„Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek”– różne oblicza patriotyzmu

Cyprian Norwid Moja ojczyzna

Kto mi powiada, że moja ojczyzna:
Pola, zieloność, okopy,
Chaty i kwiaty, i sioła – niech wyzna,
Że – to jej stopy.

Dziecka – nikt z ramion matki nie odbiera;
Pacholę – do kolan jej sięga;
Syn – piersi dorósł i ramię podpiera:
To – praw mych księga.
Ojczyzna moja nie stąd wstawa czołem;

Ja ciałem zza Eufratu,
A duchem sponad Chaosu się wziąłem:
Czynsz płacę światu.
Naród mię żaden nie zbawił ni stworzył;
Wieczność pamiętam przed wiekiem;

Klucz Dawidowy usta mi otworzył,
Rzym nazwał człekiem.
Ojczyzny mojej stopy okrwawione
Włosami otrzeć na piasku
Padam: lecz znam jej i twarz, i koronę

Słońca słońc blasku.
Dziadowie moi nie znali też innej;
Ja nóg jej ręką tykałem;
Sandału rzemień nieraz na nich gminny
Ucałowałem.

Niechże nie uczą mię, gdzie ma ojczyzna,
Bo pola, sioła, okopy
I krew, i ciało, i ta jego blizna
To ślad – lub – stopy.

j0000007XQB2v23_00000_BIB_001 Źródło: Moja ojczyzna, [w:] Cyprian Kamil Norwid, Wiersze, t. 1 , oprac. Juliusz Wiktor Gomulicki, Warszawa 1966, s. 473–474.

Słownik literatury polskiej XIX wieku

Pochodzenie tego słowa greckie i łacińskie […] oznacza „ojca” i tworzy ogromną rodzinę słów o pokrewnej semantycesemantykasemantyce. Po grecku patris – ojczyzna, patriótes – rodak […]. W łacińskim języku: patria – „ojczyzna, kraj ojczysty”, patrius – „ojcowski, ojczysty”. W polszczyźnie XVI w. „ojczyzna” znaczyła pierwotnie to, co się po ojcu dziedziczy, a więc „ojcowizna”, natomiast kraj, którego się jest obywatelem, niektórzy woleli oznaczać słowem Patria […].

Wyrazy takie jak „patriota” i „patriotyzm” wchodzą do języka polskiego dopiero w 2. połowie XVIII w. pod niewątpliwym wpływem francuszczyzny. Według Lindego „patriota” to obywatel „gorliwy o dobro ojczyzny”, a „patriotyzm” znaczy „obywatelstwo” […]. Wyróżnimy patriotyzm biologiczny – silne przywiązanie uczuciowe do regionu, do okolicy, do miejsca naszego urodzenia i pochodzenia, naszego dzieciństwa i młodości, oraz patriotyzm polityczny – poczucie głębokiego związku duchowego ze zbiorowością historyczną, do której należymy, i świadomość wynikających stąd naszych obowiązków moralnych wobec niej. W niektórych językach te dwa źródła patriotyzmu nazywane są odrębnymi terminami. Niemcy wyróżniają więc HeimatHeimatHeimat (kraj, z którego pochodzimy) i VaterlandVaterlandVaterland (ojczyzna w sensie politycznym); Francuzi mówią: pays natalpays natalpays natal (kraj, gdzieśmy się urodzili) i PatriePatriePatrie. Rozpowszechnienie się w literaturach nowożytnych tematu miłości do ojczyzny regionalnej dokonało się na większą skalę dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, przy czym niemałą rolę zaczęło tu odgrywać rozbudzenie wrażliwości na piękno przyrody, szerzące się pod wpływem twórczości
J.J. RousseauRousseauRousseau. […]

Wybitnie regionalne jest np. tło akcji ballad Mickiewicza, gdzie autentyzm nazw topograficznych (Świteź, Ruta, Cyryn, Płużyny, Kołdyczewo, Góra Żarnowa, Nowogródek) nie pozostawia wątpliwości, jaką część dawnych ziem Rzeczypospolitej opisuje tekst tych utworów. […] Bardzo mocno wystąpi to [zjawisko] także w Sonetach krymskich (1826), gdzie niezależnie od poetyckiego opisu krajobrazu krymskiego dochodzi do głosu świadomość, że mimo swej piękności jest to przyroda obca sercu Pielgrzyma. Mimo stwierdzenia, że u stóp jego rozciąga się kraina dostatków i krasy, on czuje, że ta pełna cudów przyroda nie jest mu bliska […].

Z kolei patriotyzm polityczny, na skutek zmian, jakie w ciągu wieków zachodziły w ustroju politycznym, przybierał różne formy. Jeśli istotą wszelkiego patriotyzmu politycznego jest poczucie związku duchowego z określoną organizacją życia zbiorowego, to kształtuje się on inaczej, gdy dane państwo rządzone jest przez jakiegoś jedynowładcę, czy stanowi zbiorowość, opartą na zasadzie wolności i obywatelskiej cnoty, a kierowaną przez ludzi, obdarzonych zaufaniem całej społeczności. W pierwszym wypadku patriotyzm przybierze postać wierności wobec władcy, w drugim – świadomej służby dla dobra powszechnego. Warunkiem takiego ukształtowania się patriotyzmu jest nieskażona postać danego ustroju. Arystoteles wyróżnił trzy formy ustrojowe: monarchię, arystokrację i demokrację, jak również trzy postaci ustroju zdegenerowanego, gdy monarchia staje się tyranią, arystokracja – oligarchią, a demokracja – ochlokracją, czyli rządami rozwydrzonego motłochu. […]

W XVIII wieku Francja, dzięki swej ówczesnej ekspansji umysłowej narzuciła reszcie zachodniej Europy nowe pojmowanie istoty władzy i państwa, radykalizmem i bezwzględnością poczynań Wielkiej Rewolucji przypieczętowała głoszone przez filozofów idee polityczne. W świetle ewolucji nowych pojęć mieszkańcy określonego państwa poczuli się jego właścicielami, nie poddanymi jakiejś władzy, narzuconej siłą, lecz wolnymi obywatelami, uznającymi tylko tę władzę za prawowitą, która została ustanowiona zgodnie z ich wolą i wyborem. Wtedy zdobywają popularność słowa takie jak „obywatel” i „patriota”. Związek ideowy tych dwóch wyrazów nie jest przypadkowy. W odczuciu obywateli danego kraju ojczyzną przestało być państwo, a stał się nią kraj i zamieszkujący go ludzie, a że przeważająca ich większość ma świadomość wspólności plemiennego pochodzenia, wspólności języka, obyczajów i duchowej kultury, więc w patriotyzmie politycznym zaczyna się wysuwać na czoło uczucie organicznej łączności jednostki z narodem.

j0000007XQB2v23_00000_BIB_002 Źródło: Patriotyzm, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku , oprac. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa, Wrocław 1991, s. 683–685.

Maria Janion Marzący: jest tam, gdzie go nie ma, a nie ma go tu, gdzie jest

[...] kontrast „ideału” i „życia” potraktować należy jako jedną z osi, wokół których obraca się całe myślenie romantyczne [...]. Konsekwencje bywają rozmaite; [...]
postawa ewazyjna – kontrast między „marzeniem” a „rzeczywistością” budzi chęć do jak najczęstszego i jak najdłuższego przebywania „tam”, w sferze marzenia; w dziedzinie zachowań społecznych mamy wówczas do czynienia z typem roztargnionego marzyciela [...].
postawa tyrtejska – tenże boleśnie odczuwany kontrast inspiruje dążenie do zbliżenia „marzenia” do „rzeczywistości”, do wcielenia „ideału” w „życie”; góruje wówczas marzenie o walce, o czynie [...]; pojawia się typ spiskowca, powstańca, rewolucjonisty, republikanina, radykała;
postawa ironiczna – stałe zderzanie się „marzenia” i „rzeczywistości” powoduje przeświadczenie, że istota życia przejawia się właśnie w tego rodzaju kolizjach, że nie można przed nimi uciec [...] pojawia się typ szyderczego lub wzniosłego ironisty.

j0000007XQB2v23_00000_BIB_003 Źródło: Marzący: jest tam, gdzie go nie ma, a nie ma go tu, gdzie jest, [w:] Maria Janion, Style zachowań romantycznych. Propozycje i dyskusje, red. Maria Janion, Marta Zielińska, Warszawa 1986, s. 326–327.

Stanisław Wasylewski Życie polskie w XIX wieku

Kościuszko przejrzał Napoleona na wylot. „W dobrej jesteś szkole – mówił do młodego Chłapowskiego – ale nie pochlebiaj sobie, że on Polskę wskrzesi, on tylko o sobie myśli, zaspokojenie ambicji osobistej to jedyny cel jego, nic trwałego nie stworzy, ale oficjerów niechaj nam wykształcą”. – Choć całe państwa starożytne nie liczyły tyle ludności, ilu żołnierzy walczyło za Napoleona, choć chwała jego ze wszystkich dotąd największą była – Polacy stracili serce dla Uzurpatora... Dopiero gdy ten człowiek, [...] omamił ich kłamliwą obietnicą, [...] naród zatchnął się w oczekiwaniu...
[...] „Zemścicielem” krzywd, „twórcą” państwa nie ważył się okazać, chociaż mógł. Gracz polityczny, lękający się pochwalić atutem polskim ze strachu przed Wiedniem i Petersburgiem, równocześnie oddał nam jednak wiekopomną usługę: stworzył wojsko. [...]. Nastąpił zawadiacki wyczyn młodziutkiej kawalerii polskiej: Somosierra – 30 listopada 1808. [...] Polacy otworzyli Napoleonowi drogę do Madrytu, stając się głównym współczynnikiem podboju Hiszpanii. Trudno żądać od upokojnych sukcesem szwoleżerów trzeźwej świadomości, że zabór Hiszpanii nie różnił się od zaboru Polski.

j0000007XQB2v23_00000_BIB_004 Źródło: Stanisław Wasylewski, Życie polskie w XIX wieku, Kraków 1962, s. 76–80.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III

Scena VII. Salon warszawski
Kilku wielkich Urzędników, kilku wielkich Literatów, kilka Dam wielkiego tonu, kilku Jenerałów i Sztabsoficerów; wszyscy incognito piją herbatę przy stoliku – bliżej drzwi kilku Młodych ludzi i dwóch Starych Polaków. Stojący rozmawiają z żywością – towarzystwo stolikowe mówi po francusku, przy drzwiach po polsku.

Przy drzwiach

ZENON NIEMOJEWSKI
(do Adolfa)
To i u was na Litwie toż samo się dzieje?

ADOLF
Ach, u nas gorzej jeszcze, u nas krew się leje!

NIEMOJEWSKI
Krew?

ADOLF
Nie na polu bitwy, lecz pod ręką kata,
Nie od miecza, lecz tylko od pałki i bata.
(rozmawiają ciszej)

Przy stoliku

JENERAŁ
(do Literata)
Ale przeczytaj wreszcie – dajże się uprosić.
[…]

LITERAT I
Takich dziejów słuchają, lecz kto je przeczyta?
I proszę, jak opiewać spółczesne wypadki;
Zamiast mitologiji są naoczne świadki.
Potem, jest to wyraźny, święty przepis sztuki,
Że należy poetom czekać – aż – aż –

JEDEN Z MŁODZIEŻY
Póki? –
Wieleż lat czekać trzeba, nim się przedmiot świeży
Jak figa ucukruje, jak tytuń uleży?

LITERAT I
Nie ma wyraźnych reguł.

LITERAT II
Ze sto lat.

LITERAT I
To mało!

LITERAT III
Tysiąc, parę tysięcy –

LITERAT IV
A mnie by się zdało,
Że to wcale nie szkodzi, że przedmiot jest nowy,
Szkoda tylko, że nie jest polski, narodowy.
Nasz naród się prostotą, gościnnością chlubi,
Nasz naród scen okropnych, gwałtownych nie lubi; –
Śpiewać, na przykład, wiejskich chłopców zalecanki.
Trzody, cienie – Sławianie, my lubim sielanki.

LITERAT I
Spodziewam się, że Panu przez myśl nie przejedzie,
Aby napisać wierszem, że ktoś jadał śledzie.
Ja mówię, że poezji nie ma bez poloru,
A polor być nie może tam, gdzie nie ma dworu:
Dwór to sądzi o smaku, piękności i sławie;
Ach, ginie Polska! dworu nie mamy w Warszawie.

MISTRZ CEREMONII
Nie ma dworu! – a to mię dziwi niepomału,
Przecież ja jestem mistrzem ceremonijału.

HRABIA
(cicho do Mistrza)
Gdybyś Namiestnikowi wyrzekł za mną słówko,
Moja żona byłaby pierwszą pokojówką.
(głośno)
Ale próżno, nie dla nas wysokie urzędy!
Arystokracja tylko ma u dworu względy.

DRUGI HRABIA
(niedawno kreowany z mieszczan)
Arystokracja zawsze swobód jest podporą,
Niech państwo przykład z Wielkiej Brytaniji biorą.
Zaczyna się kłótnia polityczna – młodzież wychodzi.

PIERWSZY Z MŁODYCH
A łotry! — o, to kija!

A ∗ ∗ ∗ G ∗ ∗ ∗
O, to stryczka, haku!
Ja bym im dwór pokazał, nauczyłbym smaku.

N∗ ∗ ∗
Patrzcie, cóż my tu poczniem, patrzcie, przyjaciele,
Otóż to jacy stoją na narodu czele.

WYSOCKI
Powiedz raczej: na wierzchu. Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.

(odchodzą)

j0000007XQB2v23_00000_BIB_005 Źródło: Dziady cz. III, [w:] Adam Mickiewicz, Dzieła, t. 3 , oprac. Zofia Stefanowska, Warszawa 1995, s. 197–209.