„Idź, serdeńko, bo cię trzepnę” – Zemsta o kłótni i zgodzie
Konflikty, jakie rodzą się między mieszkającymi w sąsiedztwie rodzinami, nie są niczym niezwykłym i często wynikają z błahych powodów. Nieporozumienia mogą doprowadzić do gwałtownych działań opartych na negatywnych emocjach, a w konsekwencji stać się źródłem nienawiści i zemsty. Zarówno intrygi, jak również nieumiejętność porozumiewania się i prowadzenia negocjacji, są często związane ze skrajnie różnymi charakterami skonfliktowanych ze sobą osób. Tę zasadę wykorzystał Aleksander Fredro, tworząc w Zemście postaci CześnikaCześnika Raptusiewicza i RejentaRejenta Milczka.
1) Poszukaj, korzystając różnych źródeł wiedzy, wyjaśnienia pojęć: 'zemsta' i 'konflikt'.
2) Przeczytaj Zemstę Aleksandra Fredry.
O dziele
Na podstawie materiału filmowego odnotuj argumenty prof. Jana Hartmana przemawiające za genialnością komedii Fredry. Które z nich Cię przekonują, a które nie mają takiej siły przekonywania?
Zapoznaj się poniższymi objaśnieniami terminów pojawiających się w nagraniu.
Które określenie cię zaskoczyło i dlaczego właśnie to? Zapisz swoją odpowiedź.
Gdybyś miał/miała wziąć udział w klasowej dyskusji na temat wrażeń po lekturze komedii Fredry, to jakimi odczuciami i obserwacjami byś się podzielił/ podzieliła? Zapisz swoją odpowiedź.
Zemsta Aleksandra Fredry powstała w 1833 roku, a w kolejnym wystawiono
ją we Lwowie. Dzieło ogłoszono drukiem cztery lata później. Utwór nawiązuje
do autentycznego konfliktu, związanego z podziałem zamku w OdrzykoniuOdrzykoniu – miejscu, w którym komediopisarz osiadł po ślubie z Zofią z Jabłonowskich SkarbkowąZofią z Jabłonowskich Skarbkową. Połowę zamku Fredro otrzymał w posagu, natomiast druga część należała do innej rodziny.
Z dokumentów majątkowych tego rejonu wynika, że w XVII wieku w Odrzykoniu toczył się proces między sąsiadami zamieszkującymi dolny i górny zamek: Piotrem FirlejemPiotrem Firlejem i Janem SkotnickimJanem Skotnickim. Przyczyną niezgody stała się m.in. woda zalewająca dolną część zamku oraz… mur. Wieloletni konflikt zagasił dopiero ślub dzieci przedstawicieli obu rodzin: syna wojewody lubelskiego – Mikołaja FirlejaMikołaja Firleja – i córki kasztelana połanieckiego – Zofii SkotnickiejZofii Skotnickiej.
W czasach zaborów słowo 'zemsta' kojarzyło się z zemstą na wrogu. Dlatego
też cenzuracenzura uznała za konieczne rozszerzenie tytułu utworu, aby nie wywoływał
on tak jednoznacznych skojarzeń. Pisarzowi zasugerowano, aby zatytułował swoje
dzieło: Zemsta za mur graniczny.
Zemsta
Poniższy fragment Zemsty Aleksandra Fredry warto przeczytać z podziałem
na role.
ZemstaAKT I, scena siódma
Papkin, Śmigalski, kilku służących z kijami, później Rejent i Cześnik w oknach
PAPKIN
Panie majster, proszę waści
Przyzwoicie, grzecznie, ładnie,
Nie murować tu z napaści,
Bo mu na grzbiet co upadnie.po krótkim milczeniu
Wy zaś drudzy, dobrzy ludzie,
Którzy młotki, piony, kielnie
W niepotrzebnym dzisiaj trudzie
Używacie arcydzielnie,
Idźcie wszyscy precz do czarta!po krótkim milczeniu
Będzie, widzę, rzecz uparta!
Ta hołota, jakby głucha,
Mego słowa ani słucha. –
No, Śmigalski! Nie trać czasu —
Ściągnij za kark! weź narzędzie!
Grzecznie, ładnie, bez hałasu,
Niech wszystkiemu koniec będzie.
Nic się nie bój – ja za tobą.Śmigalski posuwa się z służącymi ku mularzom. Papkin cofa się za róg domu.
ŚMIGALSKI
Precz! precz!REJENT
w oknieStójcie! co to znaczy?
ŚMIGALSKI
Cześnik, pan mój, kazać raczy,
Aby muru nie kończono.CZEŚNIK
w oknieTak jest, każę, bo mam prawo.
Dalej naprzód! dalej żwawo!Śmigalski posuwa się naprzód. Papkin, który był wyszedł, znowu się cofa za róg domu.
REJENT
Jakie prawo?CZEŚNIK
Jak kupiono
Mur graniczny, tak zostanie.REJENT
Ależ, luby, miły panie,
To szaleństwo z waszej strony –
I mur będzie naprawiony.CZEŚNIK
Wprzódy trupem go zaścielę.REJENT
do mularzyKończcie śmiało, przyjaciele,
Gardźcie ze mną próżnym krzykiem.CZEŚNIK
Chcesz więc bójki?REJENT
Mój Cześniku,
Mój sąsiedzie, luby, miły,
Przestań też być rozbójnikiem.CZEŚNIK
Co! jak! – Żwawo! bij, co siły!Śmigalski ze swoimi ludźmi wstępuje na mur. Mularze cofają się tak, że bójka zostaje zakryta częścią muru całego.
REJENT
Panie majster, ja w obronie –
Nic się nie bój! – Niechaj bije,
Kiedy go tam swędzą dłonie.
Dobrze! dobrze! – po czuprynie.
Ot, tak – lepiej! – co się wlezie!
Nic się nie bój! – z tego trzeba. –
Niechaj bije! Świat nie zginie!
Ja Cześnika za to skryję,
Gdzie nie widać ziemi, nieba.CZEŚNIK
wołając za siebieHej! Gerwazy! daj gwintówkę!
Niechaj strącę tę makówkę! –
Prędko!Rejent zamyka okno
Ha, ha! fugas chrustasfugas chrustas!
No, Śmigalski, dosyć będzie!
Daj półzłotka albo złoty
BasarunkuBasarunku dla hołoty,
Ale zabierz im narzędzie.
Dosyć, dosyć na dziś będzie.Zamyka okno
Po odejściu wszystkich Papkin, obejrzawszy się, że już nie ma nikogo, mówi ku murowi.PAPKIN
samHa! hultaje, precz mi z drogi,
Bo na miazgę was rozgniotę –
Nie zostanie jednej nogi.
A mam diablą dziś ochotę!
Wielu was tam?
Chodź tu który!
Nie wylezie żaden z dziury?
O wy łotry! O wy tchórze!
Jutro cały zamek zburzę.Źródło: Aleksander Fredro, Zemsta, Kraków 2018, s. 20–22.
Wypisz z przywołanego fragmentu Zemsty trzy sformułowania nacechowane emocjonalnie, które wskazują na ekspresję słowną wypowiadających się osób.
Wyjaśnij, na czym polega komizm językowy we fragmencie:
'Hej! Gerwazy! daj gwintówkę! niechaj strącę tę makówkę!'
Aleksander Fredro — wybitny komediopisarz
Aleksander Fredro
jeden z najznakomitszych polskich komediopisarzy, pamiętnikarz, poeta i bajkopisarz, także społecznik, żołnierz i polityk. Pochodził z rodziny galicyjskiej o szlacheckim rodowodzie. Był utalentowanym graczem karcianym, wielbicielem spotkań towarzyskich, aktywnym uczestnikiem balów, barwną postacią życia społeczno‑kulturalnego oraz doskonałym obserwatorem współczesnych mu czasów. Nigdy nie zdobył formalnego wykształcenia i nie uczęszczał do szkół. Za jego edukację odpowiadał pobłażliwy guwerner Płachetka, który uczył młodego Fredrę muzyki, języka francuskiego i znajomości obyczajów.
W 1809 roku wstąpił do armii napoleońskiej, z którą wędrował przez sześć lat. Za zasługi wojenne został odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti MilitariKrzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari oraz Orderem Legii HonorowejOrderem Legii Honorowej.
W latach 1850–1855 przebywał w Paryżu, gdzie poznał Adama MickiewiczaAdama Mickiewicza. Miał okazję bywać we wspaniałym paryskim teatrze, który niewątpliwie wpłynął na jego twórczość komediową.
W 1828 roku ożenił się z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową i osiadł pod Lwowem. Prowadził aktywną działalność obywatelską i kulturalną: został posłem na Sejm Stanowy w Galicji, walczył z władzami austriackimi o wprowadzenie języka polskiego do szkół i urzędów, współpracował z instytucjami naukowymi i lwowskimi teatrami. Fredro był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Pisarz został honorowym obywatelem Lwowa i członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Sztuki komediowe jego autorstwa wciąż cieszą się dużym zainteresowaniem. Po dziś dzień są wystawiane w wielu polskich teatrach. Do najbardziej popularnych dzieł pisarza należą: Damy i huzary, Pan Jowialski, Śluby panieńskie, Mąż i żona, Dożywocie, Cudzoziemszczyzna i Zemsta.
Pamiętniki Fredry
Przeczytaj uważnie poniższy fragment pamiętników Aleksandra Fredry, a następnie wykonaj polecenia.
Trzy po trzy. PamiętnikiOśmnastego lutego, roku 1814, jechał na białym koniu człowiek średniego wieku, nieco otyły, w sieraczkowymsieraczkowym surducie pod szyję zapiętym, w kapeluszu stosowanym bez żadnego znaku prócz małej trójkolorowej kokardy. Za nim, w niejakiej odległości, drugi, znacznie młodszy, także w surducie, ale ciemnozielonym, także w kapeluszu bez znaków, także zgarbiony równie jak pierwszy, a może i lepiej – siedział na dereszowatymdereszowatym koniu. Koń biały, krwi orientalnej, był niewielki, niepokaźny, ale dzielny. Deresz zaś był... dereszowaty, trudno co o nim więcej powiedzieć; niewstrzymywany ani sławą przodków, ani swoim własnym usposobieniem, potykał się często na drodze, którą mu los codziennie wyznaczał.
Pierwszym z tych jeźdźców był Napoleon, drugim byłem ja. Między nami liczny sztab cesarski, gdzie ja niby na szarym końcu miejsce moje miałem, rozpuścił szeroko skrzydła na prawo i na lewo po śniegiem okrytym polu. Za nami postępowały służbowe szwadrony gwardii, a na samym końcu świergotliwa i niesforna czeredaczereda ciurówciurów z powodnymi i jucznymi końmi sztabowych oficerów. Jechał więc Cesarz, jechali wszyscy, jechałem i ja. A ile w noc pogodną gwiazd na niebie, w tyle miejsc, stron, przedmiotów, nieodgadnionych labiryntów pędziły rozstrzelone myśli nasze – a każda z nich znowu, jak racy słup ognisty, składała się z milionów iskier, iskier wspomnienia lub nadziei. Te padały to na tronowe kobiercekobierce, to na murawę zagrody rodzinnej – mieszały się z jarzącym światłem uczty albo z mdłym promykiem nocnego kagańcakagańca przy łożu chorego.
Niejedna przemknęła się po różanych ustach kochanki, niejedna spuściła się jak sen lekki po tak drogie w każdej porze życia błogosławieństwo matki. Były takie, co przebijały niebios sklepienia, i takie, co wnikały w zasutezasute już groby. Wiele, wiele pięło się po szczeblach zaszczytów, bogactw, sławy, ale też i wiele spadało na kwiaty cichego domowego szczęścia. Słowem, przeszłość, obecność, przyszłość, świat, światy znane i nieznane były polem igrzysk naszych rozstrzelonych myśli, gdy nagle, w mgnieniu oka, wszystkie jedną siłą uderzone, w jeden zbiegły się punkt. Tym punktem był huk mocny i powtórzony w niezbyt dalekiej przed nami odległości. – Armaty! tak armaty, nie ma wątpienia, ryczą coraz lepiej jak na wyścigi, która głośniej... wkrótce i ogień karabinowy, jakby kto groch sypał na bęben, zapełnił przerwy grzmotu działowego.
– Aha! – rzekł niejeden i zaglądnął do manierki, aliasalias flaszki. – Aha – powiedział, ale nic nie wiedział, kto atakuje, kto odpiera, czy to korpus jaki, czy też armia cała taniec rozpoczyna, szary koniec nic nie wiedział. – Biją się... daj Boże szczęście, to quotidiankaquotidianka nasza, ale dlaczego tu – nie tam, dziś – nie jutro, nad tym nikt się nie zastanowił. Podówczas krytyczny rozbiór każdego rozkazu, każdej czynności przełożonego nie był koniecznym zadaniem podkomendnych. Wojsko nie sejmowało, ale się biło. Starszy zdawał sprawę tylko swojemu starszemu, a młodszy słuchał z ufnością i działał, jak mu kazano. Ale tempora mutantur et nos mutamur in illistempora mutantur et nos mutamur in illis.Źródło: Aleksander Fredro, Trzy po trzy, Warszawa 2014, s. 25–26.
Określ czas, w którym rozgrywają się wydarzenia przedstawione w pamiętniku hrabiego Aleksandra Fredry.
Zacytuj fragmenty tekstu opisujące:
a) Napoleona Bonaparte, b) hrabiego Aleksandra Fredrę.
Wymień, o czym – zdaniem Fredry – myśleli żołnierze idący na wojnę.
Wyjaśnij, czy przywołany poniżej fragment pamiętników Fredry można uznać za punkt kulminacyjny tej 'żołnierskiej opowieści'. Uzasadnij swoje zdanie.
'Słowem, przeszłość, obecność, przyszłość, świat, światy znane i nieznane były polem igrzysk naszych rozstrzelonych myśli, gdy nagle, w mgnieniu oka, wszystkie jedną siłą uderzone, w jeden zbiegły się punkt. Tym punktem był huk mocny i powtórzony w niezbyt dalekiej przed nami odległości. – Armaty!'
Pomnik Aleksandra Fredry powstał w 1879 roku we Lwowie. Jego twórcą był Leonard MarconiLeonard Marconi. Po wybuchu II wojny światowej monument został przewieziony do Wilanowa, a stamtąd – w 1956 roku – przeniesiono go do Wrocławia, gdzie stoi do czasów obecnych.
Zadania
Na podstawie znajomości treści dramatu ułóż ramowy plan wydarzeń.
Scharakteryzuj wybranego bohatera Zemsty Aleksandra Fredry.
Podziel osoby dramatu Aleksandra Fredry na pierwszoplanowe, drugoplanowe i epizodyczne.
Podziel bohaterów na grupy mieszkające po dwóch stronach muru. Zastanów się, gdzie powinna zostać umieszczona Podstolina (w którejś z grup, a może pomiędzy nimi).
Rejent Milczek, Cześnik Maciej Raptusiewicz, Klara Raptusiewiczówna, Perełka, Dyndalski, Śmigalski, Józef Papkin, Podstolina Hanna Czepiersińska, Wacław Milczek
Wpisz najważniejsze informacje o bohaterach pierwszoplanowych.
Przygotuj się do zabrania głosu w dyskusji na temat bohatera, który wzbudza największą sympatię.
Wskaż najzabawniejsze sceny z komedii Fredry. Następnie wyjaśnij, dlaczego te sceny ciebie śmieszą.
Aleksander Fredro wykorzystał w komedii trzy rodzaje komizmu: komizm sytuacyjny, komizm postaci i komizm językowy. Odszukaj w tekście przykłady każdego z wymienionych typów komizmu.
gatunek dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, najczęściej zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów (happy endhappy end), operujący chwytami komizmu językowego, karykaturalnegokarykaturalnego przejaskrawienia i groteskigroteski, często mający charakter satyrycznysatyryczny
jedna z najbardziej popularnych odmian komedii, obejmująca utwory, w których na pierwszy plan wysuwają się sylwetki moralne i psychologiczne bohaterów; operuje środkami komicznego wyjaskrawienia w celu zbudowania zindywidualizowanych lub stypizowanych portretów charakterologicznych; postacie zarysowane przez komedię charakterów są zwykle podporządkowane jakiejś jednej cesze charakteru lub namiętności, która kieruje ich czynami i określa stosunki z otoczeniem
Przeczytaj powyższe definicje. Która z nich lepiej charakteryzuje utwór Fredry? Uzasadnij swoje zdanie.
Opowiedz historię miłości Wacława i Klary. W wypowiedzi zwróć uwagę na to,
że zakochani są przedstawicielami zwaśnionych rodów. Uwzględnij również rolę Podstoliny – dawnej przyjaciółki Wacława.
Wyjaśnij, jaka jest rola intrygi w historii miłości Wacława i Klary.
Na podstawie fragmentu Zemsty wypisz cechy charakteryzujące szlachtę.
Czy zgadzasz się z opinią, że taki sposób ukazania bohaterów Fredry wskazuje na zmierzch polskiej szlachty? Uzasadnij swoje stanowisko.
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że dzięki zastosowanemu komizmowi,
Zemsta zyskała wymiar ponadczasowy. Uzasadnij swoje stanowisko.
Do podanych homonimówhomonimów dopisz po dwa znaczenia: zamek, harmonia, pokój.
Wyjaśnij, dlaczego Zemstę można nazwać także komedią historyczną.
Omów obraz szlachty, jaki wyłania się z komedii Fredry.
Rozważ, czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że Cześnik i Rejent, bohaterowie należący do starszego pokolenia, reprezentują inne wzorce zachowań niż przedstawiciele młodszej generacji (np. Wacław i Klara). Uzasadnij swoje zdanie.
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że Papkin, jedna z najciekawszych i najbardziej barwnych postaci w komedii Fredry, łączy w sobie wszystkie trzy typy komizmu: postaci, sytuacji i języka? Uzasadnij swoje stanowisko w formie pisemnej.
Wskaż we współczesnym tekście kultury (np. filmie, komiksie itp.) bohatera, który łączy w sobie trzy typy komizmu. Uzasadnij swój wybór. W odpowiedzi wskaż te cechy wybranej postaci, które cię śmieszą.
Napisz charakterystykę porównawczą bohaterów Zemsty: Cześnika i Rejenta.
Przygotuj czytanie wybranej sceny z komedii Fredry. Następnie przedstaw ją na forum klasy.
Zemsta została przeniesiona na ekran w 2002 roku przez Andrzeja WajdęAndrzeja Wajdę, który był jednocześnie autorem scenariusza i reżyserem filmu. Do współpracy zaprosił plejadę uznanych polskich artystów.
Obejrzyj Zemstę w reżyserii Andrzeja Wajdy, a następnie napisz recenzję filmu.
Odszukaj w dostępnych źródłach informacje o dokonaniach Andrzeja Wajdy. Sporządź krótką notatkę.
Zemsta na plakatach filmowych i teatralnych
W zasobach internetowych dostępnych jest wiele materiałów na temat Zemsty.
Wśród nich można znaleźć fotosy ze spektakli oraz plakaty teatralne (zob. ilustracje zawarte w lekcji).
Przyjrzyj się uważnie plakatowi filmowemu Zemsty w reżyserii Andrzeja Wajdy. Zapoznaj się z prezentowanymi na nim informacjami, a następnie wykonaj poniższe polecenia.
Wymień bohaterów komedii Fredry, którzy zostali sportretowani na plakacie filmowym.
Odszukaj i zapisz nazwiska odtwórców ról pierwszoplanowych.
Zdecyduj, która z przedstawionych na plakacie osób jest najbardziej wyrazista. Uzasadnij swój wybór.
Wyjaśnij, który z bohaterów Zemsty jest według ciebie najbardziej irytujący. Uzasadnij.
Oceń, który z bohaterów ukazanych na plakacie filmowym jest najbardziej zabawny.
Zastanów się i odpowiedz, który z bohaterów Zemsty według ciebie budzi największą sympatię. Uzasadnij.
Odszukaj w dostępnych źródłach plakaty z przedstawień teatralnych Zemsty.
Porównaj zastosowaną kolorystykę, symbolikę (np. strzelba, krokodyl), relację między słowem i obrazem. Następnie zdecyduj, który z nich wywarł na tobie największe wrażenie. Uzasadnij swój wybór.
Zastanów się i odpowiedz, jakie elementy (symbole, przedmioty) powinny znaleźć się na plakacie promującym sztukę lub film Zemsta.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: konflikt, komizm, szlachta, zemsta, Aleksander Fredro, komedia.