Sztuka umierania – wołanie do śmierci

Odszukaj w słowniku motywów literackich hasło śmierć i zwróć uwagę na tytuły utworów literackich.

W sonecie Do trupa napisanym przez Jana Andrzeja Morsztyna została skonfrontowana ze śmiercią nieszczęśliwa miłość mężczyzny do kobiety. Utwór opiera się na koncepcie, czyli zestawieniu osoby zakochanej i trupa. Podmiot liryczny porównuje siebie do nieboszczyka, który podobnie jak on, leży zabity,  szczegółowo opisując, jak wiele cech wspólnych ma ze zmarłym. Trup został trafiony strzałą śmierci, a zakochany – miłości, kochanek płonie ogniem uczucia, a nieżyjącemu towarzyszy płomień świec. Obaj są pogrążeni w ciemnościach. Zmarły ma założony różaniec na rękach, a zakochanemu miłość odbiera rozum. Obok podobieństw podmiot liryczny zestawia różnice, które dostrzega. Zauważa, że zakochany kwili, a trup milczy i niczego nie odczuwa, zaś kochanek cierpi z powodu nieodwzajemnionego uczucia. Nieżyjący jest zimny jak lód, zaś zakochany czuje się jak w ogniu piekielnym, trup zmieni się w proch, a zakochany nie może tego uczynić. Zaskakująca jest pointa wiersza: nieboszczyk nie czuje bólu i nie cierpi z  powodu miłości, tak jak nieszczęśliwie zakochany.

Zwróć uwagę, że w tej epoce popularny był motyw danse macabre [czyt.: dans makabr], wyobrażony jako korowód ludzi w różnym wieku i należących do różnych stanów, prowadzonych przez śmierć – szkielet z kosą lub przerażające kobiece zwłoki.

Szczególne zainteresowanie tematem śmierci przejawiało średniowiecze. Twórcy byli zafascynowani tym zagadnieniem. Powszechne hasło stanowiło memento mori, czyli pamiętaj o śmierci. Śmierć była przedstawiana jako tańcząca kostucha wśród różnych stanów społecznych. Jej taniec miał symbolizować wszechpotęgę śmierci, wobec której ludzie są równi bez względu na pochodzenie czy majątek.

Zwróć uwagę, kim jest śmierć, jakimi cechami została opisana.

Utwór Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią ukazuje niezwykłe spotkanie i dialog mędrca z upersonifikowaną Śmiercią, by pouczyć wiernych o jej pochodzeniu, nieuchronności, potędze, równości ludzi wobec niej, ale i o zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią. Została przedstawiona jako postać gnijącego trupa kobiety z kosą w ręku, budzi trwogę w grzesznikach przywiązanych do świata doczesnego. Idą oni w korowodzie z kościotrupem na czele, który jest alegorycznym tańcem śmierci. Godność natomiast zachowują naśladowcy Chrystusa, nie boją się śmierci. Współcześnie taki wizerunek kostuchy może wzbudzać śmiech.

Zauważ, że Tanatos pojawia się w micie o Syzyfie, który uwięził go za plotkowanie o Zeusie. Zwróć uwagę na przedstawienie Tanatosa w sztuce, w tym celu skorzystaj z dostępnych źródeł.

Starożytni wyobrażali sobie śmierć jako przystojnego mężczyznę z czarnymi skrzydłami u ramion i  ze zgaszoną pochodnią w dłoni. Jej uosobieniem był Tanatos, który przychodził po duszę człowieka u kresu jego życia. Towarzyszył mu brat bliźniaczy Hypnos (bóg snu).

Zauważ, że obraz śmierci w dużej mierze zależał od epoki, w której był wykorzystywany. Młoda Polska charakteryzowała się zwątpieniem, dlatego człowiek tego okresu wyczekiwał i pragnął śmierci.

Młodopolscy artyści wyobrażali sobie śmierć pod postacią kobiecą. Jej wizerunek w literaturze i sztuce był przedstawiany w różny sposób, wszystko zależało
od twórców, którzy nadawali jej wiele twarzy. Była więc przedstawiana jako kobieta fatalna, kusząca pięknem swego ciała i uwodząca tańcem mężczyznę tak jak w wierszu Jana Kasprowicza Salome. To znów w utworze Stanisława Koraba‑Brzozowskiego była wyczekiwaną ulgą w cierpieniu, ponieważ śmierć została ukazana jako fascynująca, atrakcyjna kobieta, której obecności pragnie mężczyzna. Nieco inaczej została przedstawiona na obrazach z cyklu Thanatos Jacka Malczewskiego, gdzie śmierć to piękna, młoda kobieta ze skrzydłami u ramion i kosą w ręku. Podobny jej wizerunek jako anioła został wykreowany na płótnie Carlosa Schwabego Śmierć i grabarza.

Zwróć uwagę, jaki charakter ma ten utwór, do kogo i w jakiej sytuacji mógłby być skierowany.

Wiersz Koraba‑Brzozowskiego ma charakter miłosny, jest erotykiem. Czytany z pominięciem ostatniego wersu, mógłby być skierowany do ukochanej kobiety,
na którą czeka stęskniony mężczyzna.

Zauważ, że podmiot liryczny zwraca się do swojej ukochanej, a w końcowym wersie ujawnia, iż oczekuje nadejścia śmierci.

Ostatni wers wywołuje zaskoczenie, zdziwienie, konsternację, być może nawet szok. Wytęskniona kobieta okazuje się śmiercią – to spotkania z nią pragnie podmiot liryczny.

Zwróć uwagę na wygląd śmierci i jej cechy.

Śmierć przedstawiona jest w subtelny, świetlisty sposób. Jej szata ma być biała, lekka i zwiewna, we włosach ma krople rosy przypominające perły, a jej dłonie są delikatne i jasne, miękkie, pachnące.

Nastrój to odczucia i wrażenia wywołane przez jakieś miejsca, osoby lub zjawiska.

Wizji pojawienia się śmierci towarzyszy nastrój melancholii, pozornego tylko spokoju. Wprowadza go m.in. obraz jesieni – pory kojarzonej z przemijaniem, zmierzchu, odlatujących żurawi, szarego nieba, rosy o zimnych barwach czy więdnących 'kwiatów, które mróz krwawi', tracących swą witalność.

Zauważ, że podmiot liryczny zwraca się do śmierci, chce jej obecności.

Świat w wierszu Brzozowskiego jest pesymistyczny, smutny, ponury, nieprzychylny człowiekowi. Śmierć ma ukoić ból istnienia, ma położyć swe subtelne dłonie
na cierpiące czoło podmiotu lirycznego i tą pieszczotą zakończyć jego egzystencjalną udrękę. Dla znużonego życiem dekadenta śmierć nie była, jak w innych epokach, czymś niepożądanym i przerażającym, przeciwnie – stanowiła wyzwolenie, moment oczekiwany i przynoszący wieczną ulgę.

Zwróć uwagę, że śmierć w wierszu została przedstawiona jako piękna kobieta.

Z wierszem O przyjdź! Koraba‑Brzozowskiego najlepiej koresponduje obraz Jacka Malczewskiego Thanatos, ponieważ sposób przedstawienia śmierci jest zgodny z dekadencką jej wizją jako wyzwolicielki od cierpień życia. Została ona przedstawiona jako piękna, dorodna kobieta, która  swoim pieszczotliwym dotknięciem subtelnych dłoni koi ból stojącego przed nią mężczyzny, pragnącego jej obecności.