Czy wiesz, że w twoim organizmie funkcjonuje układ wyposażony w podstawowy zestaw pierwszej pomocy? Stanowi on linię obrony przed atakiem czynników chorobotwórczych.
R67Ui3BM6odVP
Ilustracja przedstawia trzy komórki układu odpornościowego. Po lewej komórka z nieregularnym jądrem otoczona błoną o szpiczastej konstrukcji, po prawej dwie następne komórki o okrągłym kształcie również otoczone błoną.
Komórki układu odpornościowego: makrofag (po lewej) i limfocyty (po prawej).
Źródło: BruceBlaus, licencja: CC BY-SA 3.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
jakie funkcje pełni układ krwionośny,
jaki jest skład krwi,
jakie funkcje pełnią elementy morfotyczne krwi,
jakie znasz drogi wnikania bakterii i wirusów do organizmu.
Twoje cele
Wyjaśnisz, z czego wynika podobieństwo składu krwi i limfy.
Omówisz mechanizm powstawania limfy.
Wymienisz narządy układu limfatycznego.
Wyjaśnisz, w jaki sposób narządy i komórki układu limfatycznego uczestniczą w reakcjach obronnych organizmu.
Wyjaśnisz związek układu krwionośnego i limfatycznego.
1. Limfa
Nawet najcieńsze włosowate naczynia krwionośne nie są w stanie dotrzeć do wszystkich komórek ciała. W związku z tym w wymianie substancji między komórkami a krwią pośredniczy płyn tkankowy – limfalimfa (chłonka)limfa (chłonka). Powstaje ona w wyniku przesączania się składników osocza krwi z naczyń do przestrzeni między komórkami ciała. Limfa składa się z wody, soli mineralnych, białek, tłuszczów oraz białych krwinek. Umożliwia przenoszenie wody i substancji odżywczych (np. tłuszczów) do komórek, a także niektórych zbędnych produktów przemiany materii do naczyń krwionośnych. Limfa doprowadzana jest do dużych żył układu krwionośnego zlokalizowanych w pobliżu serca. Wspomaga także i uzupełnia transportową funkcję krwi.
R14C4jnsJq2111
Ilustracja przedstawia schematycznie, jak powstaje limfa. Niebieskie są żyły, czerwone tętnice, żółte naczynia limfatyczne. Białe strzałki wskazują kierunek przepływu. U góry siatka naczyń krwionośnych włosowatych. Od tętnic czerwone przerywane strzałki oznaczają przepływ wody, tlenu, soli mineralnych, aminokwasów i glukozy do tkanek. Tkanka przedstawiona w formie zbioru wrzecionowatych, fioletowych komórek. Niebieskie przerywane strzałki w górę oznaczają powrót do żył płynu tkankowego z rozpuszczonym dwutlenkiem węgla i produktami metabolizmu. Od tkanki w dół pomarańczowe przerywane strzałki oznaczają odprowadzanie płynu tkankowego do naczynia limfatycznego. W naczyniu płynie limfa. Zgrubienie oznacza węzeł limfatyczny. Naczynie limfatyczne u góry łączy się z żyłą. Czyli rozpoczynając proces tworzenia limfy, dochodzi do filtracji płynu tkankowego z przestrzeni międzykomórkowej tkanek. Następnie odfiltrowany płyn tkankowy jest gromadzony przez naczynia limfatyczne. Limfa przemieszcza się przez sieć naczyń limfatycznych i dociera do węzłów chłonnych tam poddawana jest procesowi oczyszczenia. Następnie następuje transport do układu krwionośnego by następnie wchłonąć się do niego.
Powstawanie limfy.
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka
Najcieńsze limfatyczne naczynia włosowate docierają do wszystkich komórek ciała z wyjątkiem komórek ośrodkowego układu nerwowego.
1
Polecenie 1
R1OPJEVFbhL4i
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Przypomnij sobie skład limfy oraz skład krwi.
Skład limfy jest podobny do składu osocza. Zawiera m.in. białka, tłuszcze, sole mineralne oraz białe krwinki (szczególnie dużo limfocytów). Nie zawiera jednak czerwonych krwinek (erytrocytów), ponieważ limfa pełni inne funkcje niż krew (np. uczestniczy w reakcjach obronnych organizmu). W związku z tym erytrocyty nie przenikają z krwi do limfy.
iLFIfgHApX_d5e244
2. Narządy układu limfatycznego i ich rola
Układ limfatyczny (chłonny) tworzą takie narządy, jak: śledziona, grasica, naczynia limfatyczne i węzły limfatyczne, a także powstające w nich komórki odpornościowe i produkowane przez nie substancje.
Rm9F4VHBnnChU
Ilustracja przedstawia dwa schematyczne rysunki. Z lewej układ limfatyczny i krwionośny. Różowe serce, z którego rozchodzi się niebieska i czerwona tętnica, następnie przy ich połączeniu tworzy się siatka naczyń krwionośnych. Następuje zbieranie limfy przez naczynia włosowate limfatyczne i następuje ich filtrowanie w węźle limfatycznym, który przypomina cebulasty kształt. Następnie transport do naczynia limfatycznego oraz przewodu, które uchodzą do układu krwionośnego. Po prawej stronie została przedstawiona ilustracja powiększenia naczyń włosowatych. Między żyłami znajduje się siatka naczyń krwionośnych przez, które przeplatają się naczynia limfatyczne, pomiędzy przestrzenią międzykomórkową znajdują się komórki ciała.
Układ limfatyczny.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY-SA 3.0.
Układ limfatyczny towarzyszy układowi krwionośnemu i ściśle z nim współpracuje m.in. w zwalczaniu czynników chorobotwórczych (limfocyty powstają i namnażają się w narządach układu limfatycznego), transporcie składników pokarmowych (krew z jelita odbiera produkty trawienia białek, węglowodanów i witaminy rozpuszczalne w wodzie, natomiast limfa z jelita transportuje tłuszcze oraz witaminy rozpuszczalne w tłuszczach).
Układ limfatyczny, w przeciwieństwie do układu krwionośnego, jest otwarty. W układzie otwartym płyn znajduje się w naczyniach oraz wypełnia przestrzenie pomiędzy komórkami. Limfatyczne naczynia włosowate zbierające płyn tkankowy z przestrzeni międzykomórkowych są ślepo zakończone. Łączą się w większe naczynia limfatycznenaczynia limfatycznenaczynia limfatyczne, które transportują limfę w stronę serca. Naczynia limfatyczne łączą się w przewody limfatyczneprzewody limfatyczneprzewody limfatyczne: przewód piersiowy oraz przewód limfatyczny prawy, które odprowadzają limfę do żył podobojczykowych i po krwioobiegu.
Naczynia limfatyczne, podobnie jak żyły, transportują płyn pod małym ciśnieniem, mają cienkie ściany i są zaopatrzone w zastawki. Ruch limfy wymuszany jest przez komórki mięśniowe ścian naczyń limfatycznych oraz mięśnie narządów położonych w pobliżu tych naczyń. Chłonka, płynąc w naczyniach, przepływa przez węzły chłonnewęzły chłonnewęzły chłonne. Oczyszczają one limfę, wyłapując z niej drobnoustroje chorobotwórcze, które dostały się do niej m.in. z przewodu pokarmowego i płuc. Gdy w ustroju pojawia się większa ilość intruzów, węzły chłonne ulegają powiększeniu. Obecne tam komórki odpornościowe pożerają mikroorganizmy.
R14qKL2RIpoX0
Ilustracja przedstawia dwa kolorowe rysunki gardła człowieka: wprost i profilem. Obok powiększeń schematyczne rysunki głowy człowieka z szeroko otwartymi ustami. Z lewej w głębi za różowym językiem wskazano pomarańczowe migdałki podniebienne po obu stronach gardła. Z prawej na powiększeniu wskazano groniasty migdałek gardłowy na tylnej ścianie gardła.
Dużym skupiskiem węzłów chłonnych są położone w gardle migdałki, które chronią organizm przed infekcjami układu pokarmowego i oddechowego.
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 2
R8k2yZdDxPym3
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Przypomnij sobie, jaką rolę w organizmie odgrywają migdałki.
Migdałki wykrywają patogeny w spożywanym pokarmie i wdychanym powietrzu. Pomagają zwalczać drobnoustroje chorobotwórcze. Są najbardziej aktywne w wieku dziecięcym, dlatego ich usunięcie może skutkować stale powracającymi infekcjami.
Największym narządem układu limfatycznego jest śledzionaśledzionaśledziona. Tu namnażają się krwinki białe, a giną zużyte limfocyty, erytrocyty i trombocyty. W klatce piersiowej znajduje się grasicagrasicagrasica, w której dojrzewają białe krwinki, a wśród nich limfocyty T (tu nabywają umiejętność rozpoznawania intruza). Gruczoł ten po okresie dojrzewania stopniowo zanika, wypełniając się komórkami tłuszczowymi.
R3PqzzLfyzS0u
Ilustracja przedstawia sylwetkę człowieka z wrysowanym schematycznie układem limfatycznym. Obok sylwetki widnieją podpisy zaznaczonych części w jego budowie. Kolejno: więzły limfatyczne zaznaczono w górnej części ciała, które znajdują się na naczyniach limfatycznych, oznakowane są małymi jasnozielonymi punktami o nieregularnych kształtach. Żyły podobojczykowe zostały zaznaczone kolorem niebieskim, znajdują się w obszarze szyi. Pod nimi zaznaczono grasice kolorem żółtym. Następnie podpisano śledzionę, która znajduje się w prawej górnej części jamy brzusznej przedstawionej na rysunku. Naczynia limfatyczne zostały podpisane dwa razy, Rozchodzą się niemal po całej sylwetce.
Organizacja układu limfatycznego. Podczas przepływu przez sieć naczyń limfatycznych chłonka mija grupy węzłów chłonnych, stanowiąc kolejne warstwy „filtra” przed drobnoustrojami.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY-SA 3.0.
Warto wiedzieć
Śledziona pełni w organizmie funkcję magazynu krwi. W stanach zwiększonego zapotrzebowania, np. przy intensywnym wysiłku, kurczy się i wypycha dodatkową jej porcję do krwiobiegu. Odczuwamy to jako nagłe kłucie z lewej strony pod żebrem i nazywamy kolką.
1
Polecenie 3
R1TMhCR2l8dWh
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Podczas przeziębienia gruczoły limfatyczne szyi są powiększone. Czy jest możliwe, by były powiększone zanim katar się rozwinie?
Węzły chłonne pełnią funkcję filtra zatrzymującego drobnoustroje chorobotwórcze, dlatego na skutek infekcji powiększają się. Powiększone węzły chłonne mogą więc być początkowym objawem choroby.
Czasem płyn śródtkankowy gromadzi się w skórze i tkance podskórnej, powodując obrzęki. Pomaga wtedy masaż powodujący przesuwanie limfy w naczyniach chłonnych.
R1dIQa7XFekJc
Fotografia przedstawia poziomo nogę człowieka, na wysokości kolana objętą dłońmi osoby, wykonującej masaż. Taki masaż usprawnia krążenie limfy.
Masaż usprawniający krążenie limfy.
Źródło: Nazareth , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
iLFIfgHApX_d5e321
3. Komórki i cząsteczki układu odpornościowego
Odporność zawdzięczamy m.in. leukocytom. W szpiku kostnym i układzie limfatycznym powstają makrofagi i limfocyty. Uczestniczą one w reakcjach odpornościowych organizmu, zwalczając czynniki chorobotwórcze dostające się do organizmu.
MakrofagimakrofagiMakrofagi to największe krwinki białe. Mają zdolność poruszania się ruchem pełzakowatym do zainfekowanych miejsc. Pochłaniają i niszczą bakterie, wytwarzają substancje hamujące namnażanie się wirusów i rozwój komórek nowotworowych. Informują pozostałe komórki układu odpornościowego o zakażeniu.
Limfocyty powstają w szpiku kostnym. Część z nich tu pozostaje, dojrzewa i nabywa zdolności do walki z czynnikami chorobotwórczymi. Są to limfocyty Blimfocyty Blimfocyty B, które wędrują do krwi i tu wytwarzają przeciwciałaprzeciwciałaprzeciwciała rozpoznające obce antygenyantygenyantygeny oraz niszczące drobnoustroje. Zapamiętują one raz poznany antygen, aby szybciej na niego zareagować przy kolejnym kontakcie. Kolejny rodzaj limfocytów – limfocyty Tlimfocyty Tlimfocyty T – przechodzą ze szpiku do grasicy. Tam dojrzewają i uzyskują zdolność rozpoznawania intruza, niszczenia zainfekowanych komórek i komórek nowotworowych. Limfocyty T wytwarzają również substancje pobudzające inne komórki obronne ustroju do działania. Dojrzałe limfocyty B i T krążą w limfie i we krwi obwodowej.
R7oRfWkVhAoEI
W galerii znajdują się ilustracje, dotyczące komórek układu odpornościowego. Ilustracja przedstawia przestrzennie liliowe i niebieskie kule. Na powierzchni mają wypustki i gruzełki. Większe to makrofagi, mniejsze to limfocyty.
Komórki układu odpornościowego: makrofagi i limfocyty.
Źródło: Marcin Sadomski, Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY-SA 3.0.
RGeP9n4Kr3n4F
Ilustracja przedstawia schematycznie pożeranie bakterii przez makrofaga. Małe, różowe, nakrapiane kulki oznaczające bakterie są wchłaniane przez otwór w ścianie dużego, liliowego makrofaga.
Makrofag pożera bakterie.
Źródło: Marcin Sadomski, Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1AXB8OW9nSGx
Ilustracja przedstawia atak niebieskich, kulistych limfocytów na rozpłaszczoną, beżową, owłosioną komórkę nowotworową.
Limfocyty T atakujące komórkę nowotworową.
Źródło: Marcin Sadomski, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1LblwFt9fKUW
Ilustracja przedstawia niebieski limfocyt o nierównej powierzchni. Wokół niego umieszczono osiem żółtych, podłużnych, rozgałęzionych tworów, symbolizujących przeciwciała.
Limfocyt B wytwarza przeciwciała.
Źródło: Marcin Sadomski, Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka
Każdego dnia organizm człowieka wytwarza ok. 15 mld limfocytów, czyli ponad 2 razy więcej niż jest ludzi na Ziemi. Dojrzałe limfocyty B mogą w ciągu sekundy wyprodukować do 2000 przeciwciał.
1
Polecenie 4
R1JO7YDDwuXOW
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Przypomnij sobie, jakie funkcje pełnią szpik kostny oraz grasica.
Szpik kostny jest miejscem powstawania makrofagów, limfocytów B i T oraz dojrzewania limfocytów B. Natomiast grasica jest miejscem, w którym dojrzewają limfocyty T.
iLFIfgHApX_d5e367
Podsumowanie
Limfa jest przesączem krwi.
Naczynia limfatyczne mają podobną budowę jak żyły.
Układ limfatyczny składa się z narządów limfatycznych (grasicy, śledziony, gruczołów limfatycznych) i otwartego systemu naczyń limfatycznych.
Narządy układu limfatycznego, komórki oraz przeciwciała odpowiadają za reakcje odpornościowe organizmu.
W niszczeniu czynników chorobotwórczych specjalizują się makrofagi oraz limfocyty T i B.
W wymianie substancji między komórkami a krwią pośredniczy limfa (odprowadzana przez naczynia limfatyczne).
Układ limfatyczny towarzyszy układowi krwionośnemu i ściśle z nim współpracuje.
Praca domowa
1
Polecenie 5
R1CZ6z0gFZyoS
Stwórz tabelę, w której porównasz komórki uczestniczące w zwalczaniu czynników chorobotwórczych, biorąc pod uwagę miejsce ich powstawania oraz funkcję. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Przypomnij sobie komórki wchodzące w skład układu odpornościowego wraz z ich charakterystyką.
Nazwa komórki
Miejsce powstawania
Funkcja
limfocyty B
szpik kostny
Rozpoznają obce antygeny, produkują przeciwciała oraz niszczą drobnoustroje chorobotwórcze. Zapamiętują raz poznany antygen, dzięki czemu podczas powtórnego kontaktu z patogenem wyzwalają szybką i skuteczną reakcję obronną.
limfocyty T
szpik kostny
Rozpoznają i zapamiętują obce antygeny, niszczą zainfekowane komórki i komórki nowotworowe, a także pobudzają inne komórki układu odpornościowego do działania.
makrofagi
szpik kostny
Pochłaniają i niszczą bakterie, wytwarzają substancje hamujące namnażanie się wirusów i rozwój komórek nowotworowych. Informują pozostałe komórki układu odpornościowego o zakażeniu.
Polecenie 5
R1SVJgd6M09i1
Dopasuj opisy do nazw komórek krwi.
Dopasuj opisy do nazw komórek krwi.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 6
RVSRjDi0sk1fU
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Przypomnij sobie, jakie funkcje w organizmie człowieka pełni układ limfatyczny.
Główną funkcją układu limfatycznego (oprócz utrzymania równowagi płynów ustrojowych) jest ochrona organizmu przed drobnoustrojami chorobotwórczymi. Układ limfatyczny stanowi więc ważny element układu odpornościowego. Dlatego stwierdzenie, że jego jedynym zadaniem jest utrzymanie równowagi płynów ustrojowych, jest błędne.
Słownik
antygeny
antygeny
struktury makrocząsteczkowe (najczęściej glikoproteiny) rozpoznawane przez limfocyty, indukujące odpowiedź immunologiczną i reagujące z produktami tej odpowiedzi: aktywnymi limfocytami i/lub przeciwciałami; rozróżnia się antygeny własne (składniki organizmu) i obce
grasica
grasica
narząd układu limfatycznego i dokrewnego, w którym dojrzewają limfocyty T
limfa (chłonka)
limfa (chłonka)
przesącz osocza krwi, który z przestrzeni międzykomórkowych dostał się do naczyń limfatycznych
limfocyty B
limfocyty B
komórki układu odpornościowego; dojrzewają w szpiku kostnym, wytwarzają przeciwciała
limfocyty T
limfocyty T
komórki układu odpornościowego; dojrzewają w grasicy; są zdolne do rozpoznawania drobnoustrojów i niszczenia zainfekowanych komórek
makrofagi
makrofagi
największe komórki krwi; są zdolne do pełzakowatego ruchu i pochłaniania drobnoustrojów chorobotwórczych
naczynia limfatyczne
naczynia limfatyczne
transportują limfę w kierunku serca
przeciwciała
przeciwciała
białka produkowane przez limfocyty B, mające zdolność łączenia się z antygenem i niszczenia drobnoustroju
przewody limfatyczne
przewody limfatyczne
łącząc się z żyłami podobojczykowymi, odprowadzają limfę do krwiobiegu
śledziona
śledziona
największy narząd układu limfatycznego, w którym powstają limfocyty, giną krwinki czerwone, białe i płytki krwi
węzły chłonne
węzły chłonne
narządy limfatyczne, w których są wychwytywane i niszczone czynniki chorobotwórcze znajdujące się w limfie; namnażają się także limfocyty
iLFIfgHApX_d5e579
Zadania
11
Ćwiczenie 1
R14msDR675xGz
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Ruch limfy w naczyniach limfatycznych wymuszany jest przez: Możliwe odpowiedzi: 1. Mięśnie ściany naczyń limfatycznych, 2. Mięsień sercowy, 3. Zastawki, 4. Węzły limfatyczne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
RR3d3gkrP7kZH
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 3
RMI8pl6koubLh
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 4
R1RodsKeB7fId
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 5
RemnVY2yMQ4ph2
Wskaż na ilustracji narząd, w którym dojrzewają limfocyty T.
Wskaż na ilustracji narząd, w którym dojrzewają limfocyty T.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RQdOMQMMaU5sp
Zaznacz narząd, w którym dojrzewają limfocyty T.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 6
R1NqpyVNg3Wz8
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
3
Ćwiczenie 7
RiX2RJOyGoSR6
Łączenie par. Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź prawda lub fałsz.. Układ limfatyczny zapewnia przepływ limfy do układu krwionośnego. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Krwinki białe i erytrocyty niszczone są w szpiku kostnym. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Limfa jest przesączem składników osocza krwi. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. W niszczeniu czynników chorobotwórczych specjalizują się limfocyty. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Łączenie par. Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź prawda lub fałsz.. Układ limfatyczny zapewnia przepływ limfy do układu krwionośnego. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Krwinki białe i erytrocyty niszczone są w szpiku kostnym. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Limfa jest przesączem składników osocza krwi. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. W niszczeniu czynników chorobotwórczych specjalizują się limfocyty. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
31
Ćwiczenie 8
R1dbEECOR31XL
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Przypomnij sobie, w jaki sposób tworzona jest limfa (chłonka).
Układ limfatyczny człowieka jest układem otwartym, ponieważ limfa zbierana jest przez ślepo zakończone, włosowate naczynia limfatyczne, zaczynające się w przestrzeniach międzykomórkowych.
bg‑azure
Notatnik
R19tdFUPFUK0x
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.