Satyra w literaturze i sztuce. Ignacy Krasicki Żona modna

Satyra

Satyra (łac. satura - mieszania) - utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska - wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, instytucje życia publicznego sposoby zachowań i mówienia. Wypowiedź satyryczna wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia, wyrasta z poczucia niestosowności, szkodliwości czy absurdalności pewnych sytuacji, nie proponuje jednak żadnych rozwiązań pozytywnych, wzorów lub ideałów, jej naturalnym żywiołem jest ośmieszająca negacja. W związku z tą jednostronnością satyry zwykło się mówić, że przedstawia ona rzeczywistość w »krzywym zwierciadle«, zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie lub pomniejszenie. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykaturykarykaturakarykatury i groteskigroteskagroteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską, mimo to w starożytnej Grecji była ona reprezentowana w różnorodnych formach, m.in. w komediikomediakomedii. (…)
Wśród odmian twórczości satyrycznej zwykło się rozróżniać np: satyrę społeczno‑obyczajową (np. M. Rej, J. Kochanowski, W. Potocki, I. Krasicki) czy satyrę polityczną (np. Wolter, J. Ursyn Niemcewicz).

CART1 Źródło: Satyra, [w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 456–457.

Ignacy Krasicki Palinodia

Na co pisać satyry? Choć się złe zbyt wzniosło,
Przestańmy. Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło

CART2 Źródło: Ignacy Krasicki, Palinodia , [w:] Satyry i listy , oprac. Z. Goliński, Wrocław 1988, s. 87.

Ignacy Krasicki Żona modna

„A ponieważ dostałeś, coś tak drogo cenił,
Winszuję, panie Pietrze, żeś się już ożenił.”
–” Bóg zapłać.” – „Cóż to znaczy? Ozięble dziękujesz,
Alboż to szczęścia swego jeszcze nie pojmujesz?
Czyliż się już sprzykrzyły małżeńskie ogniwa?”
- „Nie ze wszystkim; luboćluboćluboć to zazwyczaj tak bywa,
Pierwsze czasy cukrowe.” - „Toś pewnie w goryczy?”
- „Jeszczeć!” - „Bracie, trzymaj więc, coś dostał w zdobyczy!
Trzymaj skromnie, cierpliwie, a milcz tak jak drudzy,
Co to swoich małżonek uniżeni słudzy,
Z tytułu ichmościowie, dla oka dobrani,
A jejmość tylko w domu rządczyna i pani,
Pewnie może i twoja?”– „Ma talenta śliczne:
Wziąłem po niej w posagu cztery wsie dziedziczne,
Piękna, grzeczna, rozumna”. – „Tym lepiej”. – „Tym gorzej.
Wszystko to na złe wyszło i zgubi mnie wsporzejwsporzejwsporzej;
Piękność, talent wielkie są zaszczyty niewieście,
Cóż po tym, kiedy była wychowana w mieście”.
– „Alboż to miasto psuje?” – „A któż wątpić może?
Bogdaj to żonka ze wsi!” – „A z miasta?” – „Broń Boże!
Źlem tuszyłtuszyćtuszył, skorom moją pierwszy raz obaczył,
Ale, żem to, co postrzegł, na dobre tłumaczył,
Wdawszy się już, a nie chcąc dla damy ohydy,
Wiejski Tyrsys, wzdychałem do mojej FilidyTyrsys, Filida, Filis Wiejski Tyrsys, wzdychałem do mojej Filidy.
Dziwne były jej gesta i misterne wdzięki,
A nim przyszło do szlubu i dania mi ręki,
Szliśmy drogą romansów, a czym się uśmiechał,
Czym się skarżył, czy milczał, czy mówił, czy wzdychał,
Wiedziałem, żem niedobrze udawał aktora,
Modna Filis gardziła sercem domatora.
I ja byłbym nią wzgardził; ale punkt honoru,
A czego mi najbardziej żal, ponętaponętaponęta zbioruzbiórzbioru,
Owe wioski, co z mymi graniczą, dziedziczne,
Te mnie zwiodły, wprawiły w te okowy śliczne.
Przyszło do intercyzyj0000000D6B1v38_000tp013intercyzy. Punkt pierwszy: że w mieście
Jejmość przy doskonałej francuskiej niewieście,
Co lepiej bo Francuzka potrafi ratować,
Będzie mieszkać, ilekroć trafi się chorować.
Punkt drugi: chociaż zdrowa, czas na wsi przesiedzi,
Co zima jednak miasto stołeczne odwiedzi.
Punkt trzeci: będzie miała swój ekwipażj0000000D6B1v38_000tp014ekwipaż własny.
Punkt czwarty: dom się najmie wygodny, nieciasny,
To jest apartamenta paradneapartamenta paradneapartamenta paradne dla gości,
Jeden z tyłu dla męża, z przodu dla jejmości.
Punkt piąty: a broń Boże! – Zląkłem się. A czego?
„Trafia się – rzekli krewni – że z zdania wspólnego
Albo się węzeł przerwie, albo się rozłączy!”
„Jaki węzeł?” „Małżeński”. Rzekłem: „Ten śmierć kończy”.
Rozśmieli się z wieśniackiej przytomni prostotyj0000000D6B1v38_000tp015z wieśniackiej przytomni prostoty.
A tak płacąc wolnością niewczesne zaloty,
Po zwyczajnych obrządkach rzecz poprzedzających
Jestem wpisany w bractwo braci żałujących.
Wyjeżdżamy do domu. Jejmość w złych humorach:
„Czym pojedziem?” „Karetą”. „A nie na resorach?”
Daliżj0000000D6B1v38_000tp016Daliż ja po resory. Szczęściem kasztelanicj0000000D6B1v38_000tp017kasztelanic,
Co karetę angielską sprowadził z zagranic,
Zgrał się co do szelągaszelągszeląga. Kupiłem. Czas siadać.
Jejmość słaba. Więc podróż musiemy odkładać.
Zdrowsza jejmość, zajeżdża angielska kareta.
Siada jejmość, a przy niej suczka faworyta.
Kładą skrzynki, skrzyneczki, woreczki i paczki,
Te od wódek pachnącychj0000000D6B1v38_000tp018wódek pachnących, tamte od tabaczki,
Niosą pudło kornetówj0000000D6B1v38_000tp019kornetów, jakiś kosz na fantyfantfanty;
W jednej klatce kanarek, co śpiewa kuranty,
W drugiej sroka, dla ptaków jedzenie w garnuszku,
Dalej kotka z kocięty i mysz na łańcuszku.
Chcę siadać, nie masz miejsca; żeby nie zwlec drogi,
Wziąłem klatkę pod pachę, a suczkę na nogi.
Wyjeżdżamy szczęśliwie, jejmość siedzi smutna,
Ja milczę, sroka tylko wrzeszczy rezolutna.
Przerwała jejmość myśli: „Masz waćpan kucharza ?”
„Mam, moje serce”. „A pfe, koncept z kalendarzakoncept z kalendarzakoncept z kalendarza,
Moje serce! Proszę się tych prostactw oduczyć!”
Zamilkłem. Trudno mówić, a dopieroż mruczyć.
Więc milczę. Jejmość znowu o kucharza pyta.
„Mam, mościa dobrodziejko”. „Masz waćpan stangrytastangrytstangryta?”
„Wszak nas wiezie”. „To furman. Trzeba od parady
Mieć inszego. Kucharza dla jakiej sąsiady
Możesz waćpan ustąpić”. „Dobry”. „Skąd?” „Poddany”.
„To musi być zapewne nieoszacowanynieoszacowanynieoszacowany -
Musi dobrze przypiekać reczuszkirecuszkireczuszki, łazanki,
Do gustu pani wojskiejwojskiejwojskiej, panny podstolankipodstolankapodstolanki.
Ustąp go waćpan. Przyjmą pana Matyjasza,
Może go i ksiądz pleban użyć do kiermaszakiermasz kiermasza.
A pasztetnik?” „Umiał ci i pasztety robić”.
„Wierz mi waćpan, jeżeli mamy się sposobić
Do uczciwego życia, weźże ludzi zgodnych,
Kucharzy cudzoziemców, pasztetników modnych,
Trzeba i cukiernika. Serwis zwierściadlany
Masz waćpan i figurki piękne z porcelanyfigurki z porcelanyfigurki piękne z porcelany ?”
„Nie mam”. „Jak to być może? Ale już rozumiem
I lubo jeszcze trybu wiejskiego nie umiem,
Domyślam się. Na wetywetywety zastawiają półkizastawiać półkizastawiają półki,
Tam w pięknych piramidach krajankikrajankakrajanki, gomółkigomółkagomółki,
Tatarskie zieletatarskie zieleTatarskie ziele w cukrze, imbierimbierimbier chiński w miodzie,
Zaś ku większej pociesze razem i wygodzie
W ładunkach bibułowych kmin kandyzowanykmin kandyzowanykmin kandyzowany,
A na wierzchu toruński piernikpiernikpiernik pozłacany.
Szkoda mówić, to pięknie, wybornie i grzecznie,
Ale wybacz mi waćpan, że się stawię sprzecznie.
Jam niegodna tych parad, takiej wspaniałości”.
Zmilczałem, wolno było żartować jejmości.
Wjeżdżamy już we wrota, spojźrzała z karety:
„A pfe, mospanie, parkan, czemu nie sztakietyj0000000D6B1v38_000tp01Asztakiety?”
Wysiadła, a z nią suczka i kotka, i myszka;
Odepchnęła starego szafarzaszafarzszafarza Franciszka,
Łzy mu w oczach stanęły, jam westchnął. W drzwi wchodzi.
„To nasz ksiądz pleban!” „KłaniamkłaniamKłaniam”. Zmarszczył się dobrodziej.
„Gdzie sala?” „Tu jadamy”. „Kto widział tak jadać!
Mała izba, czterdziestu nie może tu siadać”.
Aż się wezdrgnął Franciszek, skoro to wyrzekła,
A klucznicaklucznicaklucznica natychmiast ze strachu uciekła.
Jam został. Idziem dalej. „To pokój sypialny”.
„A pokój do bawienia?” „Tam, gdzie i jadalny”.
„To być nigdy nie może! A gabinet?” „Dalej.
Ten będzie dla waćpani, a tu będziem spali”.
„Spali? Proszę, mospanie, do swoich pokojów.
Ja muszę mieć osobne od spania, od strojów,
Od książek, od muzyki, od zabaw prywatnych,
Dla panien pokojowychpanna pokojowapanien pokojowych, dla służebnic płatnych”.
A ogród?” „Są kwaterykwaterakwatery z bukszpanu, ligustru”.
„Wyrzucić! Nie potrzeba przydatniego lustru,
To niemczyzna. Niech będą z cyprysów gaiki,
Mruczące po kamyczkach gdzieniegdzie strumyki,
Tu kioskkioskkiosk, a tu meczecik, holenderskie wannyholenderskie wannyholenderskie wanny,
Tu domek pustelnika, tam kościół Dyjannykościół Dyjanny kościół Dyjanny.
Wszystko jak od niechcenia, jakby od igraszki,
BelwederekbelwederekBelwederek maleńki, klateczki na ptaszki,
A tu słowik miłośnie szczebiocze do ucha,
Synogarlica jęczy, a gołąbek grucha,
A ja sobie rozmyślam pomiędzy cyprysy
Nad nieszczęściem PameliPamelaPameli albo HeloisyHeloizaHeloisy...”
Uciekłem, jak się Jejmość rozpoczęła żżymać,
Już też więcej nie mogłem tych bajek wytrzymać.
Uciekłem. Jejmość w rządy. Pełno w domu wrzawy,
Trzy sztafetyj0000000D6B1v38_000tp01Bsztafety w tygodniu poszło do Warszawy,
W dwa tygodnie już domu i poznać nie można,
Jejmość w plantyj0000000D6B1v38_000tp01Cplanty obfita, a w dziełach przemożna,
Z stołowej izby balkij0000000D6B1v38_000tp01Dbalki wyrzuciwszy stare,
Dała sufit, a na nim Wenery ofiaręj0000000D6B1v38_000tp01EWenery ofiarę.
Już alkowaj0000000D6B1v38_000tp01Falkowa złocona w sypialnym pokoju,
Gipsem wymarmurzony gabinet od stroju.
Poszły słojki z apteczki, poszły konfitury,
A nowym dziełem kunsztu i architektury
Z półek szafy mahoni, w nich książek bez liku,
A wszystko po francusku: globus na stoliku,
BuduarbuduarBuduar szklni się złotem, pełno porcelany,
Stoliki marmurowe, zwierściadlane ściany.
Zgoła przeszedł mój domek warszawskie pałace,
A ja w kącie nieborak, jak płacę, tak płacę.
To mniejsza, lecz gdy hurmem zjechali się goście,
Wykwintne kawalery i modne imoście,
Bal, maszki, trąby, kotły, gromadna muzyka,
Pan szambelanszambelanszambelan za zdrowie jejmości wykrzyka,
Pan adiutant wypija moje stare wino,
A jejmość w kącie szepcząc z panią starościną,
Kiedy ja się uwijam jako jaki sługa,
Coraz na mnie pogląda, śmieje się i mruga.
Po wieczerzy fejerwerk. Goście patrzą z sali;
Wpadł szmermelszmermelszmermel między gumnagumnogumna, stodoła się pali.
Ja wybiegam, ja gaszę, ratuję i płaczę,
A tu brzmią coraz głośniej na wiwat trębacze.
Powracam zmordowany od pogorzeliska,
Nowe żarty, przymówki, nowe pośmiewiska.
Siedzą goście, a coraz więcej ich przybywa,
Przekładam zbytni ekspensekspens, jejmość zapalczywa
Z swoimi czterma wsiami odzywa się dwornie.
„I osiem nie wystarczy” – przekładam pokornie.
„To się wróćmy do miasta”. Zezwoliłem, jedziem;
Już tu od kilku niedziel zbytkujemzbytkowaćzbytkujem i siedziem.
Już... ale dobrze mi tak, choć frasunek bodzie,
Cóż mam czynić? „Próżny żal, jak mówią, po szkodzie”.

Żona_modna Źródło: Żona modna, [w:] Ignacy Krasicki, Bajki i satyry, Dragon Bielsko-Biała 2019, s. 25–31.