Czy można się pogodzić ze śmiercią dziecka?
Jan KochanowskiJan Kochanowski – jak zgodnie twierdzą badacze kultury dawnej – to największy polski poeta epoki renesansu, która w Polsce trwała od XVI do lat 30. XVII wieku.
Za jego najwybitniejsze dzieło uznaje się wydane w 1580 roku w Krakowie Treny.
Ten piękny cykl dziewiętnastu wierszy poeta poświęcił przedwcześnie zmarłej córce.
Na temat genezy Trenów wypowiedział się m.in. Adam KarpińskiAdam Karpiński - badacz i znawca literatury staropolskiej.
RenesansGeneza Trenów, które Kochanowski 'złzami', czyli łzami, napisał po śmierci swej 30‑miesięcznej córeczki Orszulki, jest głęboko wpisana w biografię poety, lecz się przez nią w pełni nie objaśnia. […] Od końca lat 70.lat 70. w rodzinie Kochanowskiego było wiele śmierci. W 1577 roku umarł najstarszy brat Kasper, w 1578 roku odszedł siostrzeniec Piotr Tynicki, około 1580 roku kolejno umarły córki Orszula i Hanna, w 1582 roku zmarł brat Mikołaj. Cykl ogłoszonych drukiem w 1580 roku 19 trenów w pewnym stopniu wyrasta więc z wielu tragicznych doświadczeń i nic dziwnego, że niektóre wątki myślowe, najdobitniej wyartykułowane w Trenach, odnajdujemy już w tekstach wcześniejszych, jak choćby w oracji Przy pogrzebie rzecz, napisanej po śmierci brata Kaspra.
Źródło: Adam Karpiński, Renesans, Warszawa 2007, s. 131.
1) Poszukaj w prasie przykładów nekrologów. Sprawdź, jakie elementy powtarzają się w ich treści.
1) Odszukaj trzy przykłady nekrologów. Porównaj ich treść. Zapisz informacje, które pojawiają się we wszystkich przykładach.
2) Ustal na podstawie dowolnego źródła wiedzy, jaka jest różnica między nekrologiem a epitafiumepitafium.
Urszulka‑oliwka…
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PyATwWagR
Nagranie recytacji wiersza.
Tren VJako oliwka mała pod wysokim sadem
Idzie z ziemiez ziemie ku górze macierzyńskim szlademmacierzyńskim szladem,
Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,
Sama tylko dopirodopiro szczupłym prątkiemprątkiem wschodząc;
Tę jeslijesli, ostre ciernie lub rodnerodne pokrzywy
Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwyukwapliwy,
Mdleje za raz, a zbywszy siły przyrodzonejzbywszy siły przyrodzonej,
Upada przed nogami matki ulubionej.
Tak ci siesie mej namilszej Orszuli dostało:
Przed oczyma rodziców swoich rostącrostąc, mało
Od ziemie sie co wzniózwszy, duchem zaraźliwym
Srogiej śmierci otchnionaotchniona, rodzicom troskliwymtroskliwym
U nóg martwa upadła. O zła PersefonoPersefono,
Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąćupłynąć płonopłono?Źródło: Jan Kochanowski, Tren V, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1986, s. 13.
Po przeczytaniu Trenu V wykonaj następujące polecenia:
Wskaż w utworze porównanie, omów jego budowę i nazwij typ. Następnie określ, jaką funkcję pełni ten środek stylistyczny.
Wskaż w utworze metaforę i określ jej funkcję.
Poszukaj zdrobnień w przywołanym fragmencie Trenu V.
Jako {oliwka} {mała} pod wysokim sadem
Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem,
Jeszcze ani {#gałązek}, ani {#listków} rodząc,
Sama tylko dopiro {szczupłym} {#prątkiem} wschodząc;
Tę jesli ostre ciernie lub rodne pokrzywy
Uprzątając, {sadownik} podciął ukwapliwy,
Mdleje za raz, a zbywszy siły przyrodzonej,
Upada przed nogami {matki} ulubionej.
Tak ci sie mej {namilszej} Orszuli dostało [...].
Określ, jaką funkcję w utworze pełnią zdrobnienia.
Na podstawie wykładu Urszuli GlenskUrszuli Glensk oraz dostępnych źródeł informacji streść mit o Persefonie.
Odszukaj w utworze apostrofę do Persefony. Zastanów się i odpowiedz, dlaczego postać bogini została przywołana w utworze Kochanowskiego.
Zastanów się i odpowiedz, dlaczego poeta zrezygnował w utworze z bezpośredniego mówienia o śmierci.
Jak zapomnieć o nieszczęściu?
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PyATwWagR
Nagranie recytacji wiersza.
Tren VIINieszczęsneNieszczęsne ochędóstwoochędóstwo, żałosneżałosne ubiory
Mojej namilszej corycory,
Po co me smutne oczy za sobą ciągniecieciągniecie?
Żalu mi przydajecie.
Już ona członeczkówczłoneczków swych wami nie odziejenie odzieje –
Nie masz, nie masz nadziejenadzieje!
Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany.
Już letniczek pisanyletniczek pisany
I uploteczki wniweczuploteczki wniwecz, i paski złocone –
Matczyne dary płonepłone.
Nie do takiej łóżnicełóżnice, moja dziewkodziewko droga,
Miała cię mać ubogamać uboga
Doprowadzić; nie takąćtakąć dać obiecowałaobiecowała
WyprawęWyprawę, jakąćjakąć dała.
GiezłeczkoćGiezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkętkaneczkę;
OciecOciec ziemieziemie bryłeczkę
W główki włożył. Niestetyż, i posag, i ona
W jednej skrzynceskrzynce zamknionazamkniona.Źródło: Jan Kochanowski, Tren VII, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1986, s. 15–16.
Po przeczytaniu Trenu VII wykonaj polecenia:
Określ, kto jest podmiotem lirycznym w tym utworze. W odpowiedzi przywołaj odpowiednie cytaty.
Określ, kto jest adresatem utworu. Wskaż odpowiednie fragmenty tekstu potwierdzające twoje ustalenia.
Wyjaśnij, jaka sytuacja przyczyniła się do wspomnienia zmarłej córki.
Nazwij środek stylistyczny zastosowany w cytacie: 'Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany'. Następnie zinterpretuj to sformułowanie.
Scharakteryzuj na podstawie przywołanego trenu stosunek ojca do córki. Zwróć uwagę na to, jakie środki stylistyczne oddają charakter tej relacji.
Rozważ, dlaczego Kochanowski zestawił w Trenie VII motyw ślubu z pogrzebem.
Określ nastrój, w jakim utrzymany jest Tren VII.
Pusty dom
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PyATwWagR
Nagranie recytacji wiersza.
Tren VIIIWielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknienimzniknienim swoim.
Pełno nas, a jakobyjakoby nikogo nie było:
Jedną maluczkąmaluczką dusząduszą tak wiele ubyło.
Tyś za wszytkiwszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
WszytkiśWszytkiś w domu kąciki zawżdyzawżdy pobiegałapobiegała.
Nie dopuściłaśNie dopuściłaś nigdy matce się frasowaćfrasować
Ani ojcu myśleniem zbytnimzbytnim głowy psowaćgłowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiającwdzięcznie obłapiając
I onymonym swym uciesznymuciesznym śmiechem zabawiając.
Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawkiNie masz zabawki, nie masz rozśmiać sięrozśmiać się nikomu.
Z każdego kąta żałość człowieka ujmujeżałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechyswej pociechy darmo upatrujedarmo upatruje.Źródło: Jan Kochanowski, Tren VIII, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1986, s. 16–17.
Po przeczytaniu Trenu VIII wykonaj następujące polecenia:
Wskaż adresata wiersza. Podaj nazwę środka stylistycznego, który pozwala
go zidentyfikować.
Przedstaw obrazy domu ukazane w utworze. Zwróć uwagę na zastosowane czasowniki - określ ich wymowę oraz czas gramatyczny.
Przedstaw obraz Urszulki wyłaniający się z tekstu. Oceń, czy zachowanie dziewczynki jest adekwatne do jej wieku (zdaniem wielu biografów dziecko zmarło, mając niespełna trzy lata). Zastanów się, czy w poetyckiej wizji bohaterka ma jakieś wady.
Wyjaśnij, co łączy przywołane wyżej utwory Jana Kochanowskiego pod względem gatunkowym i tematycznym.
Co to jest tren?
W XVI wieku wykorzystywano różne gatunki literackie, aby upamiętnić zmarłą osobę. Poezja funeralna (pogrzebowa) ma swe źródło w tradycji antycznej (greckiej i rzymskiej). Opublikowanie Trenów Jana Kochanowskiego rozpowszechniło gatunek trenu, czyniąc z niego najczęściej wybieraną formę wyrażenia żalu, smutku z powodu śmierci bliskiej osoby.
pieśń żałobna wywodząca się z tradycji starożytnej (hebrajskiej, greckiej i rzymskiej), rozpamiętująca czyny osoby zmarłej, wyrażająca pochwałę dla zasług zmarłej/zmarłego, podkreślająca poczucie straty po śmierci bliskiej osoby, ważnymi cechami trenów są także liryzm i emocjonalność
Dziecko w sztuce dawnej
Jeszcze w XIII wieku dzieci – jeśli w ogóle poświęcano im obrazy czy rzeźby – wyglądały jak 'pomniejszone' osoby dorosłe. Nie miały na sobie ubrań typowych
dla wczesnego okresu życia, raczej nie prezentowano ich przy zabawie.
Zmianę w podejściu do realizacji motywu dziecka można dostrzec w XIV wieku. Wówczas to rozpowszechniły się takie artystyczne motywy, jak:
- motyw Jezusa‑dziecka (np. w stajence betlejemskiej, na rękach Matki Bożej lub pomagającego Józefowi w pracach stolarskich),
- motyw anioła‑dziecka z malutkimi skrzydłami,
- motywy duszy ukazanej jako nagie niemowlę.
Warto podkreślić, że twórczość wielu artystów przełomu XV i XVI wieku
(np. Leonarda da VinciLeonarda da Vinci, Michała AniołaMichała Anioła i RafaelaRafaela) umocniła tę tendencję.
Różne spojrzenia na problemy twórców i dzieci
WstępJeszcze w roku 1585, a więc po śmierci Jana Kochanowskiego, wydawca poezji mistrza czarnoleskiego, Jan Januszowski, wysoko oceniając zresztą cykliczny poemat przypisany Urszulce, starał się usprawiedliwić ojca‑poetę, który tak wiele starania poświęcił, by wystawić literacki pomnik maleńkiej dziecinie. 'Ten wielki i zacny Poeta Polski […] zostawił Treny; lekkie rzeką podobno; ja nie wiem – stwierdzał Januszowski – afektuafektu ojcowskiego przeciw dziatkom w tej mierze upatruję, którego nie widzę, by kiedy kto lepiej wyrazić mógł i umiał'. Odpowiedzią skierowaną pod adresem krytyków wytykających twórcy Trenów, że tak obszerne, rozbudowane dzieło, które byłoby odpowiednie dla uczczenia pamięci jakiegoś bohatera, osoby poważnej, zasłużonej, poświęcił maleńkiej córeczce, były też słowa poety wypowiedziane w Trenie XVII:
Kto zaś na płacz lekkość wkłada,
Słyszę dobrze, co powiada;
Lecz się tym żal nie hamuje,
Owszem, więtszy przystępuje.(ww. 37–40)
Kochanowski nie protestował wprawdzie wyraźnie, by wiersze poświęcone małemu dziecku zgodnie z kanonami poetyki renesansowej określane były jako 'lekkie rymy', ale tę 'lekkość' sam rozumiał w swoisty sposób. Przede wszystkim więc stwierdzał, iż powszechna opinia określająca wiersze poświęcone dzieciom jako 'lekkie rymy' nie jest w stanie spowodować, by ojciec‑poeta opłakujący w swym dziele zgon ukochanej córeczki mógł pohamować wielki żal i przedstawić fakt śmierci oraz wywołany nim ból, rozpacz jak drobnostkę, błahostkę.
Źródło: Janusz Pelc, Wstęp, [w:] Jan Kochanowski, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1972, s. 73–74.
Po przeczytaniu przywołanego tekstu Janusza PelcaJanusza Pelca wykonaj polecenia:
Wyjaśnij, dlaczego wydawca poezji Kochanowskiego, Janusz Januszowski, usprawiedliwiał ojca‑poetę.
Rozważ, dlaczego Kochanowski uczynił ze swojej córki Urszuli bohaterkę cyklu Trenów.
Wyjaśnij, jakie było stanowisko poety wobec określenia Trenów mianem 'lekkich rymów'. W odpowiedzi uwzględnij ocenę postawy Kochanowskiego.
Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PyATwWagR
Nagranie recytacji wiersza.
lipy J. Kochanowskiego
Urszula KochanowskaGdy po śmierci w niebiosów przybyłam pustkowie,
Bóg długo patrzał na mnie i głaskał po głowie.'Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa...
Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa.''Zrób tak, Boże – szepnęłam – by w nieb Twoich krasie
Wszystko było tak samo, jak tam – w Czarnolasie!' –I umilkłam zlękniona i oczy unoszę,
By zbadać, czy się gniewa, że Go o to proszę?Uśmiechnął się i skinął – i wnet z Bożej łaski
Powstał dom kubek w kubek, jak nasz – Czarnolaski.I sprzęty i donice rozkwitłego ziela
Tak podobne, aż oczom straszno od wesela!I rzekł: 'Oto są – sprzęty, a oto – donice.
Tylko patrzeć, jak przyjdą stęsknieni rodzice!I ja, gdy gwiazdy do snu poukładam w niebie,
Nieraz do drzwi zapukam, by odwiedzić ciebie!'I odszedł, a ja zaraz krzątam się, jak mogę –
Więc nakrywam do stołu, omiatam podłogę –I w suknię najróżowszą ciało przyoblekam
I sen wieczny odpędzam – i czuwam – i czekam...Już świt pierwszą roznietą złoci się po ścianie,
Gdy właśnie słychać kroki i do drzwi pukanie...Więc zrywam się i biegnę! Wiatr po niebie dzwoni!
Serce w piersi zamiera... Nie!... To – Bóg, nie oni!...Źródło: Bolesław Leśmian, Urszulka Kochanowska, [w:] tegoż, Poezje wybrane, oprac. Jacek Trznadel, Wrocław 1974, s. 197–198.
Po przeczytaniu utworu Bolesława LeśmianaBolesława Leśmiana wykonaj polecenia i odpowiedz na pytania:
Wskaż, kto i do kogo mówi w wierszu. W odpowiedzi przywołaj konkretne cytaty z tekstu.
Określ, w jaki sposób w wierszu przedstawione zostało niebo.
Opisz, jakie relacje łączą mieszkańców nieba: Urszulkę i Boga.
Rozważ, jaki obraz Boga wyłania się z tekstu. Określ cechy Stwórcy.
Wyjaśnij, co oznacza w utworze stwierdzenie: 'Sen wieczny odpędzam'.
Scharakteryzuj obraz Urszulki ukazany w wierszu Leśmiana. Następnie porównaj to poetyckie wyobrażenie z obrazem córki Kochanowskiego, jaki wyłania się z przywołanych trenów.
Ustal, czy utwór Leśmiana to również tren. Uzasadnij swoją odpowiedź.
środek stylistyczny, słowo lub kilka słów zastępujących określenie, które z jakiś powodów (np. kulturowych, religijnych) nie może zostać użyte
Zadaniowo
Napisz rozprawkę, w której rozważysz, czy łatwo pogodzić się ze śmiercią bliskiej osoby. W argumentacji odwołaj się do Trenów Jana Kochanowskiego oraz do innego utworu literackiego. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 wyrazów.
Wyobraź sobie, że żyjesz w czasach Jana Kochanowskiego. Zredaguj list, w którym postarasz się pocieszyć poetę po stracie dziecka.
Zredaguj opis przeżyć wewnętrznych (maksymalnie 15 zdań) zaczynający się od słów: 'Kiedy łzy rozlewają się w środku i zostają tam już na zawsze…'.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: tren, literatura funeralna, porównanie, zdrobnienie, Jan Kochanowski, śmierć.