Czas, czyli jak w gramatyce opowiadamy o zdarzeniach

Gdy myślimy o zjawiskach konkretnych czy abstrakcyjnych, próbujemy je w języku poukładać (skategoryzować). Rzeczowniki nazywają świat, przymiotniki i przysłówki mówią o właściwościach przedmiotów i zdarzeń. Samo opisywanie zaś, nazywanie, wskazywanie jest czynnością. Aby opowieść o świecie pozajęzykowym była wyrazistsza, spójrzmy najpierw na najważniejszą część mowy, która pojawia się w myśleniu, działaniu i komunikowaniu. Jest nią czasownik.

RvSfGN2oLpRCP

Grafika. Kartka z kalendarza z napisami „wczoraj”, „dziś”, „jutro”.

R91Vl0AFacenP1

Grafika. Otwarty notatnik z napisem: Tydzień w Polsce i na świecie, wczoraj, dziś, jutro.

Czasownik

Czasownik - to część mowy, która, jak podpowiada nazwa, ma związek z czasem. Czasowniki pozwalają porządkować informacje zawarte w tekstach, pokazują je w różnym czasie: przeszłym ('czytałem'), teraźniejszym ('czytam') i przyszłym ('będę czytał'). Używamy ich również do tego, aby pokazać, jakie osoby uczestniczą w komunikacji ('ja czytam' – 'ty czytasz', 'my czytamy' – 'wy czytacie', 'on, ona, ono czyta' – 'oni, one czytają') i jakie jest nastawienie autora do tego, o czym mówi 
(np. coś chce oznajmić: 'właśnie czytam', chce rozkazać lub żąda czegoś: 'czytaj to, proszę' albo po prostu przypuszcza, że coś się dzieje: 'pewnie czytałbym'). Co więcej, za pomocą czasownika potrafimy opowiadać o zdarzeniach skończonych ('przeczytałem'), zapowiadać ich rezultat ('przeczytam') lub pokazywać, że trwają bez końca lub się powtarzają ('wczoraj kupowałem', 'dzisiaj kupuję', 'jutro będę kupował').

Czasownik przede wszystkim oznacza czynności i stany, np.:

Jan idzie ulicą.
Nagle samochód wyjechał zza rogu.
Jan po południu zasnął.

RD24tRl2AdEvD

Grafika przedstawia schemat prezentujący informacje o tym, co nazywa czasownik. Tekst na schemacie: Czasownik nazywa czynności i stany.

Odmiana czasownika to koniugacja.

Czasownik odmienia się przez:

• osoby (1., 2., 3.),

• czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły),

• tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający),

• liczbę (pojedynczą, mnogą),

• rodzaj (męski, żeński, nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej).

R24oc5VaFDSWP

Grafika przedstawia schemat prezentujący informacje o tym przez co odmienia się czasownik. Tekst na schemacie: Czasownik odmienia się przez: osoby, czasy, tryby, liczbę, rodzaj.

Każdy czasownik ma aspekt: dokonany lub niedokonany.

W słowniku czasownik zapisany jest w formie nieodmiennej i nieosobowej, którą nazywamy bezokolicznikiem. Charakterystyczna jest dla niej końcówka '-ć': 'pisać', 'mówić'; rzadziej: '-c': 'móc', 'tłuc'.

Czas gramatyczny

Czasowniki opisujące czynności, które się powtarzają albo nie mają rezultatu, odmieniają się przez trzy czasy:

• przeszły – 'czytałem', 'czytałeś', 'czytał'…

• teraźniejszy – 'czytam', 'czytasz', 'czyta'…

• przyszły (złożony) – 'będę czytał', 'będziesz czytał', 'będzie czytał'…

Jeśli korzystamy z dwóch wyrazów, aby wyrazić formę dotyczącą przyszłości, a jednym z nich jest odmieniane słówko 'być', nazywamy ją formą czasu przyszłego złożonego.

Czasowniki opisujące czynności, które się zakończyły lub które się zakończą, odmieniają się tylko przez dwa czasy:

• przeszły – 'przeczytałem', 'przeczytałeś', 'przeczytał'…

• przyszły (prosty) – 'przeczytam', 'przeczytasz', 'przeczyta'…

Jeśli korzystamy wyłącznie z jednego wyrazu, aby wyrazić formę dotyczącą przyszłości, mówimy o formie czasu przyszłego prostego.

R2uqLfQY8kZ4R

Grafika przedstawia schemat prezentujący informacje o tym przez jakie czasy odmienia się czasownik. Tekst na schemacie: Czasownik odmienia się przez czasy: przeszły, teraźniejszy, przyszły (prosty i złożony).

Osoba

Większość zdań zawiera osobową formę czasownika. Rozpoznamy ją po odpowiednich końcówkach i łatwo dopasujemy do wyrazów nazywających osoby: JA, TY, MY, WY, ON (ONA / ONO; ONI / ONE):

Wyrazy, które określają osoby, nazywamy zaimkami osobowymi. Są ważne w komunikacji, ponieważ zwykle wskazują:

• nadawców,

• odbiorców,

• kogoś, kto nie bierze udziału w komunikacji, ale się o nim wspomina.

Nie zawsze musimy korzystać z zaimków, aby wskazać osoby, które uczestniczą w zdarzeniach. W języku polskim informacje na ten temat zapisane są w końcówkach osobowych czasownika.

RzQxJn9TYNj0I

Grafika. Dwóch mężczyzn w czarnych strojach rozmawia, stojąc naprzeciw siebie. Z ust mężczyzny po lewej stronie odchodzi dymek, w którym narysowana jest twarz kobiety.

RWmzfHpFhQTDE

Grafika. Dwóch mężczyzn i kobieta, wszyscy w czarnych strojach, rozmawiają w kręgu. Z ust wszystkich postaci odchodzi dymek. W dymku znajdują się sylwetki czterech postaci.

Rodzaj w odmianie czasownika

W odmianie czasownika w czasie przeszłym i przyszłym złożonym pojawiają się również formy rodzaju:

• w liczbie pojedynczej – męski, żeński, nijaki;

• w liczbie mnogiej – męskoosobowy, niemęskoosobowy.

Czas przeszły

Czas przyszły złożony

Zadaniowo