Despoci – Rosja i Turcja

Iwan IV Groźny – między reformą a opresją

Wielkie Księstwo Moskiewskie (od 1547 r. Carstwo Rosyjskie), po zrzuceniu zwierzchności tatarskiej i zjednoczeniu większości ziem ruskich, rozpoczęło rywalizację z Litwą, a późnej z Rzeczpospolitą. Starało się jednocześnie umocnić na arenie międzynarodowej poprzez zdobycie dostępu do morza (por. lekcje 91 i 104).

Iwan IV Groźny wstąpił na tron jako dziecko w 1533 r. W swoich decyzjach uzależniony był od potężnych bojarów. Nawet pełnoletność i koronacja na cara Wszechrusi (1547 r.) nie zapewniły mu pełni władzy. Ograniczały go dawne prawa i przestarzałe struktury społeczne. Pomyślnie prowadzone w początkowych latach panowania wojny i podbój olbrzymich terenów nadwołżańskich chanatów: Kazańskiego i Astrachańskiego (1552‑1554), tylko pokazały słabości władzy carskiej. Mimo nominalnego samowładztwa car musiał uwzględniać stare, nieżyciowe prawa. Wprawdzie poddani nie mogli się przeciwstawić władcy, ale stosując obstrukcjętMa8DQ7LUp_000tp001obstrukcję, skutecznie blokowali realizację rozkazów. W czasie wojny dochodziło do podważania rozkazów zwierzchników z powodu ich niezgodności z dawnymi prawami feudalnymi.

RWKKR9E9cJJhs

Zdjęcie przedstawia dwie czapki. Na pierwszym planie, na złotej poduszce, czapka z futrem. Jej czubek jest złoty i wysadzany kolorowymi kamieniami. Na samej jej górze krzyż. Za czapką druga, znajdująca się na czerwonym podwyższeniu. Również u dołu ma brązowe futro, a góra jest złota i wysadzana kolorowymi kamieniami. Ta czapka ma wyższy złoty czubek.

RHSvtVbcf13wy

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Ma on długą, czarno‑siwą brodę i krzaczaste, czarne brwi. Ubrany jest w długi, złoty płaszcz z białym kożuchem przy szyi. Na dłoniach ma czarne rękawice. W prawej dłoni trzyma czarno‑złoty łańcuch z koralikami, a lewą dłoń oparł o wysoką, złoto‑czarną laskę. Ma czarne, zdobione złotem buty. Stoi na schodach. Za nim bogato zdobiona malowidłami ściana.

RhrdAL2zcefdR

Ikona przedstawia trzy rzędy mężczyzn w kolorowych szatach na koniach. Rzędy są jeden nad drugim. Z lewej strony, rzędy łączą się ze sobą, a na ich czele znajduje się koń, na którym siedzi anioł. Przed nim okrąg, w którym jest czarno‑czerwony namiot. Wokół okręgu krzewy i małe anioły w kolorowych szatach. W prawym górnym rogu natomiast drugi okrąg, w którym znajduje się zamek.

R1MzdRm75rJ7R

Ikona przedstawia Maryję i siedzącego na jej kolanach Jezusa. Oboje mają nad głową złotą aureolę. Z prawej strony anioł, który wyciąga w ich kierunku dłonie. Nad nim oraz pod nim kolejne anioły, skierowane w prawą stronę.

RlT4w27yvdcZo

Ikona przedstawia meandry rzeki, która biegnie od góry do dołu ikony. Rzeka wychodzi z miejsca, w którym jest koryto otoczone krzewami. Z obu stron rzeki kolejne krzewy.

Rie2BCCOVjbi6

Ikona przedstawia białe mury obronne, za którymi są czarne budynki mieszkalne. Wokół murów czerwone płomienie.

RXHy6LN8y0cCd

Ikona przedstawia anioła z dużymi skrzydłami. Siedzi on na koniu, który również ma skrzydła. Wokół anioła okrąg w odcieniach czerwieni, a przy nim aniołowie w ciemnych szatach. Skierowani są w kierunku anioła na koniu.

R15j2xCY2RJV2

Ikona przedstawia pochód. Z lewej strony, na brązowym koniu, mężczyzna w złotej zbroi i czerwonej pelerynie. Na głowie ma hełm, a prawą dłoń opiera o dzidę. Za nim duża grupa żołnierzy w kolorowych tunikach i spodniach. Każdy z nich trzyma dzidę oraz kolorową tarczę. Pomiędzy nimi, na czarnym koniu, góruje mężczyzna w ciemnej szacie ze złotymi zdobieniami. Na głowie ma złotą mitrę, a w dłoniach trzyma krzyż prawosławny. Za tłumem, na czarnym oraz brązowych koniach, siedzą mężczyźni w ciemnych szatach i czerwonych pelerynach. Na głowie mają złote korony.

Oprycznina – terror w służbie monarchii

W 1565 r., na drodze swoistego zamachu stanu, carowi udało się uzyskać aprobatę
dla podziału terytorium państwa na dwie części. Jedna z nich, w której panować miały dawne stosunki oraz prawa, nominalnie obejmowała zasobniejsze, bogatsze tereny. Druga zaś objęła znacznie biedniejsze tereny północne wraz z samą stolicą – Moskwą - i jej najbliższymi okolicami. Ziemie te nazwano opryczniną. Obowiązywać tu miały nowe prawa i rozkazy wydawane przez cara. Dawne elity tych ziem – bojarzy – uzyskali w formie odszkodowania nowe posiadłości w bogatszych rejonach. Jednak nowi poddani byli z nimi związani na zupełnie nowych zasadach. Zostały przerwane dawne, tradycyjne więzi, a tym samym została osłabiona siła bojarów.

W obu częściach władcą pozostał Iwan IV, który zorganizował oddziały opryczników, uposażonych w dobra ziemskie i w pełni zależnych od cara. Przy ich pomocy w obu częściach wprowadził bezwzględny terror. Wszelki opór, a nawet podejrzenia o chęć oporu ściągały na ludzi represje. Mordowano całe rodziny, a ich majątki konfiskowano. Car nie ufał nikomu i nikogo też nie oszczędzał. W Nowogrodzie Wielkim w 1570 r. zginąć miało ponoć kilka tysięcy ludzi (szacunki mówią o liczbie od 2 do 10 tys.), co wydaje się liczbą przesadzoną.

Ostatecznie, tak jak się nagle terror zaczął, tak nagle się skończył i w 1572 r. zniesiono opryczninę. Jednak zdołano wynieść wolę cara ponad prawo. Rozkaz władcy nie był już kwestionowany i możemy mówić o 'samodzierżawiusamodzierżawiesamodzierżawiu', czyli samowładnych rządach cara.

RSBJpevkf8CvK

Obraz przedstawia grupę mężczyzn zebranych w pomieszczeniu z kolorowymi zdobieniami na ścianach. Z prawej strony obrazu, na tronie, siedzi mężczyzna w srebrnej szacie. Trzyma jabłko królewskie i berło. Ma długą, siwą brodę i srebrną koronę. Przed nim klęczy mężczyzna w różowej szacie z żółtym kołnierzem. Za nim stoją mężczyźni w kolorowych szatach, a jeden z nich ma na głowie złotą mitrę. Wszyscy wpatrują się w siedzącego na tronie króla.

Kryzys i odrodzenie

Iwan Groźny oskarżany był o spowodowanie śmierci swojego najstarszego syna Iwana w 1581 r. Następcą tronu został Fiodor, który nie posiadał jednak predyspozycji do sprawowania władzy, dlatego bezpośrednie rządy powierzył teściowi - Borysowi Godunowowi, który zresztą po jego śmierci zasiadł na tronie carskim. Problemy z sukcesją doprowadziły jednak do interwencji polskiej i okresu tzw. wielkiej smuty (por. lekcja 104).

RUx1cinfoeEwW

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn. W centralnej części leży mężczyzna w długiej, różowej szacie i niebieskich spodniach oraz butach. Na lewej skroni ma plamę krwi. Opiera się o podtrzymującego go, klęczącego mężczyznę w czarnej szacie. Mężczyzna trzyma dłoń na ranie leżącego mężczyzny. Leżą na kolorowym dywanie z kolorowymi wzorami. Za nimi, w tle, szata oraz przewrócone krzesło.

RtBfPz7OIwkV9

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma on czarną brodę, wąs oraz brwi. Ma długi, orli los. Na głowie ma wysoką, złotą czapkę wysadzaną kolorowymi kamieniami. U dołu czapki ciemne futro. Mężczyzna ubrany jest w złotą szatę z kolorowymi kamieniami. Na szyi, na grubym łańcuchu, ma zawieszony krzyż. W prawej dłoni trzyma berło, a w lewej jabłko królewskie.

Zakończeniem kryzysu państwa był wybór na cara przez rosyjskie zgromadzenie stanowe, tzw. sobór ziemski (odpowiednik naszego sejmu) Michała Romanowa (1613 r.).

R1T4lEuYpQqBw

Obraz przedstawia grupę ludzi zgromadzonych w wysokiej sali. Stoją oni w dwóch rzędach po lewej stronie. Z prawej strony również tłum, a na środku mężczyzna siedzący na tronie. Za nim kolorowy ikonostas.

Rosja za pośrednictwem Polski korzystała z zachodnich wzorców kulturowych.
Za cara Michała i jego syna oraz następcy Aleksego (cara w latach 1645‑1676) a także Fiodora III (1676‑1681), na dworze carskim dominowała kultura polska i język polski, który był powszechnie znany.

R9r9ie6aiwEGa

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma on czarną brodę, wąs oraz brwi. Ma mały nos. Na głowie ma wysoką, złotą czapkę wysadzaną kolorowymi kamieniami. Zakończona jest krzyżem. U dołu czapki ciemne futro. Mężczyzna ubrany jest w złotą szatę z kolorowymi kamieniami. Na szyi, na grubym łańcuchu, ma zawieszony krzyż. W prawej dłoni trzyma berło, a w lewej jabłko królewskie. W tle ciężkie zasłony w kolorze niebiesko‑złotym oraz czerwonym. Z prawej strony obrazu złote napisy cyrylicą.

Piotr I – tyrański reformator

Przedwczesna śmierć Fiodora III wyniosła na tron dwóch młodszych, przyrodnich braci zmarłego: Iwana V oraz Piotra I, z których pierwszy był upośledzony umysłowo. Piotr I, od najmłodszych lat zafascynowany Zachodem, pragnąc osobiście poznać osiągnięcia Europy zachodniej, choć incognitotMa8DQ7LUp_000tp002incognito, wziął udział w poselstwie rosyjskim
do Niderlandów i Anglii w latach 1697‑1698.

R19TwzSkbGWAm

Rysunek przedstawia dwóch mężczyzn siedzących na tronach obok siebie. Ubrani są w długie szaty i korony zakończone krzyżem. Za nimi zdobienia wsparte na cienkich kolumnach. Z lewej strony, obok nich, na tronie ustawionym bokiem do widza, siedzi kobieta w koronie i długiej sukni oraz płaszczu. Wpatruje się przed siebie. Z prawej strony, obok siedzących mężczyzn, stoi dwóch mężczyzn ubranych w długie szaty. Nad mężczyznami, z prawej oraz lewej strony, a także pod ilustracją, napisy cyrylicą. Ilustracja jest wykonana czarną farbą na pożółkłej kartce papieru.

R1LeGzDHG9s6C

Obraz przedstawia młodego chłopca. Ma na głowie złotą czapkę wysadzaną kolorowymi kamieniami. Na czubku znajduje się krzyż, a u dołu brązowy kożuch. Chłopiec ubrany jest w srebrno‑złotą szatę wysadzaną kolorowymi kamieniami. Na szyi, na grubym łańcuchu, zawieszony ma krzyż. W prawej dłoni trzyma berło, a w lewej jabłko królewskie.

R1C2k2rZDffcQ

Obraz przedstawia młodego mężczyznę w dłuższych, brązowych, kręconych włosach. Ma proste, brązowe brwi, prosty nos oraz delikatny zarost nad górną wargą. Ubrany jest w srebrną zbroję, a na plecach zawieszony ma złotą pelerynę wykończoną białym kożuchem. Lewą dłoń opiera o biodro, a w prawej dzierży krótki, drewniany palik. Za mężczyzną, z lewej strony, wnęka, a w niej korona. Z lewej strony okno z widokiem na panoramę morską, na której znajdują się statki z białymi żaglami.

RXGSDV1QOro0o

Czarno‑biała grafika podzielona na dwie części. Z lewej strony mężczyźni w długich szatach. Mają na głowach kapelusze, czapki oraz kapelusze. Za nimi zarys wysokiego budynku z dwoma wieżami. Z prawej strony, w okręgu, młody mężczyzna w krótkich, kręconych włosach oraz cienkim wąsie. Na głowie ma czarny kapelusz i ubrany jest w zapiętą marynarkę ze stójką.

RABtY5tuR9bPH

Obraz przedstawia morze, na którym znajdują się większe oraz mniejsze statki z białymi żaglami. Na każdym z nich powiewa rosyjska, czerwono‑biało‑niebieska, flaga. W lewym dolnym rogu łódka, na której znajduje się kilku mężczyzn w kolorowych szatach. Z obu stron łódki drewniane wiosła. Niebo błękitne, na którym znajduje się kilka białych chmur.

R1Ij4SDQGoyu1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę mężczyzny. Ma on dłuższe, kręcone włosy i ubrany jest w marynarkę, bufiaste spodnie do kolan oraz wysokie buty. Siedzi na krawędzi fragmentu łodzi i trzyma w dłoniach paliki. Pomnik znajduje się na kamiennym podwyższeniu. W tle budynek zasłonięty rusztowaniami, a przed budynkiem, na ulicy, kolorowe samochody osobowe. Z lewej strony zdjęcia zielone drzewa. Niebo błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

Piotr I musiał przerwać podróż z powodu buntu w Moskwie. Po powrocie rozpoczął reformy w Rosji. Zbiegły się one z III wojną północną prowadzoną w latach 1700‑1721 przeciwko Szwecji. Rosja odniosła wówczas spektakularne zwycięstwo, wybijając sobie zarazem wymarzone okno na Bałtyk. Jednocześnie po pokonaniu młodziutkiego króla Szwedzkiego Karola XII oraz niepowodzeniach króla Polski Augusta II Rosja niespodziewanie wyrosła na najsilniejszy kraj w Europie Wschodniej i Środkowej, którego wpływy sięgały Kopenhagi i północnych Niemiec. W ciągu zaledwie dwudziestu lat powstało wielkie mocarstwo.

R1Td1BizNZCb5

Obraz przedstawia dwie grupy wojska stojących naprzeciwko siebie. Z prawej strony mężczyźni stłoczeni są w ścisłą grupę. Trzymają liczne flagi w kolorach: żółty, niebieski, czerwony. Przed nimi leżą bębny oraz flagi. Za nimi, w tle, zarys zamku. Przed nimi, w górnej części obrazu mężczyźni siedzą na koniach, a na ich czele, na brązowym koniu, siedzi mężczyzna w ciemnym stroju i kapeluszu. Trzyma w dłoni powiewającą jasno‑niebieską flagę. Niebo pomarańczowo‑szare.

RSxQPCi8nAznS

Obraz przedstawia dwie grupy wojska. W lewym, dolnym rogu, mężczyźni w kolorowych szatach na koniach biegną w kierunku grupy mężczyzn, którzy uciekają w prawą stronę. Wszyscy znajdują się na wzgórzu. Za nimi, na równinie, zastępy wojska uformowane w rzędach, a także białe obłoki dymu. Niebo szare, częściowo zachmurzone.

Dzięki zdecydowaniu Piotra I, który w Rosji zyskał przydomek Wielki, błyskawicznie zaczęto wprowadzać zachodnioeuropejskie rozwiązania społeczne i gospodarcze. Miasta otrzymały samorządy, Kościół prawosławny podporządkowano administracji państwowej, zakładano szkoły wojskowe dla młodzieży szlacheckiej. Cała szlachta wciągnięta została w system służby w wojsku i administracji. Powstały też wielkie manufakturymanufakturamanufaktury produkujące na potrzeby unowocześnionej na wzór zachodni armii.

R5hWplFcGYkPv

Rysunek przedstawia dwóch mężczyzn stojących naprzeciwko siebie. Z lewej strony, mężczyzna w różowej szacie do łydek, czerwonych spodniach i wysokich, czarnych butach. Ma na sobie niebiesko‑czerwoną pelerynę, a w prawej dłoni trzyma laskę. Obok niego stoi drugi mężczyzna. Ubrany jest w czerwoną szatę do łydek, pomarańczowy fartuch przywiązany w biodrach, niebieskie spodnie i czarny kapelusz. Podnosi lewą dłonią brodę mężczyzny z laską, a w prawej dłoni dzierży duże nożyczki. W tle półka z nożyczkami i grzebieniami. W prawym oraz lewym górnym rogu czarne napisy cyrylicą.

R5RB6ZkmkXT3r

Grafika przedstawia kobietę otoczoną grupą ludzi. Kobieta ubrana jest w szeroką, złotą suknię z białymi falbanami przy rękawach. Ma spięte, brązowe włosy. Z lewej strony znajdują się cztery osoby: mężczyzna w siwych włosach i brodzie, kobieta w kolorowej sukni i czepku oraz dwoje dzieci: dziewczynka w długich, blond włosach oraz chłopiec w białej bluzce, który trzyma z tyłu małego, czerwonego konia na biegunach. Wszystkie te osoby wpatrują się w kobietę. Z prawej strony znajduje się pięć osób oraz brązowo‑biały pies. Dwie postaci to starsze kobiety w dużych sukniach z chustami na głowach. Obok nich stoi młoda dziewczyna, która wskazuje palcem na kobietę w złotej sukni. Niedaleko niej stoi młody mężczyzna w biało‑złotej marynarce. Przy jednej ze starszych kobiet stoi chłopiec w jasnych włosach i białej koszuli. Obok niego stoi pies, który wpatruje się w kobietę w złotej sukni. Tło kremowe, jednolite.

RM0rhWBumWEAq

Ilustracja przedstawia grupę osób w pomieszczeniu. Z lewej strony, przy małym stoliku, siedzi dwóch mężczyzn, którzy grają w szachy. Obok planszy stoją dwa kufle oraz świecznik. Przy stole stoi trzech mężczyzn, którzy przypatrują się grze. Z prawej strony ilustracji siedzą dwie kobiety, przed którymi kłania się mężczyzna. W centralnej części stoi kolejna kobieta, która trzyma wachlarz. Za nią mężczyzna. W tle kolejne siedzące kobiety, przy których stoją mężczyźni. Wszystkie kobiety ubrane są w długie, rozkloszowane suknie. Włosy mają ułożone w koki. Mężczyźni ubrani są w długie, sięgające do bioder marynarki, obcisłe spodnie i połyskujące, wsuwane buty. Na głowach mają długie, kręcone peruki. Część z mężczyzn trzyma fajki. W prawym górnym rogu, na balkonie, stoi grupa mężczyzn w trąbkami. Z sufitu zwisają żyrandole ze świecami.

Nowa stolica nowego Imperium – Petersburg

Nad Morzem Bałtyckim założono w 1703 r. nową stolicę, od imienia cara nazwaną Petersburg. Błyskawiczny rozwój miasta dobrze pokazuje metody, jakimi Piotr osiągał swoje cele. Reformy były wymuszane siłą, a wszelki opór brutalnie łamany. W 1706 r. do budowy stolicy przesiedlono 30 tys. poddanych. W kolejnym 1707 r. kolejnych
40 tys., z których wielu umierało w wyniku trudnych warunków pracy i życia. Także rosyjska szlachta otrzymała rozkaz przeniesienia się do Petersburga. W 1714 r. wydano nawet zakaz budowy murowanych budowli na terenie całego imperium poza nową stolicą. Zakaz ten zniesiono dopiero w 1740 r. Już wówczas stało tam ponoć 50 tys. murowanych domów, zbudowanych według ściśle określonych wzorców.

R1HH2VO4b4nHc

Zdjęcie przedstawia miasto z lotu ptaka przedzielone rzeką. W dolnej części duży plac otoczony piętrowym, długim budynkiem. Na środku placu złota budowla z wysoką wieżą zakończoną wysoką kolumną. Przed świątynią inne budynki mieszkalne i drzewa. Po drugiej stronie rzeki półokrągły budynek z pomarańczowej cegły otoczony zielonymi drzewami, a dalej gęsto zabudowane miasto. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

R1W6anSakT7ii

Zdjęcie przedstawia trzy złote wieże i jedną srebrną, na której powiewa czerwono‑niebieska flaga. Jedna ze złotych wież zakończona jest wysoką, zwężającą się ku górze kolumną. Wieże otoczone są murem przed którym widoczna jest woda. Niebo błękitne, częściowo przysłonięte białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

R6eWSnJgcPeF8

Czarno‑biała grafika przedstawia widok na miasto. W centralnej części pionowe ogrody, w których rosną równo przycięte krzewy. Wzdłuż ogrodów, z obu stron, niskie budynki mieszkalne. U dołu grafiki rzeka, po której płynie łódź oraz statek z żaglami. Niebo częściowo przysłonięte chmurami, nad którymi znajduje się szarfa z napisem cyrylicą.

W 1750 r. Petersburg liczył 150 000 mieszkańców, w 1800 r. dwa razy więcej, bo 300 000, i należał do największych miast europejskich. Jednocześnie miasto stało się wielkim portem, centrum kultury, znaczącym ośrodkiem produkcji manufakturowej i rzemieślniczej.

RK2TvC36K6bC3

Mapa przedzielona na dwie części. Obie przedstawiają ten sam, biały teren, częściowo pokryty zielonymi liniami. Mapa z lewej strony jest niezarysowana na białych obszarach, a mapa z prawej strony jest częściowo przykryta małymi, czarnymi rysunkami zlokalizowanymi wzdłuż zielonych linii. Nad mapami czarny napis cyrylicą. U dołu każdej mapy wyjaśnienia zapisane małym, nieczytelnym drukiem.

RpSDjFdrMGmSr

Mapa przedzielona na dwie części. Obie przedstawiają ten sam, biały teren, częściowo pokryty zielonymi, wijącymi się liniami. Mapa z lewej strony jest znacznie pokryta czarnymi, małymi rysunkami zlokalizowanymi wzdłuż zielonych linii, a na mapie z prawej strony rysunków jest więcej i zajmują większy obszar wzdłuż zielonych linii. Nad mapami czarny napis cyrylicą. U dołu każdej mapy wyjaśnienia zapisane małym, nieczytelnym drukiem.

Idea Trzeciego Rzymu i zbieranie ziem ruskich

Po zrzuceniu zależności mongolskiej księstwa ruskie w północnej części dawnej Rusi Kijowskiej zaczęły powolne odrodzenie. Stosunkowo szybko na czoło tych procesów wysunęła się Moskwa, która zaczęła tzw. zbieranie ziem ruskich, w czym skutecznie rywalizowała z Wielkim Księstwem Litewskim. Upadek w XV w. Konstantynopola sprawił, że zaczęto uznawać Moskwę za ostatniego spadkobiercę tradycji 'prawdziwego' chrześcijaństwa, nieskażonego herezją.

W początku XVI w. w pismach duchownych prawosławnych pojawiła się idea tzw. 'Trzeciego Rzymu'. Według niej pierwszy Rzym upadł pod ciosami barbarzyńców i pogrążył się w herezji, drugi - Konstantynopol – został zdobyty przez muzułmańskich Osmanów. Pozostał ostatni bastion, 'Trzeci Rzym', którym była Moskwa. To ona stała się ostoją prawdziwej wiary i na niej spoczął obowiązek zebrania wszystkich ziem ruskich i uwolnienia ich spod panowania heretyków np. katolickich Polaków czy Litwinów.

Elementem propagowania tych idei było przyjęcie przez władców moskiewskich symboli cesarzy rzymskich – orła, czy tytułu cara - cesarz.

Blask Osmanów – Turcja Sulejmana Wspaniałego

Osmanowie to dynastia turecka wywodząca się od Osmana I (panował do 1326 r.), który na ziemiach nad Morzem Marmara zaczął tworzyć początkowo emirat, a później na poły niezależny sułtanat. Walka z osłabionym Bizancjum, a szczególnie opanowanie cieśniny Dardanele dały mu monopol na muzułmańskie, łupieżcze wyprawy na europejskie ziemie chrześcijan. Zapewniło to dopływ niewolników i bogactw oraz uzależnienie wojowniczych drobnych władców z Azji Mniejszej. Do końca XV w. zdołano opanować dawne terytoria cesarstwa bizantyjskiego, by wreszcie w 1453 r. zdobyć stołeczny Konstantynopol i ogłosić się spadkobiercą wschodniego cesarstwa rzymskiego.

R18VP1lEd3yZF

Ilustracja przedstawia ziemię w kształcie odwróconego trójkąta, która jest gęsto zabudowana. Pomiędzy budynkami szerokie, kremowe ulice. W górnej części ilustracji góry ciągnące się przez całą szerokość grafiki. Nad górami ozdobny napis w języku łacińskim. Z obu stron ziemi woda, po której pływają różnej wielkości statki z białymi żaglami. Z prawej strony ilustracji brzeg miasta, który częściowo jest zabudowany, a częściowo porośnięty zielenią. Pomiędzy drzewami dwa jeziora. U dołu grafiki, w jej centralnym punkcie, mężczyźni w długich, kolorowych strojach. Jeden z nich siedzi na białym koniu. Z obu ich strony podobizny mężczyzn w kolorowych turbanach i brodach.

Państwo Osmanów stało się w początkach XVI w. najpotężniejszym państwem muzułmańskim w rejonie morza Śródziemnego. Siłą rzeczy w chwili, gdy Portugalczycy po odkryciu drogi do Indii swoją polityką oraz ekspansją zbrojną i handlową wywołali kryzys tradycyjnego handlu lewantyjskiego (por. lekcje 82 i 85), Turcy zostali wezwani na pomoc i bez trudu opanowali pogrążone w kryzysie Syrię, Egipt i Północną Afrykę.

Takie imperium odziedziczył najwybitniejszy z władców osmańskich Sulejman, posiadający przydomek Wspaniały lub Prawodawca (1520‑1566). Zapewnił on dalszą ekspansję Osmanów, podbijając ostatecznie większość Węgier i zabezpieczając stolicę od północy.

R1ebcJFcd3Quz

Miniatura przedstawia młodego mężczyznę z krótką, brązową brodą. Ma on na głowie duży, biały turban z czerwonym, krótkim czubkiem. Ubrany jest w granatowo‑błękitną szatę i długą, czerwoną kamizelkę. Siedzi po turecku. Lewą rękę opiera na kolanie, a prawą dłoń unosi, łącząc ze sobą kciuk z palcem wskazującym i środkowym. Za nim czerwone oparcie oraz szara ściana z ciemnymi zdobieniami.

R1QS00lZxlzhU

Obraz przedstawia młodego mężczyznę ujętego z profilu. Ma on długi, prosty nos i brązowy wąs. Na głowie ma duży, większy od jego głowy, biały turban. Ubrany jest w różową koszulę ze stójką zapinaną na złote guziki. Na koszuli ma czarną kamizelkę. W prawej dłoni trzyma brązowy, cienki patyk. Na małym palcu tej dłoni ma złoty pierścień z ciemnym kamieniem. Tło ciemne, jednolite.

RYPRnsm7io6L9

Zdjęcie przedstawia meczet z wieloma kopułami różnej wielkości. Z prawej strony meczetu cztery wysokie, wąskie wieże. Przed świątynią niskie budynki mieszkalne, część ma kopuły. Niebo błękitne, bezchmurne. Zdjęcie wykonane w świetle dziennym.

Słabości 'supermocarstwa'

R10cnujv11tQg1

Grafika przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma długi, zwisający wąs, a na głowie wysoką czapkę. Ubrany jest w długą, sięgającą do kolan marynarkę ze stójką, długie, luźniejsze spodnie i przylegające, wsuwane buty. W pasie przewiązany ma pas, do którego przymocowany został róg i miecz. Mężczyzna prawą rękę opiera o biodro, a w lewej trzyma strzelbę, którą opiera o lewe ramię. W tle niskie rośliny, a także fragment budynku. Pod ilustracją ozdobny napis w obcym języku.

Siła Turcji tkwiła w umiejętności wykorzystania potencjału tkwiącego w niezwykle zróżnicowanym społeczeństwie. Ludność podzielono na grupy religijne, wewnątrz których tworzyły się struktury charakterystyczne dla społeczeństw stanowych. Armia tworzona była spośród ludności muzułmańskiej,
ale najlepsze elitarne wojska stanowili janczarzy, których rekrutowano wśród ludności chrześcijańskiej lub chrześcijańskich niewolników. Wychowywani byli w fanatycznie wpajanych regułach islamu. Oderwanie od rodzin oraz silne więzi wewnątrzgrupowe kształtowały niezwykle skuteczne oddziały wojskowe.

Do słabości monarchii osmańskiej z pewnością należały zasady dziedziczenia. Aby nie rozpraszać władzy, po śmierci sułtana najczęściej eliminowano wszystkich ewentualnych konkurentów, czyli mordowano braci następcy. Było to jednak bardzo ryzykowne, gdyż ciągłość dynastii mogła łatwo zostać przerwana. Stąd w późniejszym okresie izolowano ewentualnych konkurentów w areszcie domowym. Efektem tego był jednak brak wiedzy i umiejętności rządzenia u następnych władców i coraz częstsze wyręczanie się przez nich wezyramiwezyrwezyrami, czyli pierwszymi ministrami.

R6S45VbNVh6lS

Kolorowy rysunek przedstawia mężczyznę na koniu otoczonego żołnierzami. Siedzący mężczyzna ma długą, rudą brodę, a na głowie duży turban z czarnym piórkiem na czubku. Ubrany jest w zieloną, długą szatę i ciemną kamizelkę. Ciemny koń, na którym siedzi, ma złotą uprząż. Wokół mężczyzny znajdują się mężczyźni ubrani w ten sam strój: wysoką, złotą czapkę z piórami na czubku oraz długą, złoto‑czerwoną szatę. W pasie przymocowane mają długie miecze. Tło kremowe, jednolite.

Powolny upadek

R1EZgpLEI5UvQ1

Rysunek przedstawia mężczyznę siedzącego na tronie, przy którym stoi dwóch żołnierzy. Mężczyzna ubrany jest w błękitną szatę, złoty pas i długą, różową kamizelkę. Na głowie ma biały turban z czarnymi piórami. Ma lekko skośne oczy, długie, ciemne wąsy oraz bródkę. Siedzi na złotym tronie. Stopy obute w żółte buty postawił na czerwonym podwyższeniu. Z jego lewej strony stoi dwóch żołnierzy w długich szatach. Na głowach mają złote opaski z czerwonym, wysokim materiałem. Mężczyzna znajdujący się z przodu trzyma w dłoniach złoty miecz.

Słabości imperium Osmanów zaczęły się uwidoczniać tuż po śmierci Sulejmana I. Jego syn Selim II miał przydomek 'Pijak', kolejni władcy okazywali się równie słabi, a niektórzy, jak Ibrahim I (panował w l. 1640‑1648) był psychopatycznym sadystą, zamordowanym przez członków swojego otoczenia. Coraz większą rolę zaczęli odgrywać wezyrowie, szczególnie z albańskiego rodu Köprülü.

Słabość Turcji wynikała jednak nie tylko z ułomności jej władców, miała też podłoże strukturalne. Jednym z nich były problemy finansowe skarbu państwa. Podatki płacone były zgodnie z kalendarzem słonecznym, a rozchody liczone według krótszego roku księżycowego, co powodowało narastanie deficytu.

Kolejnym utrudnieniem okazywały się olbrzymie rozmiary państwa i konieczność rozproszenia sił na licznych polach walki. Wreszcie coraz poważniejszym problemem stawał się brak czynnika spajającego państwo. Nie stała się nim religia, choć proces islamizacji postępował cały czas. Oparcie siły militarnej na janczarach i brankach chrześcijan ograniczał postęp islamizacji. Rządy Mehmeda IV w latach 1648‑1687 były jedynie chwilową przerwą w ciągłym słabnięciu Imperium Osmanów.

Roksolana

RpQJ87Ge9RiC2

Czarno‑biała grafika przedstawiająca tłum mężczyzn. Wszyscy ubrani są w długie szaty i obcisłe spodnie. Trzymają w dłoniach wysokie dzidy. Na przedzie pochodu mężczyźni na koniach. W tle palące się budynki.

R5S1awztEE0Xk1

Obraz przedstawia młodą kobietę. Ma ona ciemne oczy, cienkie brwi, prosty nos i małe, czerwone usta. Na głowie ma wysoki, biały welon. Ubrana jest w czerwoną suknię zapinaną na guziki. W prawej dłoni trzyma długi, brązowy, cienki kijek, a lewą dłoń położyła na klatce piersiowej. Na palcu serdecznym ma mały, złoty pierścionek. W prawym górnym rogu złote napisy w obcym języku.

Sąsiedztwo państw muzułmańskich, a szczególnie tradycje sprzedawania niewolników chrześcijańskich w Turcji na Krymie spowodowały, że z terenów ziem polskich, litewskich i ruskich w latach 1500‑1700 do niewoli (jasyru) trafiło według szacunków około
2 milionów ludzi.

Przeważnie używano ich do najcięższych zajęć, ale niektórym udawało się nawet zrobić karierę. Do najbardziej znanych z tradycji postaci, wykorzystanych przez wielu pisarzy, należała sułtanka Roksolana. Ta pochodząca z Rusi Czerwonej dziewczyna trafiła do haremu Sulejmana Wspaniałego i zdobyła znaczący wpływ polityczny, stając się też matką przyszłego, kolejnego władcy osmańskiego Selima II. Jej wpływom przypisuje się też wyjątkowo sprzyjającą Polsce politykę Turcji w XVI w.

Branka, janczarzy i derwisze

Jednym z istotnych elementów systemu, który pozwolił wybudować potęgę imperium osmańskiego, była stała 'opresja' ziem chrześcijańskich. Pod przywództwem władców z dynastii Osmanów prowadzona była ustawiczna 'święta wojna', co nadawało ich poczynaniom wymiar 'misji religijnej'. Dostarczała ona nie tylko łupów wojennych,
ale też zapewniała dopływ ludzi, nie‑muzułmanów, których można było zniewolić.
Po odpowiednim wyszkoleniu i indoktrynacji dostarczało to bardzo skutecznych i wręcz fanatycznie wiernych wojowników – janczarów.

R1LT0c0U71zKN

Kolorowa miniatura przedstawiająca tłum mężczyzn. Z lewej strony, na czerwonym materiale, siedzi mężczyzna ubrany w żółto‑niebieską szatę i wysoką, biało‑złotą czapkę. Na kolanach trzyma tackę z monetami. Obok niego siedzi drugi mężczyzna w białym turbanie i czerwono‑zielonej szacie. Zapisuje coś na pergaminie. Przed nimi, z prawej strony miniatury, znajduje się tłum w kolorowych szatach. U dołu miniatury stoi grupa młodych mężczyzn w długich, czerwonych szatach. Z lewym dolnym rogu stoi mężczyzna w długiej, granatowej szacie, który zajmuje się rosnącymi u jego stóp roślinami. W tle, za tłumem, budynki mieszkalne ze skośnymi dachami.

System ten podtrzymany został przez tzw. brankę przeprowadzaną na chrześcijańskich ziemiach Półwyspu Bałkańskiego. Już w XV w. każda rodzina miała
co 5‑7 lat oddać w niewolę sułtanowi jednego chłopca w wieku 14‑18 lat.
Po odpowiednim szkoleniu i przejściu na islam chłopcy stawali się doborowym wojskiem.

R1Hb5uRdExahc

Grafika przedstawia grupę mężczyzn w średnim wieku. Ubrani są w długie, sięgające do kolan szaty oraz spodnie. Ich ubrania są kolorowe. Na głowach mają złoto‑białe czapki z pióropuszami. Mężczyźni mają brody lub wąsy. Każdy z nich dzierży wysoką strzelbę, którą opiera na ramieniu.

Także muzułmanie tworzyli fanatyczne organizacje tzw. derwiszów. Wprawdzie przeważnie nie miały one wymiaru militarnego, ale stosunkowo łatwo można było
im nadać taki status (stało się to np. w czasie powstania mahdystów w Sudanie pod koniec XIX wieku).

R1JFupTPAZejp

Obraz przedstawia trzech mężczyzn. Ubrani są oni w długie szaty wykonane z pasów różnych, kolorowych i bogato zdobionych, materiałów. Na głowach mają trójkątne czapki wykończone ciemnym futrem. Stoją w kole. Tło brązowe, jednolite.