Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

W tym materiale zawarte są wiadomości na temat sposobów wyznaczania podzbiorów zbioru skończonego. Poznasz:

  • wzór na liczbę podzbiorów zbioru n – elementowego,

  • definicję kombinacji,

  • wzór na liczbę k – elementowych kombinacji zbioru n – elementowego,

  • wzór dwumianowy Newtona.

Liczba wszystkich podzbiorów zbioru skończonego

Można obliczyć, ile jest wszystkich podzbiorów pewnych zbiorów skończonych.

  • pewien zbiór dwuelementowy ma 22=4 podzbiory,

  • pewien zbiór czteroelementowy ma 24=16 podzbiorów,

  • pewien zbiór pięcioelementowy ma 25=32 podzbiory,

  • pewien zbiór dziewięcioelementowy ma 29=512 podzbiorów.

Ustalając liczbę podzbiorów, można zauważyć, że w stosunku do każdego elementu zbioru możemy na dwa sposoby podjąć decyzję o jego wyborze do tworzonego podzbioru.

Przykład 1

Rozpatrzmy teraz zbiór A=a1,a2,,an, który ma n elementów. Dowolny podzbiór zbioru A tworzymy, podejmując decyzję, czy każdy z kolejnych elementów zbioru A: a1,a2,,an należy do tego podzbioru, czy nie należy. Można to zrobić na 222n czynników=2n sposobów.

Zatem liczba wszystkich podzbiorów zbioru A, który ma n elementów, jest równa 2n.

Liczba kombinacji

Często spotykamy sie z koniecznością obliczenia, na ile sposobów możemy z ustalonego zbioru wybrać podzbiór o konkretnej liczbie elementów.

Przykład 2

Rozpatrzmy zbiór A=a1,a2,,an elementów. Wtedy:

  • jest jeden podzbiór zbioru A, do którego nie wybierzemy żadnego elementu ze zbioru A (tym podzbiorem jest zbiór pusty),

  • jest jeden podzbiór zbioru A, do którego wybierzemy każdy element zbioru A (tym podzbiorem jest cały zbiór A),

  • jest n wszystkich podzbiorów jednoelementowych zbioru A,

  • jest n·n-12wszystkich podzbiorów dwuelementowych zbioru A.

Zgodnie z metodą dopełniania podzbiorów do całego zbioru i zasadą równoliczności, możemy stwierdzić też, że

  • jest n wszystkich podzbiorów (n-1) – elementowych zbioru A,

  • jest nn-12 wszystkich podzbiorów (n-2) – elementowych zbioru A.

liczba k – elementowych podzbiorów zbioru n – elementowego
Definicja: liczba k – elementowych podzbiorów zbioru n – elementowego

Rozpatrzmy zbiór A=a1,a2,,an, który ma nn1 elementów.

Symbolem nk oznaczamy liczbę jego wszystkich podzbiorów k – elementowych k0kn .

Zapis symboliczny nk odczytujemy „n po k”, stąd np.:

  • 52 czytamy „pięć po dwa”,

  • 71 czytamy „siedem po jeden”,

  • 60 czytamy „sześć po zero”.

Stosując to oznaczenie, stwierdzimy, że:

n0=nn=1,
n1=nn-1=n,
n2=nn-2=n·n-12,

gdy n2.

W szczególności:

52=5·42=10, 53=10,
71=7, 76=7,
60=66=1.

Rozszerza się też (z czego my nie będziemy korzystać) stosowanie tego symbolu na:

  • podzbiór pusty zbioru pustego, przyjmując 00=1,

  • przypadek, gdy k>n, wtedy przyjmujemy nk=0.

Kombinacje

k –elementowa kombinacja zbioru n – elementowego
Definicja: k –elementowa kombinacja zbioru n – elementowego

Każdy k – elementowy podzbiór zbioru n – elementowego 0k n nazywa się zwyczajowo k – elementową kombinacją zbioru n – elementowego.

Pokażemy, że liczba wszystkich k – elementowych podzbiorów, które można wybrać ze zbioru A=a1,a2,,an liczącego n elementów, jest równa n!k!·n-k!.

Przypomnijmy, że przez nk umówiliśmy się oznaczać liczbę wszystkich możliwych k – elementowych podzbiorów zbioru A.

Dla dowodu zauważmy, że liczba wszystkich możliwych k – elementowych ciągów utworzonych z różnych elementów zbioru A jest z jednej strony równa

n·n-1·n-2··n-k+1k czynników=n!n-k!

a z drugiej strony – jest równa

k·k-1·k-2··1k czynnikównk

ponieważ w każdym z k – elementowych podzbiorów zbioru A możemy ustalić kolejność elementów na

k!=k·k-1·k-2··1k czynników

sposobów.

Otrzymujemy więc równość

n!n-k!=k!·nk

stąd

nk=n!k!·n-k!

Na podstawie spostrzeżenia poczynionego powyżej mamy twierdzenie.

liczba k – elementowych kombinacji zbioru n – elementowego
Twierdzenie: liczba k – elementowych kombinacji zbioru n – elementowego

Liczba nk wszystkich k – elementowych kombinacji zbioru n – elementowego jest równa

n!k!·n-k!=n·n-1·n-2··n-k+1k·k-1·k-2·1.
Przykład 3

Pokażemy kilka zastosowań twierdzenia o liczbie kombinacji.

  1. Do turnieju koszykówki, rozgrywanego systemem „każdy z każdym” (bez rewanżów), zgłosiło się 12 drużyn.
    Liczba wszystkich meczów do rozegrania w tym turnieju jest zatem równa 122, czyli 12·112=66.

  2. Z pudełka, w którym znajduje się 20 kul ponumerowanych od 1 do 20, mamy wylosować 3 kule.
    Każdy wynik takiego losowania to trzyelementowy podzbiór zbioru dwudziestoelementowego, zatem liczba sposobów, na które można to zrobić, jest równa 203. Ta liczba jest więc równa 20!3!·17!=20·19·183·2·1=1140.

  3. Na okręgu zaznaczono 11 różnych punktów. Obliczamy, ile jest wszystkich czworokątów wypukłych, których wierzchołkami są punkty wybrane spośród tych zaznaczonych.
    Ponieważ wybierając dowolne cztery z tych jedenastu punktów na dokładnie jeden sposób, połączymy je tak, aby otrzymać kolejne boki czworokąta wypukłego, więc szukana liczba wszystkich czworokątów to 114, co jest równe 11!4!·7!=11·10·9·84·3·2·1=330.

  4. Spośród uczniów 37 – osobowej klasy należy wybrać 5 – osobową delegację.
    Można to zrobić na 375 sposobów, co jest równe 37!5!·32!=37·36·35·34·335·4·3·2·1=435897 (to prawie pół miliona sposobów).

  5. W pewnej grze losowej należy wybrać 6 liczb ze zbioru 1,2,3,,49. Liczba sposobów, na które można tego dokonać jest równa 496, czyli 49!6!·43!=49·48·47·46·45·446·5·4·3·2·1=13983816 (to liczba bliska 14 milionom).

  6. W rozdaniu brydżowym gracz otrzymuje 13 kart wybranych losowo z talii 52 kart. Liczba wszystkich układów kart możliwych do otrzymania przez brydżystę jest więc równa 5213, czyli 52!13!·39!=52·51·50·49·48·47·46·45·44·43·42·41·4013·12·11·10·9·8·7·6·5·4·3·2·1=635013559600 (to ponad 635 miliardów układów).

Przykład 4

Rozpatrzmy równanie

x1+x2+x3+x4+x5+x6=10

gdzie każda z liczb x1, x2, x3, x4, x5, x6 jest całkowita i nieujemna.

Wykażemy, że jest 3003 wszystkich rozwiązań tego równania.

Rozpatrzmy pomocniczo wszystkie wyniki piętnastokrotnego rzutu monetą, w których wypadło dokładnie 10 orłów. Oznaczmy przez:

x1 – liczbę orłów uzyskanych w kolejnych rzutach do momentu, w którym wyrzucono pierwszą reszkę,

x2 – liczbę orłów uzyskanych w kolejnych rzutach od momentu, w którym wyrzucono pierwszą reszkę, do momentu, w którym wyrzucono drugą reszkę,

x3 – liczbę orłów uzyskanych w kolejnych rzutach od momentu, w którym wyrzucono drugą reszkę, do momentu, w którym wyrzucono trzecią reszkę,

x4 – liczbę orłów uzyskanych w kolejnych rzutach od momentu, w którym wyrzucono trzecią reszkę, do momentu, w którym wyrzucono czwartą reszkę,

x5 – liczbę orłów uzyskanych w kolejnych rzutach od momentu, w którym wyrzucono czwartą reszkę, do momentu, w którym wyrzucono piątą reszkę,

x6 – liczbę orłów uzyskanych w kolejnych rzutach od momentu, w którym wyrzucono piątą reszkę.

Wtedy:

  • każdemu wynikowi takiego rzutu monetą odpowiada dokładnie jeden ciągx1,x2,x3,x4,x5,x6,

  • każdemu ciągowi x1,x2,x3,x4,x5,x6 odpowiada jeden wynik piętnastokrotnego rzutu monetą, w którym wypadło dokładnie 10 orłów.

Ponieważ jest1510=15!10!·5!=15·14·13·12·115·4·3·2·1=3003 wszystkich wyników piętnastokrotnego rzutu monetą, w których wypadło dokładnie 10 orłów, więc również tyle jest rozwiązań równania x1+x2+x3+x4+x5+x6=10 w nieujemnych liczbach całkowitych.

Rozumując podobnie, można też wykazać, że równanie x1+x2+x3++xn=k, gdzie k jest dodatnią liczbą całkowitą, a każda z liczb x1,x2,x3,,xn jest całkowita i nieujemna, ma dokładnie n+k-1k rozwiązań.

Współczynniki dwumianowe, wzór dwumianowy Newtona

Przykład 5

Wykażemy, że dla dowolnej liczby rzeczywistej x:
x+14=x4+4x3+6x2+4x+1

  • sposób I (algebraiczny)
    Zapisujemy równość
    x+14=x+1·x+1·x+1·x+1.
    Po wymnożeniu wyrażeń zapisanych w nawiasach po prawej stronie tej równości i pogrupowaniu wyrazów podobnych otrzymamy wyrażenie (wielomian zmiennej x), w którym wystąpią jednomiany zmiennej x.
    Czynność taką można wykonać, korzystając ze wzoru na sześcian sumy:
    x+14=x+1·x+1·x+1·x+1=x+13·x+1=
    =x3+3x2+3x+1·x+1=
    =x3+3x2+3x+1·x+x3+3x2+3x+1·1=
    =x4+3x3+3x2+x+x3+3x2+3x+1=
    =x4+4x3+6x2+4x+1 lub ze wzoru skróconego mnożenia na kwadrat sumy:
    x+14=x+122=x2+2x+12=x2+2x+12=
    =x22+2·x2·2x+1+2x+12=
    =x4+4x3+2x2+4x2+4x+1=
    =x4+4x3+6x2+4x+1.

  • sposób II (kombinatoryczny)
    Zauważmy, że mnożąc wyrażenia wybierane z każdego z kolejnych nawiasów iloczynu
    x+1·x+1·x+1·x+1, dostaniemy za każdym razem mnożenie czterech czynników. Wynikiem każdego takiego mnożenia jest wyrażenie xk, gdzie k jest równe 4, 3, 2, 1 lub 0. Wykonajmy więc wszystkie możliwe mnożenia wyrażeń wybieranych z kolejnych nawiasów – możemy to zrobić na 24=16 sposobów.
    Rozróżniamy pięć przypadków:

  1. ze wszystkich nawiasów wybraliśmy x – można to zrobić na jeden sposób, a w wyniku otrzymamy x4, co można też zapisać jako 44·x4·10,

  2. z dokładnie trzech nawiasów wybraliśmy x – wtedy z dokładnie jednego nawiasu wybraliśmy 1, a więc można to zrobić na 4 sposoby. Zatem łącznie otrzymamy 4x3, co można też zapisać jako 43·x3·11,

  3. z dokładnie dwóch nawiasów wybraliśmy x – można to zrobić na 4·32=6 sposobów. Łącznie otrzymamy więc 6x2, co można też zapisać jako 42·x2·12,

  4. z dokładnie jednego nawiasu wybraliśmy x – można to zrobić na 4 sposoby. Łącznie otrzymamy więc 4x, co można też zapisać jako 41·x1·13,

  5. z żadnego z nawiasów nie wybraliśmy x – można to zrobić na I sposób. Wtedy z każdego z nawiasów musimy wybrać jedynkę, więc w wyniku mnożenia otrzymamy 1, co można też zapisać jako 40·x0·14.
    Ostatecznie stwierdzamy, że
    x+14=x4+4x3+6x2+4x+1. Otrzymaną tożsamość możemy też zapisać w postaci
    x+14=44·x4·10+43·x3·11+42·x2·12+
    +41·x1·13+40·x0·14.

Przykład 6

Wykażemy, że dla dowolnej liczby rzeczywistej x:
x+15=x5+5x4+10x3+10x2+5x+1

  • sposób I (algebraiczny)
    x+15=x+14·x+1=x4+4x3+6x2+4x+1·x+1=
    =x5+4x4+6x3+4x2+x+x4+4x3+6x2+4x+1=
     =x5+5x4+10x3+10x2+5x+1

  • sposób II (kombinatoryczny)
    Zauważmy, że mnożąc wyrażenia wybierane z każdego z kolejnych nawiasów iloczynu
    x+1·x+1·x+1·x+1·x+1
    dostaniemy za każdym razem do pomnożenia pięć czynników, przy czym każdy z nich to x albo 1. Zatem wynikiem każdego takiego mnożenia jest wyrażenie xk, gdzie k jest równe 5, 4, 3, 2, 1 lub 0. Wykonajmy więc wszystkie możliwe mnożenia wyrażeń wybieranych z kolejnych nawiasów – możemy to zrobić na 25=32 sposoby.

Rozróżniamy sześć przypadków:

  1. ze wszystkich nawiasów wybraliśmy x – można to zrobić na jeden sposób, a w wyniku otrzymamy x5, co można też zapisać jako55·x5·10,

  2. z dokładnie czterech nawiasów wybraliśmy x – wtedy z dokładnie jednego nawiasu wybraliśmy 1, a więc można to zrobić na 5 sposobów. Zatem łącznie otrzymamy 5x4, co można też zapisać jako 54·x4·11,

  3. z dokładnie trzech nawiasów wybraliśmy x – można to zrobić na 53=5·4·33·2=10 sposobów. Łącznie otrzymamy więc 10x3, co można też zapisać jako 53·x3·12,

  4. z dokładnie dwóch nawiasów wybraliśmy x – można to zrobić na 5·42=10 sposobów. Łącznie otrzymamy więc 10x2, co można też zapisać jako 52·x3·12,

  5. z dokładnie jednego nawiasu wybraliśmy x – można to zrobić na 5 sposobów. Łącznie otrzymamy więc 5x, co można też zapisać jako 51·x1·14,

  6. z żadnego z nawiasów nie wybraliśmy x – można to zrobić na 1 sposób. Wtedy z każdego z nawiasów musimy wybrać jedynkę, więc w wyniku mnożenia otrzymamy 1, co można też zapisać jako 50·x0·15.
    Ostatecznie stwierdzamy, że
    x+15=x5+5x4+10x3+10x2+5x+1.
    Otrzymaną tożsamość możemy też zapisać w postaci
    x+15=55·x5·10+54·x4·11+53·x3·12+
    +52·x2·13+51·x1·14+50·x0·15.

1
Przykład 7

Wykażemy, że dla dowolnej liczby rzeczywistej x:

x+17=x7+7x6+21x5+35x4+35x3+21x2+7x+1
  • sposób I
    Najpierw pokazujemy, że x+16=x+15·x+1=x5+5x4+10x3+10x2+5x+1·x+1=
    =x6+6x5+15x4+20x3+15x2+6x+1.
    Stąd
    x+17=x+16·x+1=x6+6x5+15x4+20x3+15x2+6x+1·x+1=
    =x7+7x6+21x5+35x4+35x3+21x2+7x+1.

  • sposób II
    Korzystając z pomysłów przedstawionych w sposobie II rozwiązania poprzednich podpunktów, pokazujemy, że
    x+17=77x7·10+76·x6·11+75·x5·12+74·x4·13+73·x3·14+72·x2·15+71·x1·16+70·x0·17.
    Ponieważ 77=70=1, 76=71=7, 75=72=7·62=21, 74=73=7·6·53·2·1=35, więc otrzymujemy
    x+17=x7+7x6+21x5+35x4+35x3+21x2+7x+1.
    Rozumując podobnie jak w sposobie II rozwiązań przedstawionych w powyższym przykładzie, można pokazać, że dla dowolnej dodatniej liczby całkowitej n oraz dowolnych liczb całkowitych a oraz b prawdziwa jest równość
    a+bn=n0an+n1an-1b+
    +n2an-2b2++nn-1a1bn-1+nnbn.
    Wzór ten jest nazywany wzorem dwumianowym Newtona.
    W szczególności dla a=b=1 otrzymujemy
    2n=n0+n1+n2++nn-1+nn.
    Otrzymana równość uzasadnia znany nam już fakt, że liczba wszystkich podzbiorów zbioru n – elementowego jest równa 2n.