyka oraz podczas bitwy pod Warną (1444 rok).
Język pieśni
Pieśń już na początku XVI wieku nie była w pełni zrozumiała, dlatego archaizmy w niej występujące zastępowano współczesnym słownictwem. Ponadto do kanonicznej wersji utworu, obejmującej dwie strofy, dopisywano kolejne, co świadczy o popularności Bogurodzicy. Pieśń liczyła ostatecznie 23 strofy.
Dokonaj analizy języka Bogurodzicy.
Bogurodzica powstała ok. XIII wieku. Oczywiste jest, że od tego czasu język polski się zmienił. Tekst najstarszej polskiej pieśni zawiera niepowtarzalne archaizmy różnego rodzaju.
Anonimowy autor
Jak większość utworów literackich powstałych w średniowieczu Bogurodzica to dzieło anonimowe. Jednak już kilka wieków temu usiłowano ustalić autorstwo pieśni. Co najmniej od XVI stulecia uważano, że jej autorem jest św. Wojciech (X wiek), patron Polski. Poza tym o autorstwo podejrzewano m.in. św. Jacka Odrowąża (XII wiek), spowiednika błogosławionej Kingi – Boguchwała (XIII wiek) i innych. Ostatecznie można stwierdzić tylko, że Bogurodzicę napisał bardzo utalentowany i dobrze wykształcony Polak. Prawdopodobnie kształcił się poza granicami kraju. O jego umiejętnościach świadczy kunszt pieśni. Upór, z jakim kojarzono Bogurodzicę z osobami świętych, wskazuje przy okazji na szacunek okazywany samemu utworowi – wielkie dzieło mógł (według opinii naszych przodków) napisać tylko wielki człowiek.
Historycy literatury i językoznawcy bardzo różnią się w swych ocenach. Przyjmuje się, że Bogurodzicę napisano między XI a XIV wiekiem. Zazwyczaj jednak określa się czas powstania dzieła na pierwszą połowę XIII wieku, natomiast najstarszy znany jej zapis pochodzi z ok. 1407 roku.
Równie mało wiadomo o miejscu powstania dzieła. Trzeba przyjąć, że pojawiło się tam, gdzie było zapotrzebowanie na pieśni religijne. Być może w okolicach Gniezna albo w Małopolsce (Kraków).
Na podstawie dostępnych źródeł ustal i przedstaw w formie mapy myśli komu przypisywano autorstwo Bogurodzicy.
Na podstawie dostępnych źródeł ustal i napisz, komu przypisywano autorstwo Bogurodzicy.
Problemy z interpretacją
Wśród najtrudniejszych do zrozumienia pozostają pierwotne znaczenie niektórych wyrażeń i zwrotów oraz składniowa segmentacja tekstu. Oryginalne brzmienie Bogurodzicy nie jest znane; zanim pieśń została utrwalona na piśmie, przez dłuższy czas funkcjonowała w obiegu ustnym, co z pewnością wiązało się z przekształceniem jej pierwotnej formy.
Opisz wizerunek Matki Bożej.
Wyjaśnij, dlaczego Jan Chrzciciel jest pośrednikiem między Chrystusem a ludźmi.
Deesis
Badacze kultury średniowiecznej mają wątpliwości co do kwestii źródeł Bogurodzicy. Niektórzy z nich uważają, że pieśń odwołuje się do ikonograficznego motywu deesis.
motyw charakterystyczny dla średniowiecznej ikonografii chrześcijańskiej (na Wschodzie stał się popularny już w VI wieku); przedstawia zazwyczaj trzy osoby: w centrum znajduje się Chrystus jako PantokratorPantokrator, z jednej jego strony stoi Maryja, z drugiej Jan Chrzciciel; niekiedy tej trójce towarzyszą inne postaci: aniołowie, apostołowie, święci
Wymień podobieństwa między obrazem Deesis z dwunastoma wielkimi świętami Kościoła a tekstem Bogurodzicy.
Kształt artystyczny Bogurodzicy
Bogurodzica spełnia ogólne zasady poetyki utworów literackich pisanych w średniowieczu. Jest wierszem średniowiecznym, czyli najstarszym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej. Jego cechy to:
asylabiczność (czyli nieregularna liczba sylab w poszczególnych wersach),
rymy zewnętrzne (a czasem też – wewnętrzne),
wers intonacyjno‑zdaniowy, tzn. taki, w którym każdy wers jest osobnym zdaniem lub samodzielną składniowo cząstką zdania; oznacza to, że nie stosuje się przerzutni.
Aby sprawdzić, jak anonimowy autor Bogurodzicy zbudował
swój utwór, należy:
a) podzielić strofę na grupy sylab tworzących słowa lub zwroty i wyrażenia:
Bogurodzica | dziewica, | Bogiem sławiena | Maryja, |
5 | 3 | 5 | 3 |
U twego Syna | Gospodzina | matko zwolena, | Maryja! |
5 | 4 | 5 | 3 |
Zyszczy nam, | spu[ś]ci nam | ||
3 | 3 |
b) przypomnieć sobie, jaki był układ rymów w poszczególnych wersach.
Bogurodzica → dziewica, Bogiem sławiena ↓ Maryja, ↓
U twego Syna → Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, → spu[ś]ci nam
c) Po sprawdzeniu układu sylab i rymów można dostrzec trzy podstawowe zasady, które decydują o kształcie pieśni. Były one w wiekach XI–XIII zalecane przy tworzeniu dzieła literackiego.
– dwójkowość, – kontrast, – podobieństwo.
Poszukaj w pierwszej strofie Bogurodzicy dowodów na zastosowanie:- zasady dwójkowości,- zasady kontrastu,- zasady prawdopodobieństwa.
Dwa układy rymów (poziomy i pionowy)., Znaczenie próśb w ostatnim wersie tej strofy jest bliskie synonimicznemu., Wersy pierwszy i drugi są bardzo podobne, gdyż mają niemal tyle samo sylab i kończą się imieniem Matki Bożej., W pierwszej strofie apostrofa jest rozbudowana, a prośby są krótkie., W części pierwszej strofy układ rymów jest zarówno poziomy, jak i pionowy, a w części drugiej – tylko poziomy., Obie prośby (zyszczy, spuści) składają się z dwóch sylab., Dwa razy użyte imię Maryja.
Dwójkowość | |
---|---|
Kontrast | |
Podobieństwo |
Wyjaśnij, co wynika z tego, że zachowana jest zasada dwójkowości i podobieństwa.
Bogurodzica to utwór zachowujący chrześcijańskie dogmaty, zgodny z zasadami teocentryzmu, a przy tym wręcz kunsztowny. Powstał w kręgu światłych osób, obeznanych z teologią i ówczesną kulturą.
Wyjaśnij, jakiego środka stylistycznego użył autor w następujących wyrażeniach: Bogurodzica Dziewica
, U Twego Syna Gospodzina
i jaka jest jego funkcja.
Wyszukaj w dowolnych źródłach i podaj przykłady średniowiecznych przedstawień ikonograficznych, które ukazują Matkę Boską i jej Syna.
Na podstawie podanych informacji w temacie lekcji ułóż krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie Bogurodzica
. Zredaguj hasła wraz z pytaniami.
Na podstawie podanych informacji w temacie lekcji zredaguj hasła do krzyżówki wraz pytaniami, której rozwiązaniem będzie Bogurodzica
.
Zadaniowo
Napisz wypowiedź argumentacyjną na temat: „Bogurodzica – najstarszy zabytek języka polskiego”.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: hymn, deesis, wiersz średniowieczny, teocentryzm, archaizm.