Język w stanie podejrzenia

Język potoczny – to odmiana języka mówionego. Cechuje się: naturalnością ról nadawcy i odbiorcy, tematyką codzienną, ekspresywnością, poczuciem humoru, wartościowaniem. Natomiast język poetycki charakteryzuje się bogactwem środków stylistycznych.

W języku potocznym przeważają zdania pojedyncze. Dominuje słownictwo o dużym ładunku emocjonalnym, np. wykrzyknienia, pytania, duża obrazowość, zdania niepełne, urwane, eliptyczne, dominacja zdań pojedynczych, równoważników zdań, potok składniowy, nieuzasadnione wtręty. Występują zdrobnienia i zgrubienia. Pojawiają się kolokwializmy. Natomiast w języku poetyckim mamy wyszukane środki stylistyczne, indywidualizację wypowiedzi, oryginalna metaforykę, bogactwo środków językowych. Są obecne różne formy literackie. Dominują obrazowe środki wyrazu. Występują różne style językowe. Pełni funkcję estetyczną.

Gra słowna polega na użyciu tych samych lub podobnie brzmiących wyrazów,
aby uzyskać odmienne znaczenia, nastrojów i funkcji.

Poetycki zabieg zastosowany przez Barańczaka można rozpatrywać nie tylko z perspektywy zabawy kalamburowej, ale również kontrastu między tym co otwarte, a zamknięte. W ten sposób zostało podkreślone odizolowanie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej od krajów zachodnich we fragmencie: 'gazety, które nigdy nie były otwarte na rzeczywistość'. Odwołanie do cenzury obecne jest w słowach: 'listy, które tak często bywały otwierane, że niczego w nich nie mogliśmy pisać otwarcie' i we fragmencie dotyczącym literatury. 'Otwarte oczy tego dziecka' oznaczają baczne przyglądanie się rzeczywistości, a 'otwarte świadectwo' oznacza szczerą relację.

Przeczytaj uważnie początek wiersza Co będzie świadectwem.

Świadectwem czasów nie mogą być podręczniki historii, prasa ani epistolografia, gdyż przekazują one fałszywą wizję rzeczywistości. Dostarczają informacji, które są wytworem propagandy komunistycznej i cenzury.

Znajdź w słowniku symboli hasło dziecko.

Postać dziecka przywołanego w wierszu jest symbolem świadectwa historii, które przekaże prawdę na temat otaczającej je rzeczywistości. To pokolenie ciekawe świata. Dopiero go poznaje i nie jest zmienione przez propagandę. To wspomnienia dziecka będą prawdziwym dowodem dziejów historii, niezwykle szczerym, gdyż pozbawionym zakłamania i zafałszowania przez władze komunistyczne.

Przeczytaj uważnie początek wiersza N.N. przekręca gałkę radia.

W liryku został ukazany świat idealny, w którym panuje doskonała pogoda. Ludzie czują się dobrze. Odnoszą sukcesy dzięki wzajemnemu zaufaniu.
Tak wyidealizowana rzeczywistość została przeciwstawiona pogodzie na świecie, która  jest niesprzyjająca, gdyż w Australii wystąpił huragan, w Indiach były katastrofalne opady, a w Meksyku nastąpiło trzęsienie ziemi.

Manipulacja to forma posługiwania się faktami lub danymi w taki sposób, aby stworzyć pożądany obraz, niezgodny z prawdą.

Wizja Polski ukazana w komunikacie radiowym jest idealna, panuje sprzyjająca aura. Niebo jest bezchmurne, powietrze świeże i zdrowe. Wieją słabe wiatry. Panuje twórcza atmosfera wzajemnego zaufania, która pozwala odnieść sukces. Barańczak demaskuje manipulację w przekazie medialnym przez użycie ironii. Człowiek boi się wyjść na dwór mimo pięknej pogody. Nie potrafi oddychać takim powietrzem. Woli więc zostać w domu i wszystko przemyśleć.

Perswazja to przekonywanie kogoś do własnego zdania, poglądu.

Celem perswazyjnym komunikatu radiowego jest manipulacja.

Przeczytaj uważnie fragment tekstu. Zwróć uwagę na pojawiające się czasowniki.

Bohater tej części utworu to osoba, która nie jest w stanie przeciwstawić się władzy komunistycznej. Jest bezradny. Nie ma wpływu na to, co dzieje się wokół niego. Czuje się przytłoczony przez panujący ustrój. Zastanawia się, jak zachować własny system wartości, aby nie stać się ofiarą zła rozpowszechnianego przez władze  komunistyczne w formie perswazji.

Przeczytaj wiersz. Zwróć uwagę na pojawiający się czasownik w 1. osobie liczby pojedynczej i mnogiej.

Czasowniki w 1. osobie l. poj. wskazują na to, że wiersz reprezentuje lirykę bezpośrednią, ale występują także czasowniki w 1. os. l. mn., czyli pojawia się podmiot zbiorowy. Indywidualny podmiot liryczny to osoba mieszkająca w państwie komunistycznym. Identyfikuje się ona ze zbiorowością, ponieważ obywatele tego państwa są skazani na życie w tej trudnej rzeczywistości.

Aluzja literacka to nawiązanie w tekście literackim lub odwołanie się do innego dzieła.

Funkcją aluzji literackiej jest nowomowa.

Frazeologizm – trwałe połączenie dwóch lub więcej wyrazów, którego znaczenie
nie jest sumą znaczeń tych wyrazów.

Frazeologizmy:

• 'rzucili w błoto' – zmarnowali, bezsensownie stracili;

• 'rzucili [...] na wiatr' – obiecywali coś, czego się nie zrealizowali;

• 'rzucili na kolana' – upokorzyli, pokonali, wprawili w zachwyt;

• 'błotem obrzucili' – mówili o kimś nieprawdziwe rzeczy, oczerniali;

• 'rzuca określone światło' – sprawia, że daną rzecz można lepiej zrozumieć;

• 'rzuca piaskiem w oczy' – okłamuje;

• 'do gardła się rzuca' – atakuje kogoś, ktoś rzucił się do bicia;

• 'na mózg się rzuciło' – ktoś stracił rozum;

• 'nie rzucim ziemi' – nie opuścimy ziemi ojczystej;

• 'rzuciły się w tę w przepaść' – brać coś łapczywie.

Manifest literacki to utwór prezentujący założenia programowe jakiegoś kierunku lub pisarza.

Elementy, które wpływają na to, że można go nazwać manifestem pokoleniowym Nowej Fali: zaimek rzeczowny 'my', nagromadzenie czasowników w pierwszej osobie liczby mnogiej np. czytamy, rozważamy, schodzimy, zazdrościmy, podmiot liryczny zaangażowany emocjonalnie.

Przeczytaj uważnie pierwsze strofy utworu My Ewy Lipskiej.

Zdaniem Lipskiej dramat pokolenia uwikłanego w historię polega na świadomości, że żyje w rzeczywistości, w której pod fałszywymi hasłami dokonuje się zniewolenie. Dźwiga ono 'pamięć przestrzeloną', czyli brak nadziei na wolne życie.

Sprawdź w słowniku frazeologicznym znaczenie związku frazeologicznego 'pod dyktando'.

'Pisać pod czyjeś dyktando' oznacza pisać coś zgodnie z czyjąś wolą, niesamodzielnie, na czyjeś żądanie, według narzuconych zasad, reguł. Poetka reinterpretuje to sformułowanie w swoim liryku, ponieważ pokazuje tłumienie odruchów niezależności w społeczeństwie.

Metafora to połączenie dwóch wyrazów lub większej ich liczby, które razem mają zupełnie inne znaczenie niż oddzielnie.

Tytułowe 'dyktando' to życie młodych ludzi w komunistycznej Polsce, w której muszą np. kłamać, być czujni i podporządkowani władzy.

Wyszukaj bezokoliczniki w wierszu Dyktando, zwróć uwagę na ich znacznie.

Użycie przez autorkę bezokoliczników sugeruje konieczność podporządkowania się władzy, można je poprzedzić słowem 'trzeba'. Rządzący zniewalają naród, narzucają mu określone myślenie i postępowanie. Budzą w nim czujność i strach. Reprezentują władzę autorytarną.

Przestroga to uwaga pouczająca o czymś, ostrzegająca przed czymś.

Przestroga 'Pamiętać/ aby nie popełnić błędu przy śmierci. Umrzeć/ ortograficznie' oznacza, że śmierć nastąpi, kiedy nadejdzie pora. Nie można określić z góry jej przyjścia, ponieważ jest nieprzewidywalna. W ten sposób podmiot liryczny wyraża ironię, która wymierzona jest w system totalitarny. Władza chciałaby narzucić obywatelom nie tylko sposób życia, ale i umierania.

Odszukaj w słowniku terminów literackich pojęcie symbol.

Lipska wskazuje na totalitaryzm. Dyktatorzy zakłamują historię, zaś ludzi kultury zmuszają do posłuchu. Obywatele nie są traktowani w sposób podmiotowy,
ale przedmiotowy, jako środki do zaspokojenia ambicji władcy. 'Król' to każdy tyran, który jest autorytarny, nieuczciwy, żądny władzy, oszukuje i manipuluje, używa przemocy.

Paradoks jest twierdzeniem prowadzącym do zaskakujących lub sprzecznych wniosków.

Paradoksy w kreowaniu rzeczywistości totalitarnej pełnią funkcję ironiczną. Odsłaniają mechanizmy władzy autorytarnej. Na przykład obecne są w wersach
od 3. do 6. Z jednej strony jest to parodia wolnej elekcji, a z drugiej fikcja wyboru władcy, ponieważ wynik był ustalony z góry.

Jednym z elementów w utworze jest onomatopeja – wyraz dźwiękonaśladowczy
lub ciąg wyrazów naśladujących dźwięki.

Elementy muzyczności w wierszu to przede wszystkim onomatopeje: 'gwiżdże czajnik'; 'perlisty śmiech', 'świst pejcza'.

Środki stylistyczne – zabiegi językowe, które pozwalają w oryginalny sposób wyrazić myśli, np. epitety, metafory, porównania, anafory, epifory itp.

Przykładowe środki stylistyczne:

• apostrofa, np. Tyś jest, cenzuro;

• epitet, np. krople słonej wody, ciemnych i kamiennych ścianach;

• animizacje, np. gwiżdże czajnik, kawy domowy zapach / W kątach się rozpiera.

Koncept to wyszukany pomysł. Cechuje się dążeniem do nieustannego zadziwiania i zaskakiwania odbiorcy.

Koncept zastosowany w wierszu polega na porównaniu cenzury do pokoju urzędniczki.

Możesz posłużyć się terminem - podmiot zbiorowy. Jest to osoba, która wypowiada się w imieniu jakiejś zbiorowości.

To, że postać mówiąca w liryku wypowiada się w pierwszej osobie liczby mnogiej, można interpretować jako utożsamianie się z narodem. Wypowiada się w imieniu Polaków, co potwierdza m. in. cytat: 'Oni, mówimy o nich, my, o sobie, ty, o mnie'.

Opozycja jest przeciwstawieniem.

Zastosowana przez Zagajewskiego opozycja jasności i ciemności pełni funkcję paradoksu. Wiersz pokazuje, że Polacy w chwili klęski potrafią się jednoczyć. Wtedy łączą się w walce o wolność. 'Rośnie męstwo'. Nie mają czasu na spory. Klęska jest wartością pozytywną, natomiast sukces – negatywną. W czasie pokoju ludzie walczą ze sobą. Nie panuje atmosfera braterstwa i przyjaźni, ale wzajemnej wrogości.

Przeczytaj uważnie wiersz Klęska.

Polacy są przedstawieni w wierszu jako osoby, którym klęska daje siłę do działania. Właśnie w sytuacjach dramatycznych stają się dla siebie lepsi. Walczą o wolność, która daje im nadzieję na poprawienie sytuacji. Natomiast w chwili odniesienia sukcesu rodacy nie potrafią zjednoczyć się ze sobą. Są na wojennej ścieżce.
Nie umieją docenić pokoju jako wartości.

Zwróć uwagę na paradoks – sprzeczny wniosek – zawarty w zakończeniu.

Podmiot liryczny obawia się odniesienia sukcesu, ponieważ wie, że Polacy
nie doceniają znaczenia pokoju. Dla nich większą wartość ma klęska. Można więc zauważyć odwrócony system wartości.

Warstwa stylistyczna to taka, w której występują środki stylistyczne, układ rymów, liczba wersów.

Utwór składa się z czterech strof o różnej liczbie wersów. Nie ma rymów.  Przykładowe środki stylistyczne:

a) epitety, np. ciemne sylwetki, biblijne przepowiednie, jasnego tła;

b) porównanie, np. Gorzka herbata smakuje jak biblijne przepowiednie;

c) animizacja, np. miłość czujnie podnosi głowę, drżą liście topoli.

Adresat, czyli odbiorca to osoba, do której są kierowane słowa utworu.

Adresatem słów wypowiedzianych przez podmiot liryczny jest każdy z nas,
co potwierdzają czasowniki w drugiej osobie liczby pojedynczej w trybie rozkazującym, np. wstań, otwórz, rozwiąż.

Zwróć uwagę na słowa 'sznury', 'kokon'.

Zagajewski nawiązuje do powstania, buntu, momentu możliwości obalenia systemu totalitarnego, ponieważ przedstawia w wierszu człowieka podporządkowanego władzy, który jest przez nią skrępowany. Odbiorca utworu jest namawiany do odwagi, aby być uczciwym i prowadzić życie zgodne z prawdą.

Tryb rozkazujący – wyraża najczęściej rozkaz, życzenie lub prośbę.

Tryb rozkazujący jest dodaniem odbiorcy odwagi do wyjścia poza utarte schematy i dążenie do prawdy. Trzymając w ręku miłość i nienawiść, każdy z nas musi wiedzieć, w którą stronę je skierować.