Stylistyczne nacechowanie tekstu
Poszczególne wypowiedzi różnią się m.in. dlatego, że każdy z nas – w zależności od sytuacji i tematu wypowiedzi – posługuje się innymi środkami językowymi. Ten podmiotowy, ludzki charakter działań komunikacyjnych znajduje odzwierciedlenie w stylu wypowiedzi.
Nie bez powodu zatem styl określa się jako humanistyczną strukturę tekstu. Styl pojmujemy również jako wynik wyboru określonych środków językowych. O naszych językowych wyborach decydują różne czynniki, m.in.: temat wypowiedzi, sytuacja komunikacyjna, w jakiej się znajdujemy, a także wiek, wykształcenie odbiorcy oraz relacje, jakie nas z nim łączą. Ogromne znaczenie mają również czynniki związane z nadawcą wypowiedzi: jego sprawnością komunikacyjną, pochodzeniem społecznym czy miejscem zamieszkania (region Polski, miasto czy wieś).
O stylu decyduje zastosowanie środków:
- fonetycznych (dotyczących brzmienia wyrazu),
- fleksyjnych (związanych z formą, odmianą wyrazu),
- słowotwórczych (wykorzystujących specyficzną budowę wyrazu),
- składniowych (są to głównie figury retoryczne),
- leksykalnych i znaczeniowych (słownictwo nacechowane stylistycznie oraz tropy).
ciekawe wydarzenie z ostatnich dni. Sformułuj trzy krótkie wypowiedzi na ten temat. Za każdym razem uwzględnij inne czynniki wpływające na styl wypowiedzi.
jak wygląda typowa komunikacja ustna, np. wypowiedź odbywająca się w szkole na lekcji, skierowana do nauczyciela oraz koleżanek i kolegów.
jak wygląda typowa komunikacja pisana, np. krótka notatka zamieszczona w codziennej prasie lokalnej.
SMS skierowany do koleżanki.
Wyjaśnij, jakimi cechami językowymi różnią się te wypowiedzi.
Fonetyczne środki stylistyczne
Najczęściej wykorzystywanym fonetycznym środkiem stylistycznym jest onomatopeja, czyli wyraz naśladujący odgłosy ludzi, zwierząt, urządzeń, przyrody,
np. bul‑bul, kukuryku, tur‑tur, klap, skrzypieć, ciurkać, chichrać się, chrobot, szczekanie, szelest, łomot, huk.
Czasem stosuje się też aliterację, która polega na nagromadzeniu podobnie brzmiących słów lub powtarzaniu tych samych głosek, np. Trwał trwożliwy tragarz na trawie przy tratwie. Cele tego zabiegu to wytworzenie nastroju, wyrażenie ekspresji, przyciągnięcie uwagi odbiorcy oraz zabawa językiem.
Z dowolnego zbioru wierszy dla dzieci wybierz te utwory, w których występują onomatopeje i wypisz jak najwięcej przykładów tego środka stylistycznego.
Wypisz jak najwięcej wyrazów naśladujących odgłosy wydawane przez:
- instrumenty muzyczne
- człowieka.
Ułóż czterowiersz, w którym zastosujesz aliterację.
Fleksyjne środki stylistyczne
Fleksja nie daje wielu możliwości wyborów stylistycznych. Warto jednak wymienić zabieg polegający na posługiwaniu się niepoprawnymi formami rzeczowników męskoosobowych w mianowniku liczby mnogiej, np. chłopy, syny, strażaki, prezesy, Tuski, Mroczki (zamiast chłopi, synowie, strażacy, prezesi, Tuskowie, Mroczkowie). Zabieg ten służy deprecjacji (czyli obrażeniu grupy osób czy pomniejszeniu ich rangi), np. Stare dziady tylko siedzą i narzekają. Czasami jednak celem nadawcy jest stylizacja na gwarę ludową lub potoczność, a także dążność do wywołania efektu humorystycznego, np. Nasze syny to urocze łobuzy.
Do najpopularniejszych środków fleksyjnych związanych z zastosowaniem czasowników należy posługiwanie się trybem rozkazującym oraz formami 1. osoby liczby mnogiej, co charakterystyczne jest dla tekstów perswazyjnych, a także formami bezosobowymi, które dominują w stylu urzędowym. Częste używanie czasowników dynamizuje natomiast wypowiedź i cechuje teksty potoczne.
W tekstach redagowanych na potrzeby kampanii wyborczych (wybory samorządowe, wybory prezydenckie, wybory do parlamentu) często pojawiają się zaimki my, nasz, wyrazy wspólny, wspólnota, jedność, łączyć, solidarność oraz formy 1. osoby liczby mnogiej czasowników. Środki te, odwołujące się do wspólnoty, braterstwa i solidarności, stosowane są, by skłonić wyborcę do poparcia danego kandydata. Znajdź w dostępnych źródłach teksty zamieszczane m.in. w ulotkach wyborczych, w wyborczych przemówieniach, spotach itp. zapisz jak najwięcej przykładów potwierdzających zjawisko opisane wyżej.
Słowotwórcze środki stylistyczne
Zmiana barwy wyrazu z neutralnego na pozytywny lub negatywny może być efektem zastosowania zabiegów słowotwórczych, w wyniku których powstają wyrazy zdrobniałe lub zgrubiałe.
pozwalają nadać wypowiedzi wartość emocjonalną, np. synek, syneczek, synuś, chlebuś, wiaterek, równiutki; dzięki niektórym zdrobnieniom nadawca wyraża swą życzliwą postawę wobec odbiorcy, pozytywny stosunek emocjonalny np. kończąc e‑mail lub SMS, może napisać: cieplutkie pozdrowionka; czasami jednak wyrazy zdrobniałe są sygnałem ironii – służą pomniejszeniu rangi osób lub rzeczy,
np. profesorek, paniusia, interesik, partyjka
niosą negatywną ekspresję i wyrażają lekceważenie, wstręt, niechętne ustosunkowanie nadawcy do tematu wypowiedzi, np. panisko, ptaszysko, artykulisko, wierszydło, lub politowanie: koszulina, aktorzyna, kobiecina; służą
też naśladowaniu mowy pewnych środowisk, np. Całe towarzycho wydało wszystkie pieniąchy, a potem zjadło dwa kilogramy kiełbachy, zagryzając ją kiszonymi ogórami.; w mowie codziennej wykorzystuje się też takie przyrostki, jak -uch, -us,
-al, -ol, -as, np. leniuch, lizus, brzydal, głupol, urzędas, nadające wypowiedziom negatywny odcień; czasami jednak wyrazy zgrubiałe są wyrazem pozytywnych emocji, np. sympatii: moje stare psisko
W podanych zdaniach określ wyrazy nacechowane emocjonalnie, przypisz im właściwy kwalifikator (lekceważący, ironiczny, obraźliwy, pieszczotliwy, żartobliwy), a następnie zastąp je wyrazami neutralnymi.
- Nie przejmuj się tą wypowiedzią – jej autorem jest dziennikarzyna zatrudniony w brukowej gazecinie.
- Na jej głowie dał się zauważyć wicherek, który najlepiej odzwierciedlał to urocze roztargnienie.
- Mąż mojej kuzynki to prawdziwy bydlak – taki przystojniaczek, któremu trzeba usługiwać, a sam nie weźmie się do pracy.
- Serduszko moje kochane, tak się cieszę, że pomogłaś tej starszej kobiecinie.
Wypowiedz się w kwestii wypowiedzi skierowanych do dziecka. Określ, w których przeważają wyrazy zdrobniałe? Odwołaj się do poprawności, funkcjonalności oraz wartości stylistycznej i emocjonalnej podanych zdań.
Poczekaj, Jasieńku, babunia musi tylko przeczytuchnać ten liścik, a potem poświęci cały swój czasik śliczniutkiemu chłopczykowi.
Martusiu, załóż buciki, a pluszowego kotka schowaj do kieszonki.
Wśród podanych wyrazów zaznacz te, które po dodaniu przyrostka -ka, -ko, -ek, -usia lub -ik mogą zmienić nie tylko barwę emocjonalną, ale również znaczenie.
- krzesło
- toaleta
- oko
- kubeł
- brat
- mama
- kuchnia
- sypialnia
- paliwo
- gaz
Leksykalne środki stylistyczne
Wśród leksykalnych środków stylistycznych warto zwrócić uwagę na słownictwo nacechowane stylistycznie o ograniczonym zakresie użycia oraz na tropy.
Nacechowane środki leksykalne możemy podzielić na kilka kategorii.
Słownictwo reprezentujące poszczególne style funkcjonalne polszczyzny
to wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla stylu urzędowego, a więc pojawiające się w regulaminach, instrukcjach, przepisach, np. upraszać, uiścić, organ, paragraf, usługobiorca, niezwłocznie
to słowa używane tylko w stylu potocznym; posługiwanie się nimi w sytuacjach formalnych jest niestosowne i traktowane jest jako błąd stylistyczny, np. kumpel, ciuchy, bajzel, przynudzać, zbaranieć, wałkoń, wredny
to słowa i wyrażenia spotykane tylko w stylu artystycznym, np. goreć, niwa, białoskrzydły
Słownictwo o ograniczonym zasięgu chronologicznym
to wyrazy dawne, które wyszły już z użycia, np. gospodzin, stągiew, samotrzeć, bydlić
szczególnie nadużywane przez użytkowników języka, np. kultowy, profesjonalny, kreatywny, globalny, projekt, integracja, formuła, image
Słownictwo ekspresywne
Nacechowane emocjonalnie sygnalizuje stosunek (pozytywny lub negatywny) nadawcy do treści wypowiedzi. Najczęstsze emocje, które można ujawniać za pomocą słownictwa, to ironia, lekceważenie, pogarda. Wyrazy mogą też uchodzić za żartobliwe, pieszczotliwe, obelżywe lub wulgarne.
Słownictwo o ograniczonym zasięgu terytorialnym
to elementy językowe pojawiające się w mowie mieszkańców wsi znajdujących się na określonym terytorium; przykładem mogą być wyrazy używane w gwarze podhalańskiej: bryndza, kierpce, perć, upłaz, wierch
to wyrazy charakterystyczne tylko dla mieszkańców (również wykształconych) określonego regionu Polski, np. do regionalizmów wielkopolskich zaliczamy następujące wyrazy: modrak „chaber”, sklep „piwnica”, pyry „ziemniaki”, petronelka „biedronka”
Tropy
Szczególnie cenione i znane już od czasów antycznych w stylistyce są tropy, czyli niezwykłe użycia wyrazów. Ich istota tkwi w przekształceniu znaczeń słów. Oto najważniejsze z nich.
przeniesienie nazwy jednego przedmiotu na drugi przez skojarzenie dwóch zjawisk, dostrzeżenie ich podobieństwa lub innych cech wspólnych, np. śliski temat, płonąć gniewem, słodko się uśmiechać; metafory stosowane są po to, by ozdobić wypowiedź, ale pełnią też funkcję poznawczą; dzięki operowaniu konkretem pomagają nadawcy w opisaniu, a odbiorcy – w zrozumieniu pojęć abstrakcyjnych
przypisywanie przedmiotom, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. jęczący gaj, ziemia troszczy się, miasto śpi
przypisywanie zwierzętom, roślinom, przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich, np. ptaki toczyły zażarte dyskusje, kwiaty szeptały z wielkim przejęciem
jest odmianą metafory; sprowadza się do zastąpienia jednej nazwy inną, przy czym obie nazwy związane są relacjami przyczynowo‑skutkowymi, np. przedmiot zamiast użytkownika (dobre pióro zamiast dobry pisarz); autor zamiast dzieła (oglądać Matejkę zamiast oglądać obraz Matejki), miejsce zamiast wydarzenia (Smoleńsk bardzo poróżnił Polaków zamiast Katastrofa smoleńska bardzo poróżniła Polaków), część ciała zamiast jej funkcji (mieć wrażliwe ucho zamiast mieć wrażliwy słuch)
to przesadny, wyolbrzymiający, przejaskrawiony opis osoby, przedmiotu lub zjawiska, np. pęknąć ze śmiechu, umierać z ciekawości; hiperbola umożliwia nadawcy wyrażenie skrajnych emocji i służy wywołaniu takiego samego stanu u odbiorcy
jest przeciwieństwem hiperboli, czyli celowym pomniejszaniem znaczenia jakiejś osoby, przedmiotu lub zjawiska, np. zamiast dużo – niemało, zamiast bałagan – nieład, nieporządek
to zastąpienie słowa oznaczającego osobę, przedmiot, czynność lub cechę wyrażeniem wielowyrazowym, bardziej rozbudowanym, np. pensjonariusz zakładu karnego – zamiast więzień; ojczyzna Homera zamiast Grecja; dzięki peryfrazie wypowiedź może stać się bardziej uroczysta i patetyczna, ale też rozwlekła; szczególnym przypadkiem peryfrazy jest eufemizm, czyli zastąpienie dosadnego, drastycznego lub nieprzyzwoitego wyrazu, wyrażenia lub zwrotu innym sformułowaniem, np. mokra robota – zamiast zabójstwo, zamknąć oczy – zamiast umrzeć
polega na zestawieniu wyrazów sprzecznych znaczeniowo, np. zimne słońce, żywy trup
Połącz wyrazy tak, by utworzyć synonimiczne pary nazw środków stylistycznych.
uosobienie, wyraz dźwiękonaśladowczy, zamiennia, przenośnia, pomniejszenie, wyolbrzymienie, ożywienie
| metafora | |
| metonimia | |
| onomatopeja | |
| animizacja | |
| hiperbola | |
| personifikacja | |
| litota |
W podanych przykładach wskaż podkreślone tropy stylistyczne.
Połącz nazwy miast z ich peryfrazami.
perła Adriatyku, stolica kraju róż, Florencja nad Łabą, gród Giedymina, stolica kraju tysiąca jezior, miasto białych nocy
| Drezno | |
| Helsinki | |
| Wenecja | |
| Petersburg | |
| Wilno | |
| Sofia |
Utwórz peryfrazy państw sąsiadujących z Polską.
Utwórz peryfrazy królów, których widzisz na portretach.
Zapisz jak najwięcej eufemizmów czasowników kłamać, kraść, umrzeć.
Z podanych fragmentów przemówień Jana Pawła II wypisz metafory:
Bogurodzica jest najstarszym pomnikiem polskiej literatury (3 czerwca 1979 r.).
Mówiąc do was, młodych, w ten sposób pragnę przede wszystkim spłacić dług, jaki zaciągnąłem wobec tego wspaniałego dziedzictwa ducha, jakie zaczęło się od Bogurodzicy (3 czerwca 1979 r.).
Kościół woła w dniu dzisiejszym (3 czerwca 1979 r.).
Przyjdź, Duchu Święty, napełnij serca Twoich wiernych i zapal w nich ogień Twojej miłości (3 czerwca 1979 r.).
Budujcie i umacniajcie na polskiej ziemi cywilizację miłości (3 czerwca 1997 r.).
Ksiądz Antoni strasznie zmizerniał, odkąd mnie tu nie ma. Ksiądz Antoni ma ogromną pasję [...] – po prostu go ta pasja zjada (8 czerwca 1979 r.).
Objaśnij znaczenie wszystkich utworzonych w powyższym ćwiczeniu wyrażeń.
Przyporządkuj wyrazy do odpowiedniej grupy.
promesa, żętyca, omasta, kmieć, smrek, nostryfikacja, hardosz, brzask, złocistopióry, inwentarz, inkaust, rumak, prażucha, desygnować, azali, prolongata, absolutorium, ruczaj, świekra, alkierz, ajuści
| Kancelaryzmy | |
|---|---|
| Archaizmy | |
| Wyrazy gwarowe | |
| Poetyzmy |
Poniższe kancelaryzmy zastąp wyrazami lub wyrażeniami neutralnymi, typowymi dla codziennej komunikacji:
wstąpić w związek małżeński,
uiścić opłatę,
nabyć towar,
nawiązać stosunek pracy,
środek płatniczy,
dokonać odbioru.
Tropy i figury semantyczne
Tropy i figury semantyczne często są wykorzystywane w działaniach perswazyjnych, np. w kaznodziejstwie, polityce i marketingu. Takie zabiegi przyciągają uwagę odbiorców i skupiają ją na komunikacie. Dzięki swojej atrakcyjności silniej też oddziałują na wyobraźnię i emocje adresatów.
Współcześni restauratorzy coraz częściej decydują się na operowanie nazwami potraw, które oddziałują na zmysły i wyobraźnię klienta. W tym celu posługują się słownictwem ekspresywnym i tropami stylistycznymi, np.
Aksamitny krem z białych warzyw ze śmietankową chmurką;
Polędwica z grilla na kurkowym łożu z tagiatelle szpinakowym uperfumowanym czosnkiem;
Plastry wędzonego oscypka przekładane słonecznymi pomidorami, podane na lustrze sosu malinowo‑buraczanego;
Rozśpiewany deser na lekkim rauszu.
Przeredaguj menu w taki sposób, by każda nazwa potrawy zawierała jakiś trop stylistyczny.
Przystawki
Śledź z cebulą
Sałatka grecka
Zupy
Pomidorowa ze śmietaną
Zupa grzybowa (zmiksowana)
Żurek
Dania główne
Schabowy z kapustą i ziemniakami
Kurczak, surówka i frytki
Kaczka z owocami, kluski śląskie, czerwona kapusta
Rolady wołowe z kaszą i buraczkami
Łosoś z gotowanymi warzywami i ryżem
Makaron z sosem pieczarkowo‑mięsnym
Desery
Szarlotka
Naleśniki z serem i polewą
Lody z owocami
Producenci farb do wnętrz, aby nazwać kolory swoich produktów, posługują się m.in. wyrażeniami synestezyjnymi, które polegając na przypisaniu określonemu zmysłowi wrażeń doświadczanych za pomocą innego zmysłu. Nawiązują one do zmysłu słuchu, np. wyciszony beż, smaku: gorzki żółty, pikantna czerwień, lub zapachu: piżmowy brąz. Wykorzystaj synestezję, aby wymyślić trzy nazwy dla barwy zielonej.
Składniowe środki stylistyczne
Stylistyczne nacechowanie tekstu można również osiągnąć dzięki zastosowaniu środków składniowych (figur retorycznych). Wśród nich wyróżniamy figury myśli, czyli środki służące intelektualnemu, emocjonalnemu i estetycznemu wzmocnieniu treści, oraz figury słów, czyli szczególne zestawienia wyrazów, przyciągające uwagę odbiorcy.
Figury myśli
to przeciwstawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo elementów wypowiedzi (najczęściej są to zdania) dla uzyskania wyższej ekspresji; kontrast znaczeniowy jest dodatkowo podkreślany przez podobną budowę tych elementów, np. mały batonik – wielka przyjemność; Zima wasza – wiosna nasza
to uroczysty zwrot do osoby, bóstwa, przedmiotu lub zjawiska; silnie oddziałuje
na odbiorcę i nadaje wypowiedzi patosu. Jest środkiem stylistycznym wykorzystywanym w stylu artystycznym, tekstach religijnych (np. początek „Modlitwy pańskiej”: Ojcze nasz lub „Pozdrowienia anielskiego”: Zdrowaś Mario),
jak i w wypowiedziach, których głównym celem jest perswazja (Rodacy!; Drodzy Rodzice!)
to użycie wyrazu lub wyrażenia w znaczeniu przeciwnym do ustabilizowanego; w wyniku zastosowania ironii zachodzi sprzeczność między dosłownym sensem wypowiedzi a ukrytym zamiarem nadawcy, np. Genialny matematyk z tego twojego brata: nie odróżnia koła od okręgu
to zestawienie dwóch przedmiotów osób lub zjawisk na podstawie jakiejś wspólnej cechy, np. zdrowy jak rydz, blady jak ściana, buty jak kajaki, wygląda jakby kij połknął; bardzo rozbudowane porównania nazywamy homeryckimi – od imienia Homera, który taki zabieg stosował w Iliadzie i Odysei; porównania składają się z dwóch członów połączonych słowami: jak, jakby, jak gdyby, niby, niczym, niż
(tego wyrazu używamy wtedy, gdy pierwszy człon porównania przyjmuje postać przymiotnika w stopniu wyższym), np.: Był tak czarny jakby wyszedł dopiero z kopalni.
Wypracowania gimnazjalistów uznano za ciekawsze niż prace licealistów.
nie wymaga odpowiedzi; zadawane jest po to, by wyrazić treści oczywiste i doskonale znane słuchaczowi, np. Czy syty zrozumie głodnego?, Jak można było żyć w kraju zrujnowanym wojną?
Figury słów
polega na pominięciu jakiegoś elementu w zdaniu; dzięki kontekstowi to przekształcenie nie powoduje jednak zakłóceń w zrozumieniu komunikatu, a umożliwia przekazanie go w skondensowanej formie, np. zmęczony? (zamiast: jesteś zmęczony?); smutek, to ta jesienna pogoda (zamiast: ogarnął mnie smutek, wywołała go jesienna pogoda)
to wyraz określający rzeczownik, uwydatniający właściwości osoby, przedmiotu i zjawiska, np. wysoka dziewczyna, zniszczona książka, wiosenny deszcz; dzięki epitetom nadawca może też ujawnić swój stosunek do przedmiotu wypowiedzi, np. zabawna dziewczyna, interesująca książka, uciążliwy deszcz
polega na zestawieniu podobnie brzmiących słów – spokrewnionych etymologicznie lub odległych znaczeniowo, np. Rząd żąda dyscypliny
to zamierzone powtórzenia konstrukcji składniowych; mogą one przybierać postać anafory, czyli powtórzeń wyrazów lub wyrażeń na początku wypowiedzeń lub fraz (Wędrówki górskie fascynowały mnie od dziecka. Wędrówki górskie odprężają mnie i paradoksalnie likwidują zmęczenie fizyczne. Wędrówki górskie już niedługo będą dla mnie sposobem zarabiania na chleb) lub epifory, czyli powtórzeń wyrazów lub wyrażeń na końcu wypowiedzeń lub fraz (Entuzjazm do pracy – znikł, satysfakcja z pracy – znikła, chyba pora zmienić zajęcie); oba zabiegi mają związek z paralelizmem składniowym, czyli podobną budową wypowiedzeń (socjolekt to społeczna odmiana języka, dialekt to regionalna odmiana języka); wymienione tu zabiegi porządkują wypowiedź, rytmizują ją i skupiają uwagę odbiorcy na istotnych, zdaniem nadawcy, treściach
to zastosowanie nienaturalnego szyku w celu uwypuklenia znaczenia pewnych słów lub treści
Dopisz po pięć epitetów do rzeczowników: poranek, smutek, tolerancja, fryzura.
Skorzystaj z dostępnych źródeł i zapisz po trzy hasła reklamowe, wykorzystujące:
antytezę,
anaforę,
grę słów.
Treść wyrażoną zdaniami oznajmującymi sformułuj za pomocą pytań retorycznych.
Praca daje ludziom poczucie niezależności.
Rodzice dla dziecka powinni być największym autorytetem.
Człowiek powinien mieć prawo do świętowania.
Uzupełnij:
Cisza jak ............ zasiał.
Pasuje jak .............. do kożucha.
Mieć serce jak .............
Wyjść jak .................. na mydle.
.............. jak szczygieł.
Wyrwał się jak ............ z konopi.
Znać się z kimś jak .......................
Korzystając z modlitewnika lub zasobów zgromadzonych w internecie, znajdź tekst „Litanii loretańskiej”. Następnie przeczytaj poniższe stwierdzenia i wskaż, które są prawdziwe, a które fałszywe.
W litanii wykorzystano anaforę, epiforę i elipsę., Zdecydowana większość segmentów litanii przybiera postać apostrofy., Żaden segment nie reprezentuje litoty., Niektóre segmenty mają formę porównań., W litanii posłużono się metaforą, nie zastosowano natomiast personifikacji., Wszystkie segmenty, które są określeniami Matki Boskiej, zawierają epitet.
| Prawda | |
|---|---|
| Fałsz |
Podczas lektury felietonów zamieszczanych w dziennikach i tygodnikach zwróć uwagę na ironię. Wynotuj pięć przykładów użycia tego środka językowego.
Poniżej zostały wypisane słowa klucze związane z tą lekcją. Zaproponuj ułożenie ich w określonej kolejności, zaczynając od, twoim zdaniem, najważniejszego. Uzasadnij krótko swój wybór. Słowa klucze: styl, środki stylistyczne, tropy, nacechowanie stylistyczne, słownictwo ekspresywne, wyrazy modne, archaizmy, kolokwializmy, zdrobnienia, zgrubienia, regionalizmy, wyrazy gwarowe.