Czy wiesz, że w twoim organizmie funkcjonuje układ wyposażony w podstawowy zestaw pierwszej pomocy? Stanowi on linię obrony przed atakiem czynników chorobotwórczych.

R67Ui3BM6odVP
Komórki układu odpornościowego: makrofag (po lewej) i limfocyty (po prawej).
Źródło: BruceBlaus, licencja: CC BY-SA 3.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • jakie funkcje pełni układ krwionośny,

  • jaki jest skład krwi,

  • jakie funkcje pełnią elementy morfotyczne krwi,

  • jakie znasz drogi wnikania bakterii i wirusów do organizmu.

Twoje cele
  • Wyjaśnisz, z czego wynika podobieństwo składu krwi i limfy.

  • Omówisz mechanizm powstawania limfy.

  • Wymienisz narządy układu limfatycznego.

  • Wyjaśnisz, w jaki sposób narządy i komórki układu limfatycznego uczestniczą w reakcjach obronnych organizmu.

  • Wyjaśnisz związek układu krwionośnego i limfatycznego.

1. Limfa

Nawet najcieńsze włosowate naczynia krwionośne nie są w stanie dotrzeć do wszystkich komórek ciała. W związku z tym w wymianie substancji między komórkami a krwią pośredniczy płyn tkankowy – limfalimfa (chłonka)limfa (chłonka). Powstaje ona w wyniku przesączania się składników osocza krwi z naczyń do przestrzeni między komórkami ciała. Limfa składa się z wody, soli mineralnych, białek, tłuszczów oraz białych krwinek. Umożliwia przenoszenie wody i substancji odżywczych (np. tłuszczów) do komórek, a także niektórych zbędnych produktów przemiany materii do naczyń krwionośnych. Limfa doprowadzana jest do dużych żył układu krwionośnego zlokalizowanych w pobliżu serca. Wspomaga także i uzupełnia transportową funkcję krwi.

R14C4jnsJq2111
Powstawanie limfy.
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Najcieńsze limfatyczne naczynia włosowate docierają do wszystkich komórek ciała z wyjątkiem komórek ośrodkowego układu nerwowego.

1
Polecenie 1
R1OPJEVFbhL4i
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iLFIfgHApX_d5e244

2. Narządy układu limfatycznego i ich rola

Układ limfatyczny (chłonny) tworzą takie narządy, jak: śledziona, grasica, naczynia limfatyczne i węzły limfatyczne, a także powstające w nich komórki odpornościowe i produkowane przez nie substancje.

Rm9F4VHBnnChU
Układ limfatyczny.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY-SA 3.0.

Układ limfatyczny towarzyszy układowi krwionośnemu i ściśle z nim współpracuje m.in. w zwalczaniu czynników chorobotwórczych (limfocyty powstają i namnażają się w narządach układu limfatycznego), transporcie składników pokarmowych (krew z jelita odbiera produkty trawienia białek, węglowodanów i witaminy rozpuszczalne w wodzie, natomiast limfa z jelita transportuje tłuszcze oraz witaminy rozpuszczalne w tłuszczach).

Układ limfatyczny, w przeciwieństwie do układu krwionośnego, jest otwarty. W układzie otwartym płyn znajduje się w naczyniach oraz wypełnia przestrzenie pomiędzy komórkami. Limfatyczne naczynia włosowate zbierające płyn tkankowy z przestrzeni międzykomórkowych są ślepo zakończone. Łączą się w większe naczynia limfatycznenaczynia limfatycznenaczynia limfatyczne, które transportują limfę w stronę serca. Naczynia limfatyczne łączą się w przewody limfatyczneprzewody limfatyczneprzewody limfatyczne: przewód piersiowy oraz przewód limfatyczny prawy, które odprowadzają limfę do żył podobojczykowych i po krwioobiegu.

Naczynia limfatyczne, podobnie jak żyły, transportują płyn pod małym ciśnieniem, mają cienkie ściany i są zaopatrzone w zastawki. Ruch limfy wymuszany jest przez komórki mięśniowe ścian naczyń limfatycznych oraz mięśnie narządów położonych w pobliżu tych naczyń. Chłonka, płynąc w naczyniach, przepływa przez węzły chłonnewęzły chłonnewęzły chłonne. Oczyszczają one limfę, wyłapując z niej drobnoustroje chorobotwórcze, które dostały się do niej m.in. z przewodu pokarmowego i płuc. Gdy w ustroju pojawia się większa ilość intruzów, węzły chłonne ulegają powiększeniu. Obecne tam komórki odpornościowe pożerają mikroorganizmy.

R14qKL2RIpoX0
Dużym skupiskiem węzłów chłonnych są położone w gardle migdałki, które chronią organizm przed infekcjami układu pokarmowego i oddechowego.
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 2
R8k2yZdDxPym3
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Największym narządem układu limfatycznego jest śledzionaśledzionaśledziona. Tu namnażają się krwinki białe, a giną zużyte limfocyty, erytrocyty i trombocyty. W klatce piersiowej znajduje się grasicagrasicagrasica, w której dojrzewają białe krwinki, a wśród nich limfocyty T (tu nabywają umiejętność rozpoznawania intruza). Gruczoł ten po okresie dojrzewania stopniowo zanika, wypełniając się komórkami tłuszczowymi.

R3PqzzLfyzS0u
Organizacja układu limfatycznego. Podczas przepływu przez sieć naczyń limfatycznych chłonka mija grupy węzłów chłonnych, stanowiąc kolejne warstwy „filtra” przed drobnoustrojami.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY-SA 3.0.
Warto wiedzieć

Śledziona pełni w organizmie funkcję magazynu krwi. W stanach zwiększonego zapotrzebowania, np. przy intensywnym wysiłku, kurczy się i wypycha dodatkową jej porcję do krwiobiegu. Odczuwamy to jako nagłe kłucie z lewej strony pod żebrem i nazywamy kolką.

1
Polecenie 3
R1TMhCR2l8dWh
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Czasem płyn śródtkankowy gromadzi się w skórze i tkance podskórnej, powodując obrzęki. Pomaga wtedy masaż powodujący przesuwanie limfy w naczyniach chłonnych.

R1dIQa7XFekJc
Masaż usprawniający krążenie limfy.
Źródło: Nazareth , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
iLFIfgHApX_d5e321

3. Komórki i cząsteczki układu odpornościowego

Odporność zawdzięczamy m.in. leukocytom. W szpiku kostnym i układzie limfatycznym powstają makrofagi i limfocyty. Uczestniczą one w reakcjach odpornościowych organizmu, zwalczając czynniki chorobotwórcze dostające się do organizmu.

MakrofagimakrofagiMakrofagi to największe krwinki białe. Mają zdolność poruszania się ruchem pełzakowatym do zainfekowanych miejsc. Pochłaniają i niszczą bakterie, wytwarzają substancje hamujące namnażanie się wirusów i rozwój komórek nowotworowych. Informują pozostałe komórki układu odpornościowego o zakażeniu.

Limfocyty powstają w szpiku kostnym. Część z nich tu pozostaje, dojrzewa i nabywa zdolności do walki z czynnikami chorobotwórczymi. Są to limfocyty Blimfocyty Blimfocyty B, które wędrują do krwi i tu wytwarzają przeciwciałaprzeciwciałaprzeciwciała rozpoznające obce antygenyantygenyantygeny oraz niszczące drobnoustroje. Zapamiętują one raz poznany antygen, aby szybciej na niego zareagować przy kolejnym kontakcie. Kolejny rodzaj limfocytów – limfocyty Tlimfocyty Tlimfocyty T – przechodzą ze szpiku do grasicy. Tam dojrzewają i uzyskują zdolność rozpoznawania intruza, niszczenia zainfekowanych komórek i komórek nowotworowych. Limfocyty T wytwarzają również substancje pobudzające inne komórki obronne ustroju do działania. Dojrzałe limfocyty B i T krążą w limfie i we krwi obwodowej.

Ciekawostka

Każdego dnia organizm człowieka wytwarza ok. 15 mld limfocytów, czyli ponad 2 razy więcej niż jest ludzi na Ziemi. Dojrzałe limfocyty B mogą w ciągu sekundy wyprodukować do 2000 przeciwciał.

1
Polecenie 4
R1JO7YDDwuXOW
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iLFIfgHApX_d5e367

Podsumowanie

  • Limfa jest przesączem krwi.

  • Naczynia limfatyczne mają podobną budowę jak żyły.

  • Układ limfatyczny składa się z narządów limfatycznych (grasicy, śledziony, gruczołów limfatycznych) i otwartego systemu naczyń limfatycznych.

  • Narządy układu limfatycznego, komórki oraz przeciwciała odpowiadają za reakcje odpornościowe organizmu.

  • W niszczeniu czynników chorobotwórczych specjalizują się makrofagi oraz limfocyty T i B.

  • W wymianie substancji między komórkami a krwią pośredniczy limfa (odprowadzana przez naczynia limfatyczne).

  • Układ limfatyczny towarzyszy układowi krwionośnemu i ściśle z nim współpracuje.

Praca domowa

1
Polecenie 5
R1CZ6z0gFZyoS
Stwórz tabelę, w której porównasz komórki uczestniczące w zwalczaniu czynników chorobotwórczych, biorąc pod uwagę miejsce ich powstawania oraz funkcję. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 5
R1SVJgd6M09i1
Dopasuj opisy do nazw komórek krwi.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 6
RVSRjDi0sk1fU
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

antygeny
antygeny

struktury makrocząsteczkowe (najczęściej glikoproteiny) rozpoznawane przez limfocyty, indukujące odpowiedź immunologiczną i reagujące z produktami tej odpowiedzi: aktywnymi limfocytami i/lub przeciwciałami; rozróżnia się antygeny własne (składniki organizmu) i obce

grasica
grasica

narząd układu limfatycznego i dokrewnego, w którym dojrzewają limfocyty T

limfa (chłonka)
limfa (chłonka)

przesącz osocza krwi, który z przestrzeni międzykomórkowych dostał się do naczyń limfatycznych

limfocyty B
limfocyty B

komórki układu odpornościowego; dojrzewają w szpiku kostnym, wytwarzają przeciwciała

limfocyty T
limfocyty T

komórki układu odpornościowego; dojrzewają w grasicy; są zdolne do rozpoznawania drobnoustrojów i niszczenia zainfekowanych komórek

makrofagi
makrofagi

największe komórki krwi; są zdolne do pełzakowatego ruchu i pochłaniania drobnoustrojów chorobotwórczych

naczynia limfatyczne
naczynia limfatyczne

transportują limfę w kierunku serca

przeciwciała
przeciwciała

białka produkowane przez limfocyty B, mające zdolność łączenia się z antygenem i niszczenia drobnoustroju

przewody limfatyczne
przewody limfatyczne

łącząc się z żyłami podobojczykowymi, odprowadzają limfę do krwiobiegu

śledziona
śledziona

największy narząd układu limfatycznego, w którym powstają limfocyty, giną krwinki czerwone, białe i płytki krwi

węzły chłonne
węzły chłonne

narządy limfatyczne, w których są wychwytywane i niszczone czynniki chorobotwórcze znajdujące się w limfie; namnażają się także limfocyty

iLFIfgHApX_d5e579

Zadania

11
Ćwiczenie 1
R14msDR675xGz
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.

Ruch limfy w naczyniach limfatycznych wymuszany jest przez: Możliwe odpowiedzi: 1. Mięśnie ściany naczyń limfatycznych, 2. Mięsień sercowy, 3. Zastawki, 4. Węzły limfatyczne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
RR3d3gkrP7kZH
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 3
RMI8pl6koubLh
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 4
R1RodsKeB7fId
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 5
RemnVY2yMQ4ph2
Wskaż na ilustracji narząd, w którym dojrzewają limfocyty T.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RQdOMQMMaU5sp
Zaznacz narząd, w którym dojrzewają limfocyty T.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 6
R1NqpyVNg3Wz8
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
3
Ćwiczenie 7
RiX2RJOyGoSR6
Łączenie par. Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź prawda lub fałsz.. Układ limfatyczny zapewnia przepływ limfy do układu krwionośnego. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Krwinki białe i erytrocyty niszczone są w szpiku kostnym. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Limfa jest przesączem składników osocza krwi. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. W niszczeniu czynników chorobotwórczych specjalizują się limfocyty. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
31
Ćwiczenie 8
R1dbEECOR31XL
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Notatnik

R19tdFUPFUK0x
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.