RY9DVtXsUl0eG
Na obrazie przedstawiony jest dwór magnacki w podróży. Wozy zaprzężone w konie o różnej maści poruszają się nieutwardzoną drogą pomiędzy polami. Na wozach i w siodłach jadących luzem koni siedzą ludzie. Niektórzy mają na sobie niebiesko‑czerwone mundury i wysokie nakrycia głowy. Na czele pochodu, po prawej stronie obrazu widoczny jest mężczyzna na brązowym koniu, ubrany w szary płaszcz i niskie nakrycie głowy. Jest obrócony bokiem do kierunku jazdy, patrzy na pozostałych. Obok niego żołnierz na białym koniu trzyma w prawej ręce latarnię i obraca się za siebie. Dalej jedzie błękitny powóz ciągnięty przez 4 białe konie z czerwoną uprzężą. Obok wozu jedzie konno żołnierz, trzymający w wyciągniętej w górę dłoni bat. Za powozem inny drewniany wóz z bagażami, wokół inni ludzie na koniach.

Pierwsze projekty reform Rzeczypospolitej

W czasach Augusta III Sasa tak podróżowali magnaci
Źródło: Jan Chełmiński, Dwór magnacki w podróży, 1880, olej na płótnie, domena publiczna.
Polecenie 1

Przypomnij, jakie były przyczyny kryzysu Rzeczpospolitej w czasach saskich wynikające z zasad ustrojowych państwa.

Jak nazywało się ugrupowanie zwolenników reform działające w końcowym okresie panowania Augusta III?

Ra6jcCzWG0goU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic, licencja: CC BY 4.0.

Pomysły niedoszłego króla Stanisława Leszczyńskiego:

  • walka o polską koronę podczas wielkiej wojny północnej,

  • protekcja obcych mocarstw, do której się odwoływali zarówno August II Mocny, jak i popierany przez Szwedów Stanisław Leszczyński,

  • towarzyszące temu walki wewnętrzne,

  • wojna o sukcesję polską w latach 1733‑1735,

unaoczniły stan kryzysu, w jakim znalazł się kraj. Pierwszą kompleksową propozycję koniecznych do przeprowadzenia zmian, zatytułowaną 'Głos wolny wolność ubezpieczający', opublikowano pod nazwiskiem niedoszłego władcy Stanisława Leszczyńskiego.

R1IeCb0rPvVkq
Portret Stanisława Leszczyńskiego z ok. roku 1727, namalowany na zamówienie Ludwika XV do pałacu wersalskiego przez Jean‑Baptiste van Loo (1684‑1745)
Źródło: Jean-Baptiste van Loo, 1727, Musée Barrois, licencja: CC BY-SA 3.0.

Niektórzy historycy wątpią, aby dzieło napisał samodzielnie tytularny król Polski, choć z pewnością nadał mu ostateczny szlif językowy. Proponowane zmiany miały wyraźnie umiarkowany charakter:

  • nie zniesiono elekcyjności tronu, ani liberum veto, choć wyraźnie je usprawniono.

  • władza królewska została mocno ograniczona przez cofnięcie rozdawnictwa urzędów (tzw. wakansów) oraz kontrolę ministrów i kolegiów ministerialnych,

  • w pracy sejmu ważne było powiązanie veta z konkretną sprawą, podczas gdy już uchwalone ustawy nabierały mocy prawnej.

Wiele z postulatów zostało powtórzonych w kolejnych propozycjach zmian ustrojowych, w tym także w Konstytucji 3 maja.

tdA2D9fAFW_0000000M

Stanisław Konarski – O skutecznym rad sposobie

RdtZoJ6kblRbT1
Portret Stanisława Konarskiego
Źródło: a. nn., domena publiczna.

Zawieruchy czasów saskich umocniły przekonanie bardziej światłych polityków w Rzeczypospolitej o konieczności przeprowadzenia zmian. Jedną z najbardziej kompleksowych propozycji w tym zakresie było dzieło napisane przez księdza Stanisława Konarskiego. Należał on do zakonu pijarów, który rywalizował z jezuitami na polu oświatowym, przyczyniając się do zmiany i unowocześnienia polskiego szkolnictwa. Konarski w porozumieniu z pragnącym zmian stronnictwem 'Familii' opublikował w latach 1760‑1763 dzieło zatytułowane 'O skutecznym rad sposobie'. Zakładano w nim kompleksowe usprawnienie zarówno włazy ustawodawczej, a więc sejmu, jak i wykonawczej. Postulowano m.in. zniesienie liberum veto i głosowanie większością głosów. Konarski cieszył się poparciem Czartoryskich, dlatego jego postulaty uznawane były za program tego właśnie stronnictwa.

Ćwiczenie 1
RgFa5eXxvMO501
zadanie interaktywne polegające na przenoszeniu elementów do komórek tabeli
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R37VHrckDZSUe
Klasztor i kościół pijarów przy ul. Miodowej 16 w Warszawie – obecnie katolicka katedra polowa
Wojska Polskiego
Źródło: Wikimedia Commons, ZeroJeden, licencja: CC BY-SA 3.0.
tdA2D9fAFW_00000015

Oświecenie przez oświatę

Jedną z podstawowych zmian, jakie można było zaobserwować pod koniec czasów saskich, były przemiany w polskim szkolnictwie. Znaczenie szlachty jako 'narodu politycznego' oraz praktycznie zanik mieszczaństwa jako czynnika kulturotwórczego z pewnością w znacznym stopniu przyczyniły się do upadku kultury politycznej i kryzysu państwa. Wprawdzie nadal podkreślano stare cnoty, ale brakowało autentycznego zaangażowania w sprawy państwowe, a gotowość do służenia państwu ograniczała się do pustosłowia i retorycznych wypowiedzi. Działania sprowadzały się do ewentualnego zwołania pospolitego ruszeniapospolite ruszeniepospolitego ruszenia, co prowadziło raczej do anarchiianarchiaanarchii niż do pozytywnych rozstrzygnięć politycznych.

RisE6cYYhhqju
Obraz Józefa Brandta (1841‑1915) zatytułowany Pospolite ruszenie u brodu – obecnie w rękach prywatnych
Źródło: Józef Brandt, Pospolite ruszenie u brodu, 1880, domena publiczna.

Inicjatywa poprawy wyszła w Polsce z kręgów duchowieństwa, głównie od jezuitów i pijarów, którzy wprowadzali zmiany w prowadzonych przez siebie kolegiach. Szczególną sławę zdobyło Collegium Nobilium założone przez Stanisława Konarskiego w 1740 roku, szkoła:

  • przeznaczona dla synów magnatów i bogatej szlachty;

  • miała ich wychowywać, jako przyszłą elitę społeczeństwa, w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju;

  • nauka, podzielona na 5 klas, trwała 8 lat;

  • program gramatyczno‑retoryczny realizowano przy ograniczeniu języka łacińskiego na rzecz języków nowożytnych (francuskiego, niemieckiego, włoskiego) oraz języka polskiego;

  • w znacznie szerszym zakresie niż w innych szkołach uczono historii (Polski i powszechnej), prawa polskiego i międzynarodowego, a także geografii, matematyki, fizyki;

  • w nauczaniu filozofii uwzględniano poglądy autorów nowożytnych;

  • szczególną rolę wychowawczą odgrywały retoryka (tematy ćwiczeń obejmowały aktualne problemy społeczne i polityczne) oraz teatr szkolny;

  • dla absolwentów utworzono dodatkowe kursy matematyki i architektury oraz prawa;

  • staranny dobór nauczycieli umożliwiał wprowadzanie nowych metod nauczania i wychowania;

  • wychowanie patriotyczne i obywatelskie;

  • specjalnie zaprojektowany, po raz pierwszy uwzględniający szerzej zasady higieny i wygody, budynek szkolny zapewniał doskonałe warunki nauki.

Collegium Nobilium zapoczątkowało reformę szkół pijarskich; jego program wychowawczy stał się wzorem dla innych szkół zakonnych, nawiązała do niego również Komisja Edukacji Narodowej; okres największego rozkwitu przeżywało
1745‑1795; wykształciło wielu wybitnych działaczy polskich oświecenia, polityków i reformatorów (marszałkowie Sejmu Wielkiego: Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki, generał Tadeusz Kościuszko, Wojciech Bogusławski - twórca narodowej sceny, Franciszek Zabłocki – dramatopisarz). Istniało do 1832 roku.

Podobne rozwiązania zaczęli także wprowadzać jezuici w swoich kolegiach.

Polecenie 2

Wymień, czego nauczano w Collegium Nobilium.

Ra6jcCzWG0goU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic, licencja: CC BY 4.0.
luminarz
Polecenie 3

Opisz, jakie były różnice w kwestii nauczania języków porównując Collegium
ze szkołami prowadzonymi przez jezuitów.

Ra6jcCzWG0goU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic, licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 4

Porównaj szkoły pijarów i jezuickie ze szkołą współczesną. Wymień podobieństwa.

Ra6jcCzWG0goU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic, licencja: CC BY 4.0.
tdA2D9fAFW_00000035

Sukcesy gospodarcze – odbudowa rolnictwa

Podstawowe znaczenie dla umysłowego ożywienia w drugiej połowie XVIII w. miał sukces gospodarczy. Mimo zdarzających się konfliktów wewnętrznych, przemarszów obcych wojsk i pruskiego drenażudrenażdrenażu finansów polskich przez Fryderyka II podczas wojny siedmioletniej należy podkreślić, że Rzeczypospolita Obojga Narodów przeżywała pomyślny okres w swoim rozwoju.

Nastąpiła szybka odbudowa rolnictwa, szczególnie w zachodnich prowincjach
– w Wielkopolsce i Prusach Królewskich – gdzie sieć miejska była stosunkowo gęsta. Rozwinęła się tam włókiennicza manufaktura rozproszona zapewniająca zbyt na towary rolnicze, co w połączeniu z możliwościami eksportu tych produktów na uprzemysłowiony Śląsk stwarzało warunki dla rozwoju folwarków szlacheckich. Chętnie przechodzono na nowocześniejsze formy organizacji wsi – oczynszowanie i osadnictwo „holenderskie”tdA2D9fAFW_000tp001osadnictwo „holenderskie”. MeliorowanomelioracjaMeliorowano tereny bagniste i uprawiano nieużytki.

Przy współudziale Sasów powstawały manufaktury produkujące wyroby rzemiosła artystycznego. Powoli odradzało się rolnictwo, w którym coraz większą rolę odgrywał chów owiec.

Zmieniały się też warunki na południowym wschodzie. Przede wszystkim ustały najazdy tatarskie i rozpoczęło się szybkie zagospodarowywanie wyniszczonych ziem. Na tym gruncie wzrastały fortuny kresowych magnatów: Rzewuskich czy Potockich.

Polecenie 5

Panowanie Augusta III to długoletni okres pokoju. Wyjaśnij, jaki miało to wpływ na sytuację Rzeczpospolitej.

Ra6jcCzWG0goU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic, licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 6

Omów, jakie obszary gospodarki Rzeczpospolitej pomyślnie rozwijały się w czasie panowania Augusta III oraz jego następcy.

Ra6jcCzWG0goU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic, licencja: CC BY 4.0.
tdA2D9fAFW_000tp001
tdA2D9fAFW_0000003X

Wzorce zachodnie w polskiej ekonomice

6,6
Rq3gBYpQCb9pk
Antoni Tyzenhaus
Źródło: Jan Rustem, Antoni Tyzenhaus, 1819, domena publiczna.

Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wyraźnego tempa nabrały zmiany ekonomiczne. Wzorce z Zachodu powodowały, że zarówno król, jak i czołowi magnaci zaczęli organizować przedsięwzięcia gospodarcze. Powstawały liczne manufaktury:
- porcelany,
- fajansufajansfajansu,
- pasów słuckich itp.
Antoni Tyzenhaus w ekonomii grodzieńskiej usiłował nawet stworzyć niewielki ośrodek produkcji manufakturowej. Podobnie jak w większości przypadków w Europie, również w Polsce większość z tych przedsięwzięć się nie powiodła.

Reformy usprawniające system władzy wykonawczej również zaczęły przynosić efekty. W kraju kształtował się rynek kapitałowy. W Warszawie działało siedem dużych domów bankowych, z których największym kapitałem dysponował zakład Piotra Teppera. Posługiwały się one nowoczesnymi środkami obrotu kapitałowego: akcjami krajowymi i zagranicznymi, wekslami i czekami. Nie udało się jednak uruchomić w Polsce banku emisyjnego i dopiero w trakcie insurekcji kościuszkowskiej wyemitowano pieniądz papierowy.

RyyTemoaJK9fQ
Pałac Pod Czterema Wiatrami (także pałac Teppera‑Dückerta) przy ul. Długiej 38/40
Źródło: Wikimedia Commons, Adrian Grycuk, licencja: CC BY-SA 3.0.
tdA2D9fAFW_0000004D

Odrodzenie miast

Działająca w ramach Rady Nieustającej Komisja Dobrego Porządku (bonis ordinis) porządkowała sytuację w miastach – znosiła utrudnienia w rzemiośle i handlu, nakazywała porządkowanie urbanistyczne i architektoniczne miast, wymuszała utrzymanie porządku i poprawę warunków sanitarnych. Porządkowanie przestrzeni miejskich polegało na brukowaniu głównych placów i ulic.

Pierwsza taka komisja powstała dla Starego i Nowego Miasta Warszawy. Kolejne komisje powołano w Wieliczce, Kamieńcu Podolskim, Poznaniu i Lublinie. Poprawie funkcjonowania miast służyło też zajęcie się problemami ludności żydowskiej, przeważnie zamieszkującej właśnie miasta.

R1aeZzMYcxGfV
Komisja Dobrego Porządku – płaskorzeźba w Zamku w Poznaniu
Źródło: Wikimedia Commons, MOs810, licencja: CC BY-SA 4.0.

Bardzo dynamicznie zaczęły się rozwijać miasta (podobnie jak w większości monarchii oświeceniowej Europy): stołeczna Warszawa, nieco słabiej Wilno, Grodno (sejmy), Lublin (Trybunał). Zastój, a nawet niewielki upadek zaobserwować można było w takich ośrodkach jak Gdańsk czy Toruń, co wiązało się z upadkiem handlu bałtyckiego – dotychczasowego źródła ich bogactwa. Trudności przeżywał też Kraków, co było związane z jego przygranicznym położeniem po I rozbiorze oraz faktem, że Austriacy zaczęli rozbudowywać konkurencyjny ośrodek w Podgórzu.

Polecenie 7

Wyjaśnij, na czym polegało odrodzenie miast w 2. połowie XVIII wieku w Rzeczypospolitej.

Ra6jcCzWG0goU
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic, licencja: CC BY 4.0.
tdA2D9fAFW_0000004S

Dlaczego na wielkopolskiej wsi nie było żydowskich karczmarzy?

Ludność żydowska pełniła w dawnej Polsce rolę drugiego stanu mieszczańskiego, przejmując niektóre funkcje ekonomiczne miast. Działo się tak szczególnie na tych terenach, w których sieć miejska nie była dostatecznie zagęszczona, tzn. odległość
od wiosek do najbliższego ośrodka miejskiego była zbyt duża. Powodowało to naturalne łamanie przymusu handlowego i rzemieślniczego. W takiej sytuacji gospodarkę szlachecką, a szczególnie magnacką, wspomagali Żydzi, dzierżawiąc karczmy (miejsca nie tylko wyszynkutdA2D9fAFW_000tp002wyszynku, ale też handlu) oraz prowadząc handel domokrążny. Na terenach oddalonych od rzek oraz pozbawionych dużych ośrodków miejskich zbycie nadwyżek rolniczych przez folwark szlachecki napotykało duże trudności. W tej sytuacji szlachta ratowała się, rozwijając obowiązek propinacyjny. Gorzelnie umieszczano przy karczmie, co pozwalało przynajmniej częściowo wykorzystać nadmiar zbóż.

Wielkopolska miała dużą liczbę rozwiniętych miast, w których rzemieślnicy chętnie kupowali zboże. Dzierżawcy (także żydowscy), prowadząc praktykowany w innych regionach handel domokrążny, ograniczaliby możliwości sprzedaży produktów rolnych przez szlachtę. Stąd brak żydowskich arendarzytdA2D9fAFW_000tp003arendarzy w tej prowincji.

tdA2D9fAFW_000tp002
tdA2D9fAFW_000tp003
fajans
melioracja
manufaktura
drenaż
anarchia
pospolite ruszenie
REbduh5RTTK2B
Ćwiczenie 2
Dokończ zdanie. W rozwiniętych wielkopolskich miastach w II poł. XVIII wieku rzemieślnicy kupowali najchętniej: Możliwe odpowiedzi: 1. zboże, 2. miód, 3. ubrania
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.