Soplicowska codzienność w gawędzie obyczajowej
Słowo codzienność, zarówno w języku, jak i w kulturze, dopiero od niedawna nabrało nowych znaczeń. Kiedy pytamy o codzienność w utworze literackim, chodzi nam o metodę opowiadania o życiu codziennym, obyczajach czy zwykłym porządku dnia. W przypadku Pana Tadeusza codzienne bytowanie w dworku szlacheckim w powiecie nowogródzkim zostało ujęte w formę gawędy, czyli opowieści adresowanej do wszystkich odbiorców, nawet takich, którzy nie lubią czytać, lecz wolą słuchać.
1) Jakie elementy staropolskiej tradycji obyczajowej możemy odnaleźć w Panu Tadeuszu.
2) Jakie środki stylistyczne są charakterystyczne dla stylu gawędy (apostrofy, wykrzyknienia, przysłowia, itp.).
3) Epizody fabuły Pana Tadeusza, które związane są z tradycją polskiego dworu i zaścianka.
4) Jakie motywy podkreślające status dawnej szlachty (np. echa złotej wolności szlacheckiej, liberum veto) można odnaleźć w Panu Tadeuszu.
Gatunek Pana Tadeusza
Pan Tadeusz jest utworem synkretycznymutworem synkretycznym, zawierającym cechy gawędy neosarmackiej. Pokolenie Adama Mickiewicza, wychowane w duchu filozofii i literatury oświeceniowej, początkowo dystansowało się od pojęcia sarmatyzmusarmatyzmu. Utwory gawędowe (zwane „kontuszowymi”) opiewały republikanizmrepublikanizm i apologizowałyapologizowały rody szlacheckie oraz ich udział w utrwalaniu więzi społecznych. W gawędach na pierwszy plan wysuwał się stosunek autora do przeszłości, natomiast wartości artystyczne schodziły na plan dalszy. Jednocześnie neosarmatyzmneosarmatyzm (zainspirowany przez etos rycerski) zawierał ogromny ładunek emocji patriotycznych. Istotnym impulsem do ukazywania szlacheckiej przeszłości była tradycja konfederacji barskiej, zawiązanej 29 lutego 1768 roku. Uznawana ona była za symboliczny akt zbrojny przeciw obcej interwencji (Rosji), podjęty w obronie niepodległości Polski.
Rozwój gawędy szlacheckiej w literaturze polskiej nastąpił po 1848 roku. Powstała wówczas liczna grupa utworów o podobnym schemacie fabularnym. Nie były to utwory na wysokim poziomie artystycznym. Narrator gawędy pragnie jedynie wykreować duchowy klimat środowiskowy i koloryt lokalny epoki. Adresowana do szerokiego kręgu odbiorców, twórczość gawędowa miała również utwierdzać w konformistycznychkonformistycznych postawach tych, którzy nie akceptowali haseł demokratyzmu społecznego (rozpowszechnianych po klęsce powstania listopadowego).
Zarówno sami romantycy, jak ich oświeceniowi adwersarze odnosili się z dystansem do gawędy jako gatunku i formy wypowiedzi literackiej. Jędrzej Śniadecki zaatakował gadulstwo polskiej szlachty w osobach mieszkańców fikcyjnej wyspy ze stolicą o nazwie Gawędopol, Mickiewicz ironicznie charakteryzował Wojskiego: „Sam gawęda i lubił niezmiernie gaduły”. Sformułowania „gawęda”, „gawędka”, „gawędzić” miały wyrażać styl luźnej rozmowy w kręgu przyjaciół. Twórcy romantyczni nie uważali gawędy za formę czysto literacką. Stefan Witwicki określał gawędziarzy mianem „poetów ustnych”. „Wiernym zwierciadłem swojego czasu” nazwał gawędę Kazimierz Władysław Wójcicki, badacz folkloru, doceniający rolę tradycji ustnej w ukształtowaniu tego gatunku.
Zainteresowanie XIX‑wieczną gawędą mówioną zainicjowane zostało niemal równolegle z popularnością zachodnioeuropejskiej powieści realistycznej.
Ewolucję gawędy zainspirowały Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego, gatunek ten uprawiali m.in. Wincenty Pol, Władysław Syrokomla, Ignacy Chodźko, Mieczysław Romanowski.
W opowieściach gawędowych obowiązuje przewaga zdarzeń konkretnych nad treściami abstrakcyjnymi. Język środowiskowy musi być dynamiczny i ekspresyjny – dlatego dla wypowiedzi gawędziarza charakterystyczne są przysłowia, powiedzenia, idiomyidiomy, dosadne zwroty oddziałujące na wyobraźnię, skojarzenia wyrazowe oparte na współbrzmieniu (rymy w prozie), gra słów, apostrofy do słuchaczy, wykrzyknienia, zwroty onomatopeiczne, swoboda składni nieskrępowanej konwencjami języka literackiego, ujawniająca się w luźnym operowaniu elipsąelipsą w celu nadania zwrotom dynamiczności, w częstych powtórzeniach spójników oraz zaimków wskazujących w funkcji rodzajników. Gawędy, wpisujące się w konwencje estetyczne piśmiennictwa staropolskiego, dokumentują historię mentalności czy też historię socjokulturową epoki, z uwzględnieniem zbiorowych postaw i zachowań, wrażliwości i sposobu myślenia.
Narysuj schematyczny plan architektoniczny dworu w Soplicowie i zaścianka w Dobrzyniu (z wyodrębnieniem odległości przestrzennej dzielącej zaścianek od dworu).
Przypomnij sobie fragmenty o dworku w Soplicowie oraz zaścianku Dobrzyńskich. Opisz je własnymi słowami.
Określ, do jakiego gatunku literackiego zaliczamy Pana Tadeusza. Uzasadnij swój wybór.
Napisz, jakie cechy neosarmatyzmu możemy odnaleźć w Panu Tadeuszu.
Przyporządkuj opisy do bohaterów poematu.
zaufany sługa stolnika, stróż zamku, zwany Scyzorykiem, wirtuoz – cymbalista, wtajemniczony w historię księdza Robaka, przyjaciel Sędziego i Maćka Dobrzyńskiego, zamierza ożenić się z Telimeną, w przeszłości dworzanin Rejtanów, mistrz w sztuce rzucania nożem, polowań i gry na rogu, patriarcha rodu wywodzącego się z Mazur, zwany Kurkiem na Kościele, piastujący wysoki urząd, majętny mąż i ojciec trzech córek, posiadacz złotej tabakiery
| Maciej Dobrzyński | |
| Gerwazy Rębajło | |
| Podkomorzy | |
| Rejent Bolesta | |
| Wojski Hreczecha | |
| Jankiel |
Wskaż reprezentantów starszego pokolenia, uosabiających mentalność odchodzącą w przeszłość.
- Tadeusz Soplica, Zosia, Podkomorzanki
- Wojski, Gerwazy, Protazy
- Hrabia, Telimena, ks. Robak
- Sędzia, Podkomorzy, Asesor
Warto zwrócić uwagę na istotny aspekt funkcjonowania tradycji literackiej w utworach gawędowych. Początkowe apostrofy słynnej inwokacji z Pana Tadeusza (Ty jesteś jak zdrowie), nawiązujące do fraszki Jana Kochanowskiego, potwierdzają kwestię tzw. długiego trwania wybranych motywów literackich i paradygmatówparadygmatów ideowych. W Epilogu pojawiła się lipalipa udzielająca schronienia przed słońcem, a w księdze IV poeta poświęcił drzewom znamienną inwokację, akcentującą upływ czasu:
Pan TadeuszKsięga IV. Dyplomatyka i łowy, w. 23‑25
Drzewa moje ojczyste! Jeśli Niebo zdarzy,
Bym wrócił was oglądać przyjaciele starzy,
Czyli was odnajdę jeszcze, czy dotąd żyjecie?Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Na podstawie przywołanych fragmentów określ, jakie wyznaczniki stylu zachowań kształtują atmosferę dworu w Soplicowie.
Pan TadeuszKsięga I. Gospodarstwo, w. 142‑159
Tymczasem na folwarku nie uszło baczności,
Że przed ganek zajechał któryś z nowych gości.
Już konie w stajnią wzięto, już im hojnie dano,
Jako w porządnym domu, i obrok, i siano:
Bo Sędzia nigdy nie chciał, według nowej mody,
Odsyłać koni gości Żydom do gospody.
Słudzy nie wyszli witać; ale nie myśl wcale,
Aby w domu Sędziego służono niedbale:
Słudzy czekają, nim się pan Wojski ubierze,
Który teraz za domem urządzał wieczerzę.
On pana zastępuje i on, w niebytności
Pana, zwykł sam przyjmować i zabawiać gości
(Daleki krewny pański i przyjaciel domu).
Widząc gościa, na folwark dążył po kryjomu,
Bo nie mógł wyjść spotykać w tkackim pudermanie;
Wdział więc jak mógł najprędzej niedzielne ubranie
Nagotowane z rana, bo od rana wiedział,
Że u wieczerzy będzie z mnóstwem gości siedział.Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Pan TadeuszKsięga I. Gospodarstwo, w. 210‑216
Właśnie z lasu wracało towarzystwo całe,
Wesołe, lecz w porządku. Naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną,
Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;
Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku;
Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku
(Tak każe przyzwoitość).Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Pan TadeuszKsięga I. Gospodarstwo, w. 300‑307
Goście weszli w porządku i stanęli kołem.
Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem;
Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy,
Idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży.
Przy nim stał kwestarz, Sędzia tuż przy bernardynie.
Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie;
Mężczyznom dano wódkę; wtenczas wszyscy siedli,
I chołodziec litewski milcząc żwawo jedli.Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Pan TadeuszKsięga II. Zamek, w. 493‑512
Różne też były dla dam i mężczyzn potrawy:
Tu roznoszono tace z całą służbą kawy,
Tace ogromne, w kwiaty ślicznie malowane,
Na nich kurzące wonnie imbryki blaszane
I z porcelany saskiej złote filiżanki;
Przy każdej garnuszeczek mały do śmietanki.
Takiej kawy, jak w Polszcze, nie ma w żadnym kraju:
W Polszcze, w domu porządnym, z dawnego zwyczaju,
Jest do robienia kawy osobna niewiasta,
Nazywa się kawiarka; ta sprowadza z miasta,
Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku
I zna tajne sposoby gotowania trunku,
Który ma czarność węgla, przejrzystość bursztynu,
Zapach moki i gęstość miodowego płynu.
Wiadomo, czym dla kawy jest dobra śmietana;
Na wsi nietrudno o nią: bo kawiarka z rana,
Przystawiwszy imbryki, odwiedza mleczarnie
I sama lekko świeży nabiału kwiat garnie
Do każdej filiżanki w osobny garnuszek,
Aby każdą z nich ubrać w osobny kożuszek.Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Pan TadeuszKsięga XII. Kochajmy się, w. 621‑636
Bo na dziedzińcu zamku już stali parami
Oficery z damami, wiara z wieśniaczkami.
«Poloneza!» krzyknęli wszyscy w jedno słowo.
Oficerowie wiodą muzykę wojskową;
Ale pan Sędzia w ucho rzekł do jenerała:
«Każ pan, żeby się jeszcze kapela wstrzymała.
Wiesz, że dzisiaj synowca mego zaręczyny;
A dawnym obyczajem jest naszej rodziny,
Zaręczać się i żenić przy wiejskiej muzyce.
Patrz, stoi cymbalista, skrzypak i kozice,
Poczciwi muzykanci; już się skrzypak zżyma,
A kobeźnik kłania się i żebrze oczyma.
Jeżeli ich odprawię, biedni będą płakać;
Lud przy innej muzyce nie potrafi skakać.
Niechaj ci zaczną; niech się i lud podweseli;
Potem będziem wybornej twej słuchać kapeli».Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Sprawdź swoją wiedzę na temat Pana Tadeusza i rozwiąż poniższe zadania.
Codzienność na Litwie
Przeczytaj poniższy fragment tekstu. Wskaż, co jeszcze, oprócz realizmu i plastyczności obrazowania, jest charakterystyczne dla tej metody pokazywania życia codziennego w Panu Tadeuszu.
Pan TadeuszKsięga IV. Dyplomatyka i łowy, w. 835‑842
Przecież i bez tych przypraw potrawą nie lada
Jest bigos, bo się z jarzyn dobrych sztucznie składa.
Bierze się doń siekana, kwaszona kapusta,
Która, wedle przysłowia, sama idzie w usta;
Zamknięta w kotle, łonem wilgotnym okrywa
Wyszukanego cząstki najlepsze mięsiwa;
I praży się, aż ogień wszystkie z niej wyciśnie
Soki żywne, aż z brzegów naczynia żar pryśnie
I powietrze dokoła zionie aromatem.Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Na podstawie poniższego fragmentu Pana Tadeusza napisz, jaką tradycję obyczajową i w jakiej epoce zakorzenioną krytykuje w zachowaniu młodych Polaków Podkomorzy. Wyjaśnij, w jakim celu wyjeżdżano poza granice Litwy w 1811 roku.
Pan TadeuszKsięga I. Gospodarstwo, w. 481‑496
Chwała Bogu, że teraz, jeśli nasza młodzież
Wyjeżdża za granicę, to już nie po odzież,
Nie szukać prawodawstwa w drukarskich kramarniach
Lub wymowy uczyć się w paryskich kawiarniach.
Bo teraz Napoleon, człek mądry a prędki,
Nie daje czasu szukać mody i gawędki.
Teraz grzmi oręż, a nam starym serca rosną,
Że znowu o Polakach tak na świecie głośno;
Jest sława, a więc będzie i Rzeczpospolita!
Zawżdy z wawrzynów drzewo wolności wykwita.
Tylko smutno, że się nam ach! Tak się lata wleką
W nieczynności! A oni tak zawsze daleko!
Tak długo czekać! nawet tak rzadka nowina!
Ojcze Robaku (ciszej rzekł do Bernardyna),
Słyszałem, żeś znad Niemna odebrał wiadomość;
Może też co o naszym wojsku wie Jegomość?Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, dostępny w internecie: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/pan-tadeusz [dostęp 20.01.2022].
Mickiewicz ukazał historię zwykłej codzienności na Litwie, ale sugerował, że tradycja staropolska, ciągle jeszcze zakorzeniona w świadomości uczestników przedstawionych zdarzeń, odchodzi już w przeszłość, a młode pokolenie (reprezentowane przez Tadeusza i Zosię) zaprowadzi w Soplicowie nowe porządki. Bohaterowie poematu z nostalgią odnoszą się do tradycji kulturowej i historycznej, są uosobieniem zarówno zalet, jak i wad staroszlachetczyzny ukazanej w krzywym zwierciadle: z ironią i humorem. Rzeczywistość przedstawioną współtworzą sceny związane z codziennym funkcjonowaniem dworu: zajęcia gospodarskie, rozrywki, zainteresowania mieszkańców. Wszystko to zostało przedstawione realistycznie i sugestywnie, ale też z dużą dozą ciepła i tkliwości, dzięki czemu wzbudza sympatię odbiorcy.
Pan Tadeusz był poematem terapeutycznym. Z jednej strony eksponował obraz szlacheckiej przeszłości i życia w ustroju feudalnym, z drugiej – sygnalizował jej kres i konieczność wprowadzenia reform społecznych.
Pamiątki Soplicy
Pamiątki Soplicy[…] Po obiedzie wszyscy poszliśmy na dziedziniec bernardynów, gdzie, lubo dobrze byliśmy pijani, de noviter repertade noviter reperta piliśmy. Już tam była mieszanina. Jaśnie wielmożni i okoliczna szlachta, magnaci i zaścianki byli brat za brat. Książę, napotkawszy jakiegoś szlachcica z obdartą czapką, zdjął mu ją, na swoją głowę włożył, a dał mu swoją aksamitną. Na to hasło wszyscyśmy zaczęli zmieniać sobie czapki, a pić, ale tak, że co momentu inną czapkę nosiliśmy. Potem książę, dobrze pijany, zaczął się rozbierać, besztając szlachtę z dobrego serca. I tak jednemu dał pas złoty, mówiąc: Darujęć, durniu! – drugiemu kontusz: Na, świnio! – a temu szpinkę brylantową: Trzymaj, ośle! – a innemu żupan: Weź kpie! – tak, że został w hajdawerachhajdawerach amarantowych i w koszuli, na której wisiał ogromny szkaplerz, i tak siadł na wozie, na którym była ogromna beczka napełniona winem. On siadł na beczce, a wóz szlachta ciągnęła po ulicach Nowogródka. Wóz co kilkanaście kroków zatrzymywał się, a kto chciał, kielich lub garnek nastawiał, a książę czopczop od beczki odtykał i perorowałperorował, prosząc szlachtę, aby mu dopisała, żeby pana Michała Rejtena na pisarii utrzymać, a nie dać Radziwiłła na pastwę nieprzyjaciół jego […].
Źródło: Henryk Rzewuski, Pamiątki Soplicy, oprac. Zygmunt Szweykowski, Wrocław 2009, s. 79–80.
W tekście Henryka Rzewuskiego wskaż cechy charakterystyczne dla stylu gawędy.
Młoda kobieta z dzbanem wody
Zastanów się i określ, w jaki sposób sztuka uwzniośla codzienność. Odwołaj się do obrazu Vermeera.
Zadaniowo
Przeczytaj poniżej podane sformułowania, a następnie określ funkcję powtarzającego się epitetu „ostatni”.
ostatnia uczta staropolska, ostatni zjazd na Litwie, ostatni z Horeszków, ostatnia woźnieńska protestacja, ostatni z dworzan, ostatni Woźny Trybunału
Przypomnij sobie i zapisz, jakie obyczaje i zwyczaje szlacheckie zostały ukazane w Panu Tadeuszu.
Brakujące słowo (z poprzedniego ćwiczenia)...
- rozbija rytm wypowiedzi.
- przywołuje konkretne wydarzenia minione.
- odwołuje się do tradycji odchodzącej w przeszłość.
Napisz rozprawkę na temat: „Literatura odkrywa przed człowiekiem piękno codzienności”. W pracy odwołaj się do:
Pana Tadeusza Adama Mickiewicza;
innego utworu literackiego;
wybranych kontekstów.
Twoja praca powinna liczyć co najmniej 400 wyrazów.
Słowa klucze
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Soplicowo, neosarmatyzm, gawęda, codzienność.