Jesień Narodów

Wprowadzenie

Niektóre wydarzenia lub procesy w dziejach otrzymują, ze względu na wagę lub czas trwania, nazwy nawiązujące do przełomowych okresów kalendarza przyrodniczego. W XIX wieku mieliśmy do czynienia z Wiosną Ludów, pod koniec XX stulecia nastąpiła Jesień Narodów.

Geneza wystąpień

Prawie półtora wieku później przez Europę przetoczyła się kolejna 'rewolucja', tym razem antykomunistyczna. Polska uznawana jest za kraj, od którego cały proces się rozpoczął. Zmiany nie mogłyby zaistnieć, gdyby w Związku socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) do władzy nie doszedł Michaił Gorbaczow. Wprowadził on program przebudowy kraju. Dla Europy Środkowo‑Wschodniej zmiany w ZSRS oznaczały zerwanie z doktryną Breżniewadoktryna Breżniewadoktryną Breżniewa i liberalizację kursu wobec opozycji w krajach demokracji ludowejdemokracja ludowademokracji ludowej. Gorbaczow nie zakładał rozpadu bloku wschodniegoblok wschodnibloku wschodniego, a tym bardziej samego Związku Sowieckiego, raczej miał nadzieję, że wprowadzone reformy uspokoją sytuację i pozwolą na utrzymanie władzy przez 'liberalnych komunistów'. Jednak mieszkańcy Europy Środkowej i Wschodniej już wcześniej przestali wierzyć w socjalizm z ludzką twarząsocjalizm z ludzką twarząsocjalizm z ludzką twarzą, teraz więc nie przekonała ich 'korekta systemu komunistycznego' – żądali jego zniesienia.

W większości krajów demokracji ludowej funkcjonowała silna opozycja, np. związana z Solidarnością w Polsce czy Kartą 77 w Czechosłowacji. W latach 80. wsparciem dla niej była na pewno polityka prowadzona przez prezydenta USA Ronalda Reagana
(tzw. walka z imperium zła), wspierająca występujących przeciwko komunizmowi. Nasiliły się także audycje propagandowe rozgłośni Radia Wolna Europa i Głos Ameryki.

Przeobrażenia w krajach demokracji ludowej

Węgry

Na Węgrzech pierwszym etapem zmian było odsunięcie od władzy Jánosa KádáratFnVJGLISF_000tp001Jánosa Kádára. Rządzący mieli nadzieję, że przy wprowadzeniu ograniczonych reform pozwoli im
to na utrzymanie władzy. Na czele grupy reformatorów stał Imre PozsgaytFnVJGLISF_000tp002Imre Pozsgay [czyt.: imre pożgaj]. Jedną z pierwszych wprowadzonych zmian była decyzja o otwarciu 1 stycznia 1989 roku Węgier dla kapitału zagranicznego. Kolejny krok to uchwalenie – również w styczniu 1989 roku – przez parlament węgierski ustawy o wolności zrzeszania się, a następnie wyrażenie zgody na pluralizm w życiu politycznym. Pozwoliło to zalegalizować działania funkcjonujących do tej pory w podziemiu opozycyjnych ugrupowań, m.in. Związku Młodych Demokratów i Węgierskiego Forum Demokratycznego. 13 czerwca 1989 roku doszło do rozmów między opozycją a rządzącymi, tzw. trójkątny stółtrójkątny stółtrójkątny stół. Podczas ich trwania odbyła się ogromna manifestacja w związku z demonstracyjnym pogrzebem Imre NagyaImre NagyImre Nagya [czyt.: imre nodżi].

Dla zainteresowanych

W 1989 r. Nagy został zrehabilitowany. W październiku 1989 roku podpisano porozumienie. Zakładało ono m.in. przeprowadzenie wolnych wyborów na Węgrzech. Doszło do nich wiosną 1990 roku. Sukces odniosła w nich opozycja, uzyskując 42,7% głosów. Jeszcze w 1989 roku zmieniono nazwę państwa, które odtąd identyfikowano jako Republikę Węgierską. Ponadto usunięto zapis zawarty w konstytucji o kierowniczej roli partii komunistycznej.

Niemiecka Republika Demokratyczna

Rewolucyjne nastroje objęły także społeczeństwo NRD. Podejmowano próby opuszczania kraju z pomocą ambasad państw demokracji ludowej, w których doszło już do pierwszych zmian. Najczęściej wybierano w tym celu Węgry i fakt otwarcia przez nie granicy z Austrią.

Następnym etapem zmian były demonstracje organizowane w większości miast. Centralnym punktem opozycyjnym stał się Lipsk. 2 października 1989 roku manifestowało tam ponad 50 tys. osób. Przełomowym momentem w historii wschodnich Niemiec było jednak odwołanie przewodniczącego Rady Państwa Ericha Honeckera. Ten bowiem jeszcze podczas wizyty Michaiła Gorbaczowa w Berlinie Wschodnim 7 października 1989 roku prosił o wsparcie sowieckie w tłumieniu manifestacji. Gorbaczow odmówił i radził niemieckiemu przywódcy, aby podjął reformy. Honecker nie zamierzał posłuchać i rozpoczął przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego. Okazało się jednak, że znaczna część towarzyszy partyjnych, a także generałów nie akceptuje planów Honeckera. Zmuszono go do ustąpienia ze stanowiska sekretarza generalnego Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec. Jego następcą został Egon Krenz. 4 listopada 1989 roku zorganizowano ogromną manifestację w Berlinie Wschodnim, a w jej następstwie wymuszono otwarcie przejścia między dwiema strefami Berlina. Władze wydały akty umożliwiające swobodny przepływ obywateli. 9 listopada tysiące ludzi przeszły do Berlina Zachodniego. Wśród nich była Angela Merkel.

W nocy z 9 na 10 listopada 1989 r. rozpoczęło się spontaniczne rozbieranie muru dzielącego Berlin, a w kolejnych dniach nastąpił exodusexodusexodus wschodnich Niemców.

Dla zainteresowanych

R1E6MgdR4Xeqo

Na zdjęciu znajduje się mur. Mur jest pomalowany różnymi napisami. Wzdłuż muru poustawiane białe krzyże. Na białych krzyżach są nazwiska i daty. Wzdłuż muru przechadza się para w jesiennym ubraniu. Za murem stoi wieża strażnicza.

'Jesteśmy jednym narodem'

Według niemieckich ustaleń od stycznia do października 1989 roku z NRD wyjechało 110 tys. osób. Kolejny rok przyniósł apogeum migracji. W kraju następowały też dalsze zmiany: SED zmieniła nazwę na Partię Demokratycznego Socjalizmu, a z konstytucji wykreślono zapis, że na czele państwa stoi klasa robotnicza i jej partia. 7 grudnia rozpoczęły się obrady okrągłego stołu z udziałem władzy i opozycji. Efektem wprowadzonego pluralizmu politycznego było pojawienie się na scenie wielu partii (często nawiązujących nazwą do tych z RFN). W marcu 1990 roku przeprowadzono w NRD wolne i demokratyczne wybory, w których sukces odniosła CDU. Frekwencja wyborcza wyniosła 93,5%!

Wiele ugrupowań przystępowało do wyborów z hasłem: 'Jesteśmy jednym narodem', nawiązując do idei zjednoczenia. Dla wielu Niemców bowiem zniesienie komunizmu było tylko pierwszym etapem, kolejnym miała być likwidacja NRD i powstanie jednego państwa niemieckiego. Tym samym rozpoczął się proces zjednoczenia. Jednak powstanie jednolitego państwa uzależnione było od kilku czynników. Po pierwsze, wymagało uzgodnień między byłymi okupantami, a ci mieli wątpliwości. Francja opowiadała się za zjednoczeniem, ale odkładała ten proces na przyszłość, podobnie jak USA. Wielka Brytania bardzo sceptycznie podchodziła do problemu, obawiając się, że powstanie silnych, jednolitych Niemiec może doprowadzić do destabilizacji kontynentu europejskiego. Premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher [czyt.: taczer] miała powoływać się na francuskiego noblistę, który stwierdził: 'Kochamy Niemców tak bardzo, że wolimy ich mieć w wersji podwójnej'.

Po drugie, należało doprowadzić do unifikacji kilku istotnych obszarów. W tym celu w maju 1990 roku podpisano unię walutową i gospodarczą obu państw niemieckich, a 1 lipca wprowadzono zachodnią markę w NRD (w stosunku dwie marki wschodnie za jedną zachodnią). Według analityków zachodnioniemieckich wymiana była korzystna dla mieszkańców NRD, ale niestety zabójcza dla gospodarki zachodnioniemieckiej. Płace przeliczono 1:1, włączając też mieszkańców NRD w system ubezpieczeń socjalnych RFN. Zjednoczenie było również 'koniecznością wewnętrzną'. Po otwarciu granic Niemcy ze Wschodu masowo przenosili się do zachodniej części kraju.

Od maja do lipca 1990 roku odbywały się spotkania przedstawicieli czterech mocarstw i dwóch państw niemieckich (w Bonn, Berlinie, Paryżu i Moskwie). Moskwa otrzymała wsparcie finansowe od RFN, umożliwiające transport i zapewniające pomoc żołnierzom Armii Sowieckiej opuszczającym NRD i powracającym do kraju. 23 sierpnia 1989 roku Izba Ludowa NRD przyjęła uchwałę o przyłączeniu NRD do RFN,
a 31 sierpnia dwa kraje niemieckie podpisały w Berlinie traktat zjednoczeniowy.
3 października 1990 roku to data, która wyznacza koniec istnienia NRD. Upamiętnia ją obchodzony corocznie w Niemczech Dzień Jedności Niemiec.

Aktem międzynarodowym akceptującym zjednoczenie był przyjęty w gronie
'2+4' Układ o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 12 września 1990. Natomiast na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ byłe mocarstwa okupacyjne wydały oświadczenie, że z dniem 3 października 1990 roku 'zrzekają się praw i odpowiedzialności w stosunku do Berlina i Niemiec jako całości'.

Kapsuła czasu

R5zNhxRD2Zq0x

Zdjęcie. Na moście są setki ludzi. Głowa przy głowie. Ludzie ubrani są w kurtki i czapki. . Pod mostem płynie rzeka.

Czechosłowacja

RiIv76UXZ6t9X1

Zdjęcie. Popiersie uśmiechniętego mężczyzny przed mikrofonem. Mężczyzna jest w średnim wieku. Ubrany w garnitur. Wskazujący palec trzyma blisko ust.

W Czechosłowacji długo pamiętano o konsekwencjach praskiej wiosnypraska wiosnapraskiej wiosny. Latami nie organizowano dużych wystąpień i demonstracji. Jednak w styczniu 1989 roku doszło do manifestacji. Jej organizatorem, tak jak i kolejnych, był opozycyjny ruch Karta 77, na którego czele stał Václav Havel.

Policja starała się tłumić wystąpienia społeczne. Do krwawych starć między opozycją a rządzącymi doszło w październiku i listopadzie 1989 roku. Wśród manifestujących byli przede wszystkim studenci. W wyniku użycia sił porządkowych rannych zostało prawie 600 osób. Zradykalizowało to tylko nastroje. Głównym centrum manifestacyjnym stała się Praga.

R1PiwlSGUGSiZ

Zdjęcie. Na ziemi leżą stosy kwiatów. Po środku stoi mężczyzna i układa kwiaty obok czechosłowackiej flagi. Wokół stoją ludzie w jesiennych ubraniach. W tle kamienice i domy.

Momentem krytycznym dla opozycji stało się aresztowanie lidera Václava Havla, który był także inicjatorem powołania wspólnego bloku opozycyjnego – Forum Obywatelskiego. Nie zmieniło to jednak nastrojów w Pradze i innych miastach. Trwał strajk generalny.

Podobnie wyglądała sytuacja na Słowacji. Pierwsza demonstracja studentów w Bratysławie, kierowana przez opozycyjne ugrupowanie Społeczeństwo przeciw Przemocy, odbyła się 16 listopada 1989 roku.

Pod naciskiem wystąpień społecznych rząd czechosłowacki zdecydował się na rozmowy z opozycją, a w ich wyniku oddał bezkrwawo władzę (tzw. aksamitna rewolucjaaksamitna rewolucjaaksamitna rewolucja). Powołany został koalicyjny rząd, z konstytucji usunięto zapis o przewodniej roli partii komunistycznej i realizowaniu ideologii marksistowsko‑leninowskiej. W grudniu na prezydenta wolnego kraju wybrano wspomnianego opozycjonistę Václava Havla [czyt.waclawa hawla]. Przewodniczącym czechosłowackiego parlamentu został znany z wydarzeń praskiej wiosny Alexander Dubček [czyt.: dubczek].

Czechy i Słowacja

Kolejną zmianą w Czechosłowacji był rozpad państwa na Czechy i Słowację. Od momentu wprowadzenia demokracji w Czechosłowacji dyskutowano o ewentualnym podziale państwa, niemniej dopiero sukces w wyborach parlamentarnych na Słowacji Partii Ludowej – Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji przyspieszył ów proces.
17 lipca 1992 roku Słowacka Rada Narodowa przegłosowała przyjęcie nowej flagi, konstytucji i nazwy 'Republika Słowacji', natomiast Zgromadzenie Federalne w Pradze przegłosowało podział Czechosłowacji. 1 stycznia 1993 roku na mapie pojawiły się dwa niezależne organizmy polityczne. Odbyło się to w sposób pokojowy (tzw. 'aksamitny rozwód').

Bułgaria

W Bułgarii nie istniała zorganizowana opozycja antykomunistyczna. Pierwsze wystąpienia antyrządowe w latach 80. XX wieku nie miały charakteru antykomunistycznego, w dużej mierze dotyczyły bowiem kwestii narodowych. Otóż manifestacje były organizowane przez muzułmanów mieszkających w Bułgarii i uważających się za Turków. Władze zmuszały ich do przyjmowania bułgarskich imion i nazwisk. To wywoływało ogromny opór. Część bułgarskich muzułmanów została zmuszona do wyjazdu.

Dopiero wydarzenia w Polsce i na Węgrzech zmotywowały zwłaszcza mieszkańców Sofii do prób wolnościowego organizowania się i manifestowania. Pomocni w transformacji okazali się także 'komunistyczni reformatorzy', którzy zamierzali skorzystać z okazji i pozbyć się Todora ŻiwkowatFnVJGLISF_000tp003Todora Żiwkowa oraz bliskich mu towarzyszy partyjnych. 10 listopada 1989 roku zrealizowano ten plan.

Na czele grupy reformatorów stał Petyr Mładenow, który zastąpił Żiwkowa. W styczniu 1990 roku dokonano zmiany konstytucji, pozwalając na działalność ugrupowań opozycyjnych. Bułgarska Partia Komunistyczna została przemianowana na Bułgarską Partię Socjalistyczną. Zaczęły powstawać niezależne ugrupowania polityczne. Większość z nich skupiła się przed wyborami w Związku Sił Demokratycznych. W połowie 1990 roku ich lider, Żeliu Żelew, został prezydentem.

Natomiast bułgarscy komuniści, przekształceni w nową partię, rządzili jeszcze w parlamencie do 1991 roku. Dopiero wtedy kolejne wybory zmieniły układ sił politycznych.

Rumunia

Krajem, w którym zmian nie udało się wprowadzić pokojowo i odbyły się najpóźniej spośród krajów bloku sowieckiego, była Rumunia. Opozycja w Rumunii prawie nie istniała i nie było tradycji zorganizowanego oporu. Wszechobecny strach paraliżował społeczeństwo. Nicolae CeauşescutFnVJGLISF_000tp004Nicolae Ceauşescu [czyt: nikolae czaoczesku] stworzył system, w którym żaden obywatel nie czuł się pewnie. W telewizorach i telefonach montowano urządzenia podsłuchowe, rozbudowano do granic możliwości sieć tajnych współpracowników (było ich ok. 700 tys.). Praworządności strzegła też tajna policja Securitate. Panował kult jednostki porównywalny ze stalinowskim. Dyktatora tytułowano: 'Cesarzem Rumunii', 'Mądrym Sternikiem', 'Synem Słońca', 'Geniuszem Karpat' itp.

Dyktator Ceauşescu próbował odwrócić uwagę od złej sytuacji i znalazł wroga – kozła ofiarnego, a mianowicie rozpoczął prześladowania mniejszości węgierskiej. Próbowano usunąć ją z terenu Transylwanii, burząc dotychczasowe siedziby i przenosząc w inne miejsca. W obronie mniejszości stanął pastor László Tőkés, [czyt.: laszlo toukisz]. 16 i 17 grudnia 1989 roku doszło do demonstracji i starć z siłami porządkowymi. Byli ranni i zabici. Kilka dni później z inicjatywy rumuńskiego dyktatora zorganizowano manifestację poparcia dla rządu. Okazało się, że została ona wykorzystana przez partyjnych przeciwników Ceauşescu. Doszło do antyrządowych wystąpień. Dyktator robił wszystko, aby je zdusić. Uzbrojeni milicjanci i tajniacy strzelali do tłumów. Tylko w grudniu 1989 roku zginęło ponad 1000 osób, a ponad 2 tys. zostało rannych. To nie zakończyło fali manifestacji. A kiedy opozycję poparły siły Securitate i żołnierze, koniec dyktatora był bliski.

Utworzono antyrządowy Front Ocalenia Narodowego. Na jego czele stanął komunista, ale przeciwnik prezydenta Ceauşescu, Ion Iliescu [czyt.: iˈon iliˈesku]. Aresztowano dyktatora oraz jego żonę Elenę i po błyskawicznej rozprawie wydano wyrok śmierci na obydwoje. Wykonano go w trybie rewolucyjnym, mimo że tłum żądał publicznego procesu.

R1LbWEbDiDXDA

Zdjęcie. Samochód ciężarowy jedzie ulicą. Na jego masce, dachu siedzą ludzie. Wyciągają dłonie, coś krzyczą. Trzymają flagi. Wokół nich i za nimi idą ludzie. W tle stoją bloki.

RBm2dINiH0ZWC

Zdjęcie. Widok na ulicę z lotu ptaka. Kilkadziesiąt ludzi idzie ulicą. Dwa pojazdy opancerzone jadą w przeciwnym kierunku. W tle, na ulicy stoją auta.

Jugosławia

Sytuacja w Jugosławii w latach 80. była dość skomplikowana. Po śmierci Josipa Broza‑TityJosip Broza‑TotoJosipa Broza‑Tity w 1980 roku odżyły tłumione przez silną władzę dyktatorską konflikty etniczne i religijne. W kraju pojawiło się też wiele problemów społecznych i gospodarczych: bezrobocie i inflacja, z którymi nie radziły sobie nowe władze. Niektóre bogatsze republiki (choćby czerpiące zyski z turystyki) budziły niechęć wśród mieszkańców biedniejszych regionów. Już w 1981 roku utrzymania szerokiej autonomii zaczęli domagać się mieszkańcy Kosowa.

Na terenie Serbii funkcjonowały dwa okręgi autonomiczne: Wojwodina, zamieszkana w większości przez Węgrów, i Kosowo zaludnione w prawie 90% przez Albańczyków.

Władze tłumiły demonstracje i wprowadzały ograniczenia swobód obywatelskich. W 1987 roku doszło m.in. do rozgromienia manifestacji Serbów na terenie Kosowa przez albańskich milicjantów. Również Słowenia i Chorwacja, bogate regiony atrakcyjne pod względem turystycznym, uznały, że warto wystąpić o niepodległość. Zwolennikiem powstania odrębnej wielkiej Chorwacji był Franjo Tudjman, wybrany w maju 1990 roku na prezydenta tego kraju. Dążenie do samodzielności przejawiała też Serbia. Wybrany na jej prezydenta w 1989 roku Slobodan Milošević [czyt.: [sloˈbodan miˈloʃevitɕ]]próbował rozbudzić nacjonalizm serbski także wśród mieszkańców pozostałych obszarów. Wprowadzone w roku 1989 zmiany w konstytucji (choćby zniesienie autonomii Kosowa i Wojwodiny) tylko pogłębiały kryzys w Jugosławii.

Narodom zamieszkującym Jugosławię coraz trudniej było zaakceptować różnorodność etniczną na swoim terenie.

R1GvSzY3IfEok

Mapa Rozpad Jugosławii i konflikty wojenne na jej terenie

Dla zainteresowanych

Zmiany nastąpiły też w kolejnym państwie komunistycznym choć odizolowanym od reszty świata, czyli Albanii. Po śmierci dyktatora Envera Hodży komuniści nie oddali władzy. Trudno też było mówić o liberalizacji polityki. Nadal starano się utrzymywać autarkięautarkiaautarkię. Dopiero w 1990 roku pod wpływem protestów zliberalizowano scenę polityczną oraz zniesiono zakaz praktyk religijnych.

Skutki Jesieni Narodów

W większości krajów europejskich, które wyszły ze strefy wpływów ZSRS, przeprowadzono proces transformacji ustrojowej i gospodarczej. Jego wyrazem były zmiany w konstytucji i kształtowanie się demokracji parlamentarnej oraz gospodarki wolnorynkowej. W związku z pluralizmem na politycznym horyzoncie pojawiły się nowe ugrupowania prawicowe, liberalne, a dawne partie komunistyczne przekształciły się w socjaldemokratyczne. Nowe władze odwoływały się do nowych wartości, negując historię czasów komunizmu. Z gmachów budynków usuwano czerwone gwiazdy, z nazewnictwa placów i ulic – niedawnych bohaterów, zrzucano z postumentów wizerunki komunistów. Znoszono święta komunistyczne, a przywracano dawne narodowe. W Rumunii zrezygnowano z hymnu, który obowiązywał w okresie powojennym, a powrócono do tego sprzed II wojny światowej.

Dla zainteresowanych

W poszczególnych państwach rozliczano się z przeszłością komunistyczną, choć różnie to przebiegało. Zasadniczo przeprowadzano lustrację osób pełniących funkcje państwowe oraz funkcjonariuszy służb mundurowych. Trudno nie zauważyć, że dokumenty personalne służb bezpieczeństwa stawały się narzędziem walki politycznej. Powoływano instytucje, które miały ułatwić rozliczenie się z komunistyczną przeszłością choćby poprzez zabezpieczenie dowodów (ochronę dokumentów przed niszczeniem) i ich naukowe zbadanie. W Polsce taką funkcję pełni Instytut Pamięci Narodowej utworzony w 1998 roku, w Rumunii – Krajowa Rada
ds. Badania Archiwów Securitate, na Słowacji – Instytut Pamięci Narodu, na Węgrzech
– Archiwa Historyczne Węgierskiego Bezpieczeństwa Państwowego, w Czechach
– Instytut Badań Reżimów Totalitarnych.

Uzyskanie suwerenności przez państwa demokracji ludowej wiązało się z opuszczeniem ich terenów przez oddziały Armii Sowieckiej (stacjonujących od zakończenia II wojny światowej). Z Polski ostatni żołnierze sowieccy wyjechali w 1993 roku. Kraje postkomunistyczne rozpoczęły także proces integracji ze wspólnotami europejskimi i NATO. Pierwszym etapem przygotowań była jednak integracja o charakterze regionalnym. Współpraca na tym szczeblu miała przygotować do funkcjonowania w ramach Unii Europejskiej. Przykładem współdziałania było powołanie Trójkąta, później Czworokąta, a ostatecznie Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Węgry, Czechy, Słowacja) oraz CEFT‑y (Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu).

Większość społeczeństw krajów postkomunistycznych odczuła wyraźnie zmianę systemu. Trudne do zaakceptowania były zwłaszcza reformy gospodarcze. Rezygnacja z gospodarki planowej i wprowadzenie wolnego rynku, a tym samym zmian w strukturze własności, wiązały się z wieloma niedogodnościami.

Po pierwszych latach entuzjazmu poparcie znowu zdobyły ugrupowania postkomunistyczne, które głosiły hasła socjalne.

Zamiast podsumowania

Dla zainteresowanych