Nowe idee w życiu społecznym

Wprowadzenie

Oświecenie – pochwała epoki

Oświecenie uznawane było i jest za jedną z ważniejszych epok w rozwoju ludzkości, czego przejawem jest niezwykle żywa reakcja wartościująca. Dominuje nurt ocen pozytywnych, co wynika w dużej mierze z faktu pojawienia się form życia społecznego, które trwają do dzisiaj. W epoce oświecenia pojawiły się takie pojęcia jak:

• partia,

• opinia publiczna,

• propaganda,

• państwowa racja stanu,

• patriotyzm,

• naród i narodowość (choć nacjonalizm to raczej wytwór wieku XIX),

• poczucie wspólnoty i dumy narodowej (np. we Francji, Anglii, Polsce, Prusach, Rosji).

Jednocześnie wykrystalizowały się koncepcje i wartości bliskie również aktualnym dążeniom ludzkości:

• wolność społeczeństwa i jednostki,

• emancypacjaemancypacjaemancypacja człowieka (np. dziecka, kobiety) czy grup społecznych (mieszczaństwa, Żydów, mniejszości religijnych),

• równość,

• braterstwo,

• solidarność.

Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.

Wolność – podstawowa idea oświecenia?

Podstawowa idea oświecenia to:

• wolność

Inne hasła, takie jak:

• rozum,

• prawo,

• natura

można uznać za pochodne tego pierwszego. Pójście w kierunku badań empirycznych i doświadczenia prowadziło do wyjaśniania wybranych rzeczy i zjawisk. Składaniem tych elementów w całościowy obraz zajmowała się 'republika uczonych', kontaktujących się poprzez różne fora wymiany myśli:

• stare (uniwersytety),

• nowe (akademie i towarzystwa).

Cały dyskurs naukowy odbywał się niejako w opozycji do czynnika oficjalnego (Kościołów, monarchii absolutnej). Możliwe było potępienie i spalenie konkretnego dzieła oraz zmuszenie do emigracji jego autora. W 1762 r. spotkało to na przykład Jana Jakuba Rousseau [czyt.: ruso], wielkie problemy z cenzurą mieli też autorzy francuskiej Encyklopedii. Działaniom czynników oficjalnych brakowało jednak konsekwencji i raczej należałoby je określić jako pozory zastraszania.

RU1oyKOWBg4nj

Na obrazie mężczyzna ubrany w kożuch z futrzastym kołnierzem. Na głowie czapka, podobna do stożka, z futra. Prawą ręką mężczyzna trzyma kawałek kołnierza, widoczny mały fragment koszuli na prawym nadgarstku. Na czole mężczyzny widoczne zmarszczki.

Mimo, że idea 'wolności' była nierozerwalnie związana z chrześcijaństwem, to wieki różnych interpretacji wepchnęły ją w gorset podporządkowania 'odgórnym autorytetom'. Wiek XVIII przyniósł nowe definiowanie wolności, budowane w opozycji do obowiązujących (kościelnych) autorytetów.

Literatura społecznie zaangażowana i użyteczna

Myśliciele oświeceniowi chcieli dla jednostki wolności, której warunkiem było:

• wykształcenie,

• posiadanie minimum środków do życia.

Stąd ich zainteresowanie ekonomiką i poszukiwanie źródeł bogactwa narodów. Szczególnie popularne wówczas teorie stworzyło dwóch autorów z przodujących krajów Europy:

• Francji – François Quesnay , [czyt.: fransua kenę] lekarz markizy de Pompadour, faworyty króla Ludwika XV, stworzył teorię fizjokratyczną, w myśl której jedynym prawdziwym źródłem bogactwa jest rolnictwo, zaś wzrost zamożności społeczeństwa możliwy jest jedynie przy zagwarantowaniu rolnikom wolności i własności. Wprawdzie teoria ta nie była prawdziwa, ale należy pamiętać, że podstawą ówczesnej ekonomiki było rolnictwo wytwarzające w każdym z krajów zdecydowaną większość dochodu.

• Anglii – Adam Smith, [czyt.: smyt] szkocki ekonomista, stworzył teorię wartości, postulował zasadę pełnej wolności gospodarczej i ograniczenia zadań państwa. Wskazywał, że miarą ceny produktu jest praca przy jego wytwarzaniu.

Obaj myśliciele głosili tezy rewolucyjne w odniesieniu do systemu, w którym żyli. Podważali system stanowy oraz podstawy państwa wczesnonowożytnego – interwencjonizm i monopole państwowe (np. w handlu zagranicznym z koloniami).

R1J1WEoQwf2oi

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego w ozdobnym fotelu. Prawą rękę oparł na stoliku, ręka zaś wspiera głowę. W lewej ręce trzyma zamkniętą małą książeczkę. Ubrany jest w długie wierzchnie okrycie w formie płaszcza z podszewką z lamparciego futra. Na nogach, gołych od kolan w dół, półbuty z klamrą. Na głowie peruka z lokami. Z prawej strony ilustracji małe krzesełko a na nim zapisane papiery, pogięty, wyrzucony na podłogę papier leży także przed stoliczkiem. Pod nim stoją, oparte o nogę stolika, duże księgi. Na stoliku m.in. kałamarz z piórem gęsim do pisania. Na drugim planie popiersie mężczyzny.

Rb04TMuHQj8cZ

Na obrazie portret mężczyzny. Ubrany w płaszcz z dużymi guzikami i kołnierzem w szpic. Pod szyją szal. Na głowie ma perukę, z podwójnymi lokami nad uszami. Czoło wysokie, nos ma długi, pociągły.

Językowa i dworska galanteria Woltera

Dwaj myśliciele niemieccy: Gottfryd Wilhelm LeibnitzGottfryd Wilhelm LeibnitzGottfryd Wilhelm Leibnitz [czyt.: lajbnic] oraz Christian WolffChristian WolffChristian Wolff [czyt.: krystian wolf] przygotowali grunt pod myśl oświeceniową. Ich optymistyczne koncepcje filozoficzne pozwalały łączyć racjonalizmracjonalizmracjonalizm i empiryzmempiryzmempiryzm z oficjalnymi naukami Kościołów. Wprawdzie czołowi francuscy myśliciele XVIII w. nie podzielali tych poglądów, ale ich analizy i polemiki spopularyzowały myśli Kartezjusza, Newtona i Locka.

Czołową postacią oświecenia stał się WolterWolterWolter (właściwie François Marie Arouet,
zw. Voltaire) [czyt.: fransua mari arłe wolter]. Najsilniejszą bronią tego myśliciela było świetne pióro. W dobie wszechobecnej dominacji języka francuskiego styl, jasność wywodów i zacięcie polemiczne zapewniły mu niespotykaną popularność. Z głoszonych przez niego idei najważniejsza była idea tolerancji. Przez jakiś czas przebywał w Poczdamie na zaproszenie Fryderyka II (również uważającego, że językiem prawdziwej literatury jest jedynie francuski; niemiecki stosował tylko w administracji). Korespondował z carycą Katarzyną II. Zdanie Woltera miało wielką siłę oddziaływania, stąd jego krytyka państwa polskiego stanowiła ważny element uzasadnienia celowości dokonania jego rozbiorów.

RI7khbUStnkYf

Na obrazie spotkanie przy stole. Siedzi przy zastawionym stole 10 mężczyzn. Są w trakcie dyskusji. Prawie wszyscy na głowie mają peruki. Nad stołem zwisa zdobiony żyrandol. W tle chodzący mężczyźni oraz wejście i filary. Z prawej strony obrazu, przy szklanych drzwiach, mało widoczna postać. W oddali, na dworze, widoczne zwierzęta.

R1L6tKz3eSSbu

Na obrazie portret mężczyzny w średnim wieku. Na głowie ma charakterystyczną, bardzo wysoką perukę, która jest dzielona przedziałkiem nad czołem na dwie części. Włosy długie, polokowane, spadają na ramiona. Na szyi ma zawiązaną apaszkę, ubrany w atłasowe okrycie, pomarszczone. Ma charakterystyczne, ciemne brwi, długi nos.

Utopie czy wizje – Rousseau

O ile Wolter skupiał się przede wszystkim na walce o 'tolerancję', a jego krytyka absolutyzmu miała raczej formalny charakter, o czym świadczy schlebianie poczynaniom władców, o tyle poglądy Jana Jakuba (Jean‑Jaquesa) [czyt.: żą żek] Rousseau miały posmak autentycznie rewolucyjny.

W niezwykle poczytnych w drugiej połowie XVIII w. powieściach i rozprawach, takich jak:

• „Nowa Heloiza” (1761),

• „Emil, czyli o wychowaniu” (1762),

• „Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności” (1755),

• „Umowa społeczna” (1762)

poddał krytyce niemal wszystkie autorytety i wartości, zarówno te atakowane przez zwolenników oświecenia, jak i te przez nich głoszone.

R1RVFMnIpzBjA1

Ilustracji przedstawia skan strony tytułowej dzieła „Emil, czyli o wychowaniu”. Zapisano na niej tytuł, autora Rousseau, wydawcę, numer tomu, miejsce wydania, rok wydania. Wszystko w języku francuskim, cyfry rzymskie. W połowie okładki ilustracja przedstawiająca motyw roślinny.

Koncepcjom Rousseau brakowało konsekwencji, stąd możliwość ich różnorodnej interpretacji. Każdy doczytywał się w jego pracach tego, czego chciał. Pedagodzy zachwycali się 'naturalnym' procesem uczenia 'bycia człowiekiem', realizowanym bez bezpośredniego przymusu (np. bicia). Na marginesie warto zauważyć, że pięcioro własnych dzieci ów teoretyk pedagogiki oddał do sierocińca.

W odniesieniu do poglądów politycznych najważniejsza była teoria 'umowy społecznej'. Rousseau podkreślał zgubny wpływ pojawienia się 'własności' w szczęśliwym społeczeństwie pierwotnym. To ona spowodowała konieczność zawarcia 'umowy społecznej', czyli powierzenia władzy określonym siłom: władcom, parlamentom itd. Rousseau głosił, że społeczeństwo miało prawo odebrać ową władzę, jeśliby uznało, że warunki umowy nie są dotrzymywane. Stanowiło to ideologiczną podbudowę przyszłej rewolucji. W przeciwieństwie do Woltera raczej pozytywnie ocenił ustrój Rzeczpospolitej polsko‑litewskiej w pracy Uwagi o rządzie polskim (1772).

Monteskiuszowski trójpodział władzy

RQhclb4nRCyy61

Na ilustracji portret mężczyzny z lewego profilu. Ma krótkie, kręcone włosy, pomarszczoną twarz, długi spiczasty nos. Widoczny fragment narzuconej na lewe ramię tuniki.

Najważniejszą zdobyczą francuskiej teorii myśli politycznej były poglądy Monteskiusza (Charles’a Louisa de Montesquieu) [czyt.: szarl lui de monteskiu], który sformułował zasadę trójpodziału władzy na:

• ustawodawczą,

• wykonawczą,

• sądowniczą.

Aby system polityczny był sprawny, konieczne było zachowanie wzajemnej równowagi i częściowej niezależności poszczególnych części.

Monteskiusz uznawany jest również za ojca myśli socjologicznej, której podwaliny przedstawił w swoim głównym dziele 'O duchu praw' (1748), gdzie usiłował wyjaśnić reguły rządzące procesem historycznym. Uznał, że logika i rozum nie stanowią prawidłowości w powstawaniu i upadku państw. Społeczeństwami rządzą bowiem pewne ogólne prawidła, których poznanie dopiero pozwoli poznać 'logikę historii'. Monteskiusz dowodził, że nauki społeczne, podobnie jak przyrodnicze, podlegają możliwym do poznania regułom, a dzieje są rodzajem 'eksperymentu', który potwierdza owe reguły.

RH9xQr1IpwYfg

Na ilustracji dwóch mężczyzn - Persów. Obydwaj stoją w centrum obrazu i obaj wskazują na coś. Jeden prawą, a drugi lewą ręką. Ubrani w dostojne stroje, na głowie mężczyzna z lewej ma turban, mężczyzna z prawej czapkę w kształcie stożka. Za nimi diabeł z kopytem, przebija jednego z mężczyzn ostrym narzędziem w okolicy prawego boku Persa. Ten jakby tego nie czuł, nie ma bólu na jego twarzy. Przed mężczyznami troje małych aniołków. Mają skrzydła. Jeden pisze, dwóch ogląda globus. Na drugim planie kapliczka, od której rozchodzą się promienie.

RxBDNQK23jTu3

Na ilustracji strona tytułowa rozprawy: „O duchu praw”. Wpisano tytuł, miejsce wydania i wydawców oraz rok wydania. Wszystko w języku francuskim, a rok w cyfrach rzymskich. Wszystko zapisane różna czcionką. W połowie okładki ilustracja ozdobna złożona ze wzorów i motywów roślinnych.

Encyklopedia i encyklopedyści

Idea opracowania całej wiedzy dostępnej ludzkości narodziła się już w XVII w. W latach 1696‑1697 powstał słownik Piotra (Pierre) Bayle’a. [czyt.: pier bel]. Wydawnictwo to w latach 20. następnego stulecia było kontynuowane przez angielską 'Cyklopedię'. Publikacje te były jednak stosunkowo niewielkie, bo zaledwie dwutomowe. Dopiero dzieło wydane przez urodzonego we Wrocławiu Johanna Heinricha Zedlera [czyt.: johan hajnrich cedla] stało się prawdziwie pierwszą, wszechstronną encyklopedią. Liczyło ono 72 tomy, 284 tys. haseł i 63 tys. stron. Ukazywało się w latach 1732‑1754 i dotarło do 1500 subskrybentów.

R1BzO1NEgO5go

Na ilustracji w centralnym miejscu kobieta w przezroczystej szacie, która jest otoczona promieniami. Na jej ramieniu, trzyma dłoń, kobieta w koronie. Przed nimi siedzą, leżą lub stoją kobiety w długich szatach. Kobiety te znajdują się na chmurach. W tle widać kolumny. Pod chmurami są kobiety patrzące do góry.

Niestety, wydawnictwo Zedlera było w języku niemieckim, dlatego wśród intelektualistów europejskich miało ograniczony zasięg. Stąd największą sławę i znaczenie kulturalne zdobyło przedsięwzięcie francuskie. Wielka Encyklopedia Francuska (Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers), która w 17 tomach tekstowych i 16 tomach niezwykle ciekawych ilustracji, z blisko 72 tys. haseł i 19 tys. stron prezentowała stan ówczesnej wiedzy.

Redaktorami Encyklopedii byli przede wszystkim Denis DiderotDenis DiderotDenis Diderot [czyt.: didero] i Jean d’AlambertJean d**’Alamber**Jean d’Alambert, [czyt.: żą de aląber] a wśród współpracowników wymienić należy takich luminarzy, jak Monteskiusz, Wolter, RousseauRousseau Jan JakubRousseau. Wydawnictwo borykało się z ciągłymi atakami cenzury i koniecznością pisania 'nie wprost'. Przedsięwzięcie zakończyło się jednak wielkim sukcesem. Zdobyło blisko 4000 subskrybentów i przyniosło niebagatelny dochód. Jego wadą okazało się poświęcenie zbyt wiele miejsca naukom 'stosowanym', czyli technologii i technice, gdyż przy ciągłym postępie w tych dziedzinach informacje te w szybkim tempie się dezaktualizowały.

Oświecenie – krytyka epoki

Oświecenie przez wiele środowisk oceniane było bardzo krytycznie. Zaczęło się od romantykówromantykromantyków, którzy uważali, że teoria Newtona [czyt.: niuton] stała się śmiertelnym ciosem dla wyobraźni. Podobnie sądzili angielski poeta William Blake i pół wieku później Francuz Charles Baudelaire [czyt.: szarl budler]. Wskazywali oni na 'płaskość' empiryzmu i racjonalizmu. Francuski pisarz z XIX w. Gustav Flaubert [czyt.: gustaw fluber] stworzył postać prowincjonalnego aptekarza – zaciętego antyklerykała, czciciela wiedzy, a przy tym niedouka i bufona, którego pisarz nazwał 'encyklopedystą'.

Kościół oskarżał 'oświecenie' o szerzenie liberalizmuliberalizmliberalizmu, wolności prowadzącej do uwięzienia człowieka w niewoli zmysłów (de Sade) [czyt.: dy sad]. Do dziś słowo 'liberał', dla niektórych osób, ma wydźwięk pejoratywny. Oświecenie zapoczątkowało 'technologizację życia', wikłając człowieka w postęp przemysłowy i globalizację. Jednocześnie prezentowało naiwną wiarę w to, iż postęp i rozum człowieka są w stanie rozwiązać wszystkie problemy ludzkości.