O specyfice tekstów medialnych i wypowiedziach polityków

Cywilizację, w której przyszło nam żyć, określa się często jako cywilizację medialną, a planeta, na której mieszkamy, za Marshallem McLuhanemj0000007YAB2v23_000tp001Marshallem McLuhanem nazywana jest globalną wioską. Wszystko to za sprawą popularności i znaczenia w życiu współczesnego człowieka tekstów medialnych, a więc publikowanych w środkach masowego przekazu, takich jak prasa, radio, telewizja lub internet. Przełom XX i XXI wieku to, zdaniem polskiego medioznawcy Tomasza Gobana‑Klasa, 'ogólnoświatowa eksplozja medialna'. Ogrom tego typu komunikatów wpływa na zmianę sposobu komunikowania się ludzi. Trzeba mieć jednak świadomość możliwości wystąpienia szumu informacyjnego, który może być wynikiem natłoku tekstów medialnych.

Język mediów i język polityki

Język mediów został określony przez znanego polskiego językoznawcę Stanisława Gajdę jako stylowy tygiel współczesnej polszczyzny. Oznacza to, że spotykają się tu wszystkie odmiany i style języka polskiego. W mediach pojawiają się np. wypowiedzi patetyczne i wzniosłe lub swobodne, charakteryzujące się językowym luzem i nonszalancją. Znajdziemy tu żargon urzędniczo‑oficjalny oraz teksty potoczne nacechowane emocjonalnością. W tym ogromnym bogactwie Bogusław Skowronek wyróżnia odmiany: prasową, radiową, telewizyjną i internetową, a nawet filmową.

Zaproponowany podział wynika z różnorodności technologicznej środków masowego przekazu, czyli mass mediów. Zdaniem tego badacza można jednak wyróżnić pewne cechy właściwe wszystkim wymienionym odmianom, np.

• 'internetyzacja' (sieć dominuje dziś jako przestrzeń porozumiewania się ludzi; popularnym zjawiskiem jest przecież radio internetowe czy internetowe strony wydawców prasy),

• 'ideologizacja' – żaden przekaz medialny nie jest neutralny z punktu widzenia światopoglądu,

• 'aksjologizacja', czyli obecność wartościowania,

• 'tabloidyzacja' – wszelkie media podporządkowują się przede wszystkim funkcji rozrywkowej (infotainmentinfotainmentinfotainment, czyli informacja dla rozrywki),

• 'atomizacja publiczności', czyli kierowanie przekazów do konkretnych grup odbiorców.

Niezależnie od wszelkich podziałów, ważne jest to, by współczesny odbiorca mediów – czytelnik prasy, internauta, widz telewizyjny czy radiosłuchacz – potrafił ocenić, czy dany tekst publikowany w mediach reprezentuje informację (fakty), publicystykę (opinie i komentarze), czy jest połączeniem informacji i publicystyki. Odbiorca mediów musi bowiem zdawać sobie sprawę z tego, że może podlegać oddziaływaniu perswazyjnemu, a nawet – manipulacji.

Dominację funkcji perswazyjnej nad innymi funkcjami wypowiedzi szczególnie można zauważyć w języku polityki. Już pierwsi władcy Polski traktowali słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo, a także wykorzystywali je na forum międzynarodowym, czyli w dyplomacji. Rozwój języka polskiej polityki związany jest jednak przede wszystkim z instytucjami o charakterze demokratycznym, czyli
np. z parlamentem. Już w XVI wieku wygłaszano na forum sejmu pierwsze mowy w języku polskim, których celem było przekonanie władcy do propozycji szlachty. Okres zaborów, choć w dużym stopniu ograniczał jakiekolwiek inicjatywy polityczne, to jednak również stanowił ważny czas dla rozwoju języka polityki. Obserwujemy wówczas z jednej strony nawiązywanie do retorycznej tradycji I Rzeczypospolitej, z drugiej natomiast – wyraźne wpływy obcych wzorców zachowań językowych. Okres dwudziestolecia międzywojennego zaznaczył się brutalizacją w omawianej sferze komunikacji. Po II wojnie światowej system komunistyczny wytworzył nieznany dotąd typ porozumiewania się władzy ze społeczeństwem, zwany nowomową.
Jej najważniejsze cechy to używanie szablonowych określeń, prezentowanie świata w kategoriach dobry/zły, rytualizm zachowań językowych. Wymienione cechy szczególnie wyraźnie ujawniają się np. w przemówieniach sekretarzy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i w hasłach pierwszomajowych, formułowanych przez jej przedstawicieli.

Zmiany polityczne związane z wydarzeniami w 1989 roku odzwierciedliły się również w języku polityków, który cechuje odejście od oficjalności i schematyzmu, nasycenie metaforami wykorzystującymi pojęcia z dziedziny sportu, wojny i teatru. Odnajdujemy w nim elementy różnych stylów polszczyzny, zwłaszcza zaś – stylu potocznego. Nie jest on wolny również od wyrazów obraźliwych, a nawet wulgarnych. Często mówi się, że język współczesnej polityki cechuje antyetykieta, co oznacza, że nadawcy w świadomy sposób łamią zasady grzeczności językowej. Zniesienie cenzury
po 1989 roku, odejście od szablonowości i akceptacja swobody językowej doprowadziły do zindywidualizowania języka polityków. Przykładem może być idiolekt (czyli język indywidualny) prezydenta Lecha Wałęsy obfitujący w oryginalne powiedzenia. Niektóre z nich weszły na stałe do polszczyzny. Oto kilka przykładów:

• 'Dobrze się stało, że źle się stało'.

• 'Jestem za, a nawet przeciw'.

• 'Nie chcem, ale muszem'.

• 'Mnie można zabić, ale nie pokonać'.

• 'To pan w niedzielę wszedł tu jak do obory, i ani be, ani me, ani kukuryku'.

• 'Gdyby w wodzie były ryby, toby wędkowanie było bez sensu'.

• 'Wchodząc do tej Europy, musimy pamiętać, że tam są plusy dodatnie i ujemne'.