Czasownik jest niezbędną częścią mowy, bez której nie udałoby nam się poprawnie komunikować. Należy być jednak świadomym użytkownikiem języka polskiego, dlatego z tej lekcji dowiesz się, czym są aspekty i tryby czasownika.
Kategorie gramatyczne – aspekt czasownika
Czasownik – w porównaniu z pozostałymi częściami mowy – ma najbardziej skomplikowaną odmianę. Może on występować w formach osobowych i nieosobowych (np. bezokolicznik i forma zakończona na '-no'/'-to'). W odmianie czasownika – oprócz kategorii gramatycznych osoby, liczby, rodzaju i czasu – występuje także aspekt i tryb. Aspekt czasownika informuje o zakończeniu lub zbliżającym się końcu czynności. Może być on dokonany lub niedokonany. Nie jest to kategoria, przez którą odmieniamy czasownikczasownik. Czasownik ma określony aspekt.
Aspekt – to kategoria, za pomocą której wskazujemy, że:
czynność trwa w czasie i nie da się wskazać lub przewidzieć jej rezultatu (zakończenia);
czynność została zakończona lub możemy przewidzieć jej rezultat.
Trzeba pamiętać, że aspekt zawsze wiążemy z kategorią czasu, ponieważ jakieś zdarzenia pojawiły się lub zakończyły w przeszłości, trwają w momencie, w którym o nich mówimy (czyli 'teraz'), bądź pojawią się lub zakończą w przyszłości.
Czasowniki niedokonane (ndk) – wskazują czynności (stany, zdarzenia) z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, które nie mają swego zakończenia lub rezultatu, np.:
Kiedyś dużo czytałem. (ale nie przeczytałem wszystkiego).
Dziś wiele czytam. (ale przecież ten stan trwa).
W przyszłości będę czytał jeszcze więcej. (ale nie mogę określić, czy ten stan się zakończy).
Czasowniki dokonane (dk) – wskazują czynności (stany, zdarzenia) z przeszłości lub przyszłości, o których powiemy, że mają swój koniec (rezultat), lub przewidujemy, że będą miały koniec i rezultat, np.:
Kiedyś przeczytałem wszystkie lektury. (skończyłem zadanie).
W przyszłości chętnie przeczytam tę grubą książkę. (zakładam, że kiedyś dobrnę do jej końca).
Czasowniki dokonane i niedokonane mają różną odmianę. Dotyczy ona głównie czasu:
dla czasowników niedokonanych tworzymy formy wszystkich czasów: przeszłego, teraźniejszego i przyszłego. Trzeba jednak pamiętać, że formy czasu przyszłego są zawsze złożone (np. 'będę' + 'czytał'/'czytać');
dla czasowników dokonanych tworzymy jedynie formy dwóch czasów: przeszłego i przyszłego. Również musimy pamiętać o tym, że formy czasu przyszłego są zawsze formami prostymi (np. 'przeczytam').
Różnice między formami czasu czasowników dokonanych i niedokonanych obrazuje poniższa tabela.
CZAS PRZESZŁY | CZAS TERAŹNIEJSZY | CZAS PRZYSZŁY |
Czasownik dokonany kupić | ||
Wczoraj kupiłem książki. | _ | Jutro kupię książki. |
Czasownik niedokonany kupować | ||
Wczoraj kupowałem książki. | Dzisiaj kupuję książki. | Jutro będę kupował książki. |
Różnice między formami czasu czasowników dokonanych i niedokonanych obrazują poniższe przykłady.
Czasownik dokonany 'kupić'
czas przeszły: Wczoraj kupiłem książki.
czas teraźniejszy: –
czas przyszły: Jutro kupię książki.
Czasownik niedokonany 'kupować'
czas przeszły: Wczoraj kupowałem książki.
czas teraźniejszy: Dzisiaj kupuję książkę.
czas przyszły: Jutro będę kupował książki.
Zadaniowo (I)
Przyporządkuj czasowniki do odpowiedniej grupy.
pisać, sprzątać, iść, wrócić, wracać, ofiarować, zbudować, budować, liczyć, przyjść, napisać, przeliczyć
Czasownik dokonany – oznacza czynność zakończoną lub taką, której rezultat możemy przewidzieć | |
---|---|
Czasownik niedokonany – oznacza czynność niezakończoną lub taką, która powtarza się bez rezultatu |
Rozpoznaj podane formy czasownika.
kupiliście, będziesz pisała, sprzedacie, przeczytałyście, kupią, piszę, pracowałaś, sprzedałem, czytałaś, przeczytacie, będą kupowały, pisałem, kupowałeś, kupujecie, będziemy czytały, czytamy, będziecie pracowały, napracujecie się, napracowaliśmy się, pracujesz
Czas przeszły (czasowniki dokonane) | |
---|---|
Czas przyszły (prosty) (czasowniki dokonane) | |
Czas przeszły (czasowniki niedokonane) | |
Czas teraźniejszy (czasowniki niedokonane) | |
Czas przyszły (złożony) (czasowniki niedokonane) |
Dobierz brakujący czasownik z pary aspektowej, który ma przeciwną formę.
Czasownik dokonany | Czasownik niedokonany |
---|---|
dojechać | |
podpisywać | |
zbudować | |
zapraszać | |
wygrać | |
zapisywać | |
przepisać |
Kategorie gramatyczne – tryby czasownika
Czasowniki w formie osobowej mogą występować w trzech trybach:
oznajmującym (inaczej: orzekającym) – informuje o rzeczywistych wydarzeniach z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości;
przypuszczającym (inaczej: warunkowym) – wyraża przypuszczenie, opowiada o zdarzeniach, które mogłyby się zdarzyć, gdyby pojawiły się ku temu odpowiednie warunki;
rozkazującym – wyraża rozkaz, prośbę, przestrogę, a więc służy do tego, aby wywoływać jakieś stany (zdarzenia, sytuacje).
Należy pamiętać, że wyłącznie w trybie oznajmującym wyrażamy kategorię czasu. Ponieważ tryby przypuszczający i rozkazujący nie opisują konkretnych (faktycznych) zdarzeń i czynności, nie można w nich określić czasu.
Tryb przypuszczający
Tryb przypuszczający – rozpoznajemy po cząstce 'by', która dołączana jest do tematu fleksyjnego czasownika w czasie przeszłym.
Formy trybu przypuszczającego mogą zawierać formę czasu przeszłego, bogatszą o cząstkę 'by' (te formy są najczęściej używane):
np. 'pisałaś' (forma czasu przeszłego) + 'by'→ 'pisała‑by‑ś',
'pisał' (forma czasu przeszłego) + 'by'→ 'pisał‑by'.Obok form trybu przypuszczającego pisanych łącznie istnieją też formy rzadziej używane, pisane oddzielnie, np.:
(ja) pisałabym/bym pisała
(ty) pisałabyś/byś pisała
(my) pisalibyśmy/pisałybyśmy/byśmy pisali/byśmy pisały
(wy) pisalibyście/pisałybyście/byście pisali/byście pisały
Pisownia cząstki 'by'
Cząstkę 'by' piszemy łącznie:
z osobowymi formami czasownika, np.: 'Wyjechałbym w podróż dookoła świata...', 'Zrobiłbym to na pewno.'
z partykułami, np.: 'Oby tak się stało!', 'Niechby tak się stało!'
ze spójnikami, np. 'aby', 'choćby', 'gdyby', 'jakby' (='gdyby'), 'toby' (='więcby'), 'żeby'; spójniki te mogą występować z końcówkami osobowymi, np.: 'Gdybym wiedział...', 'Żebyś wiedział!'.
Cząstkę 'by' piszemy oddzielnie:
z nieosobowymi formami czasownika, np.: 'Wyjechać by w podróż dookoła świata...', 'W takim przypadku decyzję powzięto by natychmiast'.
z wyrazami pełniącymi funkcję czasownika ('można', 'trzeba', 'warto', 'wolno'), np.: 'Trzeba by dokupić chleba.', 'Można by się nad tym zastanowić'.
z wyrazami 'winien' i 'powinien', np.: 'Powinni byśmy to zrobić'.
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący – tworzenie jego form jest dość skomplikowane, w zależności od typu czasownika. Na szczęście jako użytkownicy języka polskiego rzadko miewamy z tym problemy. Tylko nieliczne czasowniki sprawiają nam trudności, jeśli chodzi o tworzenie form trybu rozkazującego. Należą do nich np. czasowniki: 'zrozumieć', 'ogolić', posiadające dwie formy trybu rozkazującego: 'zrozum' - 'zrozumiej' (dopuszczalna), 'ogol' - 'ogól' (rzadziej).
W formach trybu rozkazującego nie wyrażamy kategorii rodzaju.
W stosowaniu form trybu rozkazującego należy zachować ostrożność, by nie urazić osoby, do której kierujemy wypowiedź. Nie powinno się używać czasowników niedokonanych w trybie rozkazującym, np.: 'Zabieraj swoje rzeczy ze stołu!'.
Powyższe zdanie sygnalizuje zdenerwowanie i zniecierpliwienie nadawcy. Inaczej jest, gdy posłużymy się czasownikiem dokonanym, np.: 'Zabierz swoje rzeczy ze stołu'. Możemy też złagodzić swoją wypowiedź słowem 'proszę', np.: 'Proszę, zabierz swoje rzeczy ze stołu' lub 'Zabierz swoje rzeczy ze stołu, proszę'.
Wzorzec odmiany czasownika
Czasownik niedokonany typu 'czytać'
Tryb oznajmujący
1. Czas przyszły (złożony)
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Osoba | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
1. os. | (ja) będę czytał/będę czytać | (ja) będę czytała/będę czytać | (ja) będę czytać | (my) będziemy czytali/będziemy czytać | (my) będziemy czytały/będziemy czytać |
2. os. | (ty) będziesz czytał/będziesz czytać | (ty) będziesz czytała/będziesz czytać | (ty) będziesz czytać | (wy) będziecie czytali/będziecie czytać | (wy) będziecie czytały/będziecie czytać |
3. os. | (on) będzie czytał/będzie czytać | (ona) będzie czytała/będzie czytać | (ono) będzie czytało/będzie czytać | (oni) będą czytali/będą czytać | (one) będą czytały/będą czytać |
Liczba pojedyncza
1. osoba
rodzaj męski: (ja) będę czytał/będę czytać
rodzaj żeński: (ja) będę czytała/będę czytać
rodzaj nijaki: (ja) będę czytać
2. osoba
rodzaj męski: (ty) będziesz czytał/będziesz czytać
rodzaj żeński: (ty) będziesz czytała/będziesz czytać
rodzaj nijaki: (ty) będziesz czytać
3. osoba
rodzaj męski: (on) będzie czytał/będzie czytać
rodzaj żeński: (ona) będzie czytała/będzie czytać
rodzaj nijaki: (ono) będzie czytało/będzie czytać
Liczba mnoga
1. osoba
rodzaj męskoosobowy: (my) będziemy czytali/będziemy czytać
rodzaj niemęskoosobowy: (my) będziemy czytały/będziemy czytać
2. osoba
rodzaj męskoosobowy: (wy) będziecie czytali/będziecie czytać
rodzaj niemęskoosobowy: (wy) będziecie czytały/będziecie czytać
3. osoba
rodzaj męskoosobowy: (oni) będą czytali/będą czytać
rodzaj niemęskoosobowy: (one) będą czytały/będą czytać
Tryb oznajmujący
2. Czas teraźniejszy
Osoba | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
1. os. | (ja) czyt-am | (my) czyt-amy |
2. os. | (ty) czyt-asz | (wy) czyt-acie |
3. os. | (on/ona/ono) czyt-a | (oni/one) czyt-ają |
Liczba pojedyncza
1. osoba: (ja) czyt‑am
2. osoba: (ty) czyt‑asz
3. osoba: (on/ona/ono) czyt‑a
Liczba mnoga
1. osoba: (my) czyt‑amy
2. osoba: (wy) czyt‑acie
3. osoba: (oni/one) czyt‑ają
Tryb oznajmujący
3. Czas przeszły
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Osoba | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
1. os. | (ja) czytał-em | (ja) czytała-m | brak | (my) czytali-śmy | (my) czytały-śmy |
2. os. | (ty) czytał-eś | (ty) czytała-ś | brak | (wy) czytali-ście | (wy) czytały-ście |
3. os. | (on) czytał-Ø | (ona) czytała-Ø | (ono) czytało-Ø | (oni) czytali-Ø | (one) czytały-Ø |
Liczba pojedyncza
1. osoba
rodzaj męski: (ja) czytał‑em
rodzaj żeński: (ja) czytała‑m
rodzaj nijaki: brak
2. osoba
rodzaj męski: (ty) czytał‑eś
rodzaj żeński: (ty) czytała‑ś
rodzaj nijaki: brak
3. osoba
rodzaj męski: (on) czytał-∅
rodzaj żeński: (ona) czytała-∅
rodzaj nijaki: (ono) czytało-∅
Liczba mnoga
1. osoba
rodzaj męskoosobowy: (my) czytali‑śmy
rodzaj niemęskoosobowy: (my) czytały‑śmy
2. osoba
rodzaj męskoosobowy: (wy) czytali‑ście
rodzaj niemęskoosobowy: (wy) czytały‑ście
3. osoba
rodzaj męskoosobowy: (oni) czytali-∅
rodzaj niemęskoosobowy: (one) czytały-∅
Tryb przypuszczający
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Osoba | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
1. os. | (ja) czytałby-m | (ja) czytałaby-m | brak | (my) czytaliby-śmy | (my) czytałyby-śmy |
2. os. | (ty) czytałby-ś | (ty) czytałaby-ś | brak | (wy) czytaliby-ście | (wy) czytałyby-ście |
3. os. | (on) czytałby | (ona) czytałaby | (ono) czytałoby | (oni) czytaliby | (one) czytałyby |
Liczba pojedyncza
1. osoba
rodzaj męski: (ja) czytałby‑m
rodzaj żeński: (ja) czytałaby‑m
rodzaj nijaki: brak
2. osoba
rodzaj męski: (ty) czytałby‑ś
rodzaj żeński: (ty) czytałaby‑ś
rodzaj nijaki: brak
3. osoba
rodzaj męski: (on) czytałby
rodzaj żeński: (ona) czytałaby
rodzaj nijaki: (ono) czytałoby
Liczba mnoga
1. osoba
rodzaj męskoosobowy: (my) czytaliby‑śmy
rodzaj niemęskoosobowy: (my) czytałyby‑śmy
2. osoba
rodzaj męskoosobowy: (wy) czytaliby‑ście
rodzaj niemęskoosobowy: (wy) czytałyby‑ście
3. osoba
rodzaj męskoosobowy: (oni) czytaliby
rodzaj niemęskoosobowy: (one) czytałyby
Tryb rozkazujący
Osoba | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
1. os. | _ | (my) czytaj-my |
2. os. | (ty) czytaj-Ø | (wy) czytaj-cie |
3. os. | (on/ona/ono) niech czyta | (oni/one) niech czytają |
Liczba pojedyncza
1. osoba: –
2. osoba: (ty) czytaj-∅
3. osoba: (on/ona/ono) niech czyta
Liczba mnoga
1. osoba: (my) czytaj‑my
2. osoba: (wy) czytaj‑cie
3. osoba: (oni/one) niech czytają
W polszczyźnie istnieje potencjalna forma 1. osoby liczby trybu rozkazującego ('niech pomyślę'), ale rzadko jej używamy.
Formy nieosobowe
Bezokolicznik | czytać |
Forma nieosobowa | czytano (tryb oznajmujący) |
Imiesłów przymiotnikowy czynny | czytaj-ący/czytaj-ąca/czytaj-ące |
Imiesłów przymiotnikowy bierny | czyta-ny/czyta-na/czyta-ne |
Imiesłów przysłówkowy współczesny | czytaj-ąc |
Bezokolicznik: czytać
Forma nieosobowa: czytano (tryb oznajmujący), czytano by (tryb przypuszczający)
Imiesłów przymiotnikowy czynny: czytaj‑ący/czytaj‑ąca/czytaj‑ące
Imiesłów przymiotnikowy bierny: czyta‑ny/czyta‑na/czyta‑ne
Imiesłów przysłówkowy współczesny: czytaj‑ąc
Pamiętaj, że:
czasowniki w bezokoliczniku i imiesłowy nie mają trybów,
czasowniki w formie nieosobowej zakończone na -no, -to nie mają trybu rozkazującego, ale mogą wystąpić w trybie oznajmującym i przypuszczającym.
Czasownik dokonany typu 'przeczytać'
Tryb oznajmujący
1. Czas przyszły (prosty)
Osoba | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
1. os. | (ja) przeczyt-am | (my) przeczyt-amy |
2. os. | (ty) przeczyt-asz | (wy) przeczyt-acie |
3. os. | (on/ona/ono) przeczyt-a | (oni/one) przeczyt-ają |
Liczba pojedyncza
1. osoba: (ja) przeczyt‑am
2. osoba: (ty) przeczyt‑asz
3. osoba: (on/ona/ono) przeczyt‑a
Liczba mnoga
1. osoba: (my) przeczyt‑amy
2. osoba: (wy) przeczyt‑acie
3. osoba: (oni/one) przeczyt‑ają
Tryb oznajmujący
2. Czas przeszły
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Osoba | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
1. os. | (ja) przeczytał-em | (ja) przeczytała-m | brak | (my) przeczytali-śmy | (my) przeczytały-śmy |
2. os. | (ty) przeczytał-eś | (ty) przeczytała-ś | brak | (wy) przeczytali-ście | (wy) przeczytały-ście |
3. os. | (on) przeczytał-Ø | (ona) przeczytała-Ø | (ono) przeczytało-Ø | (oni) przeczytali-Ø | (one) przeczytały-Ø |
Liczba pojedyncza
1. osoba
rodzaj męski: (ja) przeczytał‑em
rodzaj żeński: (ja) przeczytała‑m
rodzaj nijaki: brak
2. osoba
rodzaj męski: (ty) przeczytał‑eś
rodzaj żeński: (ty) przeczytała‑ś
rodzaj nijaki: brak
3. osoba
rodzaj męski: (on) przeczytał-∅
rodzaj żeński: (ona) przeczytała-∅
rodzaj nijaki: (ono) przeczytało-∅
Liczba mnoga
1. osoba
rodzaj męskoosobowy: (my) przeczytali‑śmy
rodzaj niemęskoosobowy: (my) przeczytały‑śmy
2. osoba
rodzaj męskoosobowy: (wy) przeczytali‑ście
rodzaj niemęskoosobowy: (wy) przeczytały‑ście
3. osoba
rodzaj męskoosobowy: (oni) przeczytali-∅
rodzaj niemęskoosobowy: (one) przeczytały-∅
Tryb przypuszczający
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
Osoba | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy |
1. os. | (ja) przeczytałby-m | (ja) przeczytałaby-m | brak | (my) przeczytaliby-śmy | (my) przeczytałyby-śmy |
2. os. | (ty) przeczytałby-ś | (ty) przeczytałaby-ś | brak | (wy) przeczytaliby-ście | (wy) przeczytałyby-ście |
3. os. | (on) przeczytałby-Ø | (ona) przeczytałaby-Ø | (ono) przeczytałoby-Ø | (oni) przeczytaliby-Ø | (one) przeczytałyby-Ø |
Liczba pojedyncza
1. osoba
rodzaj męski: (ja) przeczytałby‑m
rodzaj żeński: (ja) przeczytałaby‑m
rodzaj nijaki: brak
2. osoba
rodzaj męski: (ty) przeczytałby‑ś
rodzaj żeński: (ty) przeczytałaby‑ś
rodzaj nijaki: brak
3. osoba
rodzaj męski: (on) przeczytałby-∅
rodzaj żeński: (ona) przeczytałaby-∅
rodzaj nijaki: (ono) przeczytałoby-∅
Liczba mnoga
1. osoba
rodzaj męskoosobowy: (my) przeczytaliby‑śmy
rodzaj niemęskoosobowy: (my) przeczytałyby‑śmy
2. osoba
rodzaj męskoosobowy: (wy) przeczytaliby‑ście
rodzaj niemęskoosobowy: (wy) przeczytałyby‑ście
3. osoba
rodzaj męskoosobowy: (oni) przeczytaliby-∅
rodzaj niemęskoosobowy: (one) przeczytałyby-∅
Tryb rozkazujący
Osoba | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
1. os. | _ | (my) przeczytaj-my |
2. os. | (ty) przeczytaj-Ø | (wy) przeczytaj-cie |
3. os. | niech przeczyta | niech przeczytają |
Liczba pojedyncza
1. osoba: –
2. osoba: (ty) przeczytaj-∅
3. osoba: niech przeczyta
Liczba mnoga
1. osoba: (my) przeczytaj‑my
2. osoba: (wy) przeczytaj‑cie
3. osoba: niech przeczytają
Zadaniowo (II)
Wybierz zdanie spośród podanych poniżej i rozwiń je. Użyj przede wszystkim form osobowych czasownika, wyrazów pełniących funkcję czasownika oraz innych wyrazów z partykułą 'by'.
Gdybym był bogaty/była bogata, ...
Gdybym pojechał/pojechała w podróż dookoła świata, ...
Rozpoznaj tryb czasownika.
Forma czasownika | Tryb oznajmujący | Tryb przypuszczający | Tryb rozkazujący |
przepiszmy | □ | □ | □ |
będziemy pisali | □ | □ | □ |
byłybyście pisały | □ | □ | □ |
przepiszcie | □ | □ | □ |
przepiszecie | □ | □ | □ |
przepisałabyś | □ | □ | □ |
byśmy pisały | □ | □ | □ |
Rozpoznaj formy czasownika, a swoje wyniki wpisz do tabeli. Tam, gdzie nie można określić formy, wpisz „-”. Pamiętaj, że: (1) czas określamy wyłącznie w trybie oznajmującym, (2) w czasie teraźniejszym, przyszłym prostym i w trybie rozkazującym nie określamy formy rodzajowej, (3) czasowniki dokonane nie mają czasu teraźniejszego, a w zamian mają czas przyszły prosty, (4) czasowniki niedokonane mają czas teraźniejszy i czas przyszły złożony.
Czasownik | Osoba | Liczba | Rodzaj | Tryb | Czas | Aspekt |
---|---|---|---|---|---|---|
czytamy | ||||||
napiszecie | ||||||
wracałbym | ||||||
będziemy sprzedawali | ||||||
wróciłaby | ||||||
zapisujemy | ||||||
zapisałyście |
Utwórz do odpowiedniej formy gramatycznej czasownika w trybie oznajmującym brakujące formy trybu przypuszczającego i rozkazującego.
Czasownik w trybie oznajmującym | Forma trybu przypuszczającego z cząsteczką „– by" | Forma trybu przypuszczającego zesłówkiem posiłkowym „być” | Forma trybu rozkazującego |
---|---|---|---|
przepisaliśmy | przepisalibyśmy | bylibyśmy przepisali | przepiszmy |
narysujecie | |||
wracałeś | |||
będziemy szukali | |||
zapisałaś |
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: aspekt dokonany, aspekt niedokonany, tryby czasownika, pisownia cząstki 'by'.