Osadnictwo i zmiany społeczno‑gospodarcze na ziemiach polskich w XII‑XIV wieku
Osadnictwo i zmiany społeczno‑gospodarcze na ziemiach polskich w XII‑XIV wieku
Ziemie polskie w średniowieczu przechodziły olbrzymie zmiany społeczne i gospodarcze. Zakładano nowe miasta i osady, rozwijał się handel wraz z różnymi gałęziami rzemiosła. Terytoria pod panowaniem piastowskich władców w okresie rozbicia dzielnicowego wkraczały w nowy etap rozwoju.
Czym były zmiany?
Wyobraźmy sobie, że żyjemy w rodzinie, w której od pokoleń wszyscy mówią tym samym językiem. Mają ten sam krąg znajomych. Wykonują od lat tę samą pracę. Mieszkają w tej samej drewnianej chałupie. Nagle w krótkim czasie do rodziny zostają wprowadzeni nowi ludzie. Wielu używa obcego języka. Przebudowują dom. Uczą, jak w nowy sposób wykonywać dotychczasowe prace. Wprowadzają nowe zwyczaje. Rodzina się bogaci, ale też staje przed dylematem: jak zachować wspólnotę? Jak dalej być jednością? Właśnie tak głębokie zmiany dotknęły Polskę w XIII–XIV wieku.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R14AMPVEbVlr7
Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Rewolucja społeczna i gospodarcza na ziemiach Piastów w XIII wieku”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment mapy świata, regał, kwiaty. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2015.
Przed zmianą: gospodarka ziem polskich w X–XII wieku
W gospodarce średniowiecza najważniejsza była produkcja żywności. W Polsce, podobnie jak w całej Europie, głód był stałym zjawiskiem. Dlatego żywność była podstawową walutą. Władcy gromadzili zebrane daniny, by z ich pomocą opłacić drużynę, jak też wspierać ludność w okresach klęsk. Samowystarczalność gospodarcza i handel wymienny (wymiana towaru za towar) były najważniejszymi cechami gospodarki kraju Piastów do połowy XIII wieku. Pieniędzmi posługiwały się przede wszystkim elity. To wojownicy i możni związani z władcą otrzymywali od niego cenne monety. To oni zaopatrywali się u przybywających z daleka kupców w broń, ozdoby i inne towary luksusowe. Początkowo w zamian sprzedawali niewolników, potem futra, ostatecznie jednak w handlu konieczne było używanie monet.
Czy Polacy płacili monetami?
Pierwsze monety wybijano w Polsce za czasów Bolesława Chrobrego. Nie było ich jednak wiele. Do połowy XI wieku większość monet używanych w kraju Piastów pochodziła z zewnątrz, przede wszystkim z terytorium Cesarstwa Niemieckiego. Część z nich pozyskiwano w trakcie działań wojennych. Z pewnością otrzymywano je także od kupców jako podatek lub zapłatę za towary kupowane przez nich w Polsce. W XII wieku zwiększył się w obiegu udział monet polskich władców. Nadal służyły one przede wszystkim do opłacania transakcji członków elity państwa.
W Polsce w X–XII wieku żywność produkowano w sposób przekazywany z pokolenia na pokolenie. Warzywa uprawiano przy domach, nieco dalej znajdowały się pola uprawne, które wykorzystywano zgodnie z modelem tak zwanej dwupolówki – użytkowano mniej więcej połowę pól uprawnych w jednym roku, a pozostała część ziemi leżała w tym czasie odłogiem. Za polami rozciągały się łąki i las. Las dostarczał materiału budowlanego dla powstających domów w osadach i miastach oraz owoców runa leśnego - dodatkowego pokarmu dla zwierząt hodowlanych i ludzi. Narzędzia wykorzystywane do uprawy roli najczęściej były wykonane z drewna. Niestety szybko się zużywały. Ziarno mielono za pomocą ręcznych żaren.
Pierwsze, zapisane zdanie w języku polskim
Przetwarzanie ziarna na mąkę było przede wszystkim zajęciem kobiet. Nie oznaczało to jednak przypisania im tylko tego rodzaju pracy.
Poniższy fragment Księgi henrykowskiej zawiera treść dotyczącą mielenia ziaren na mąkę. W nim także zapisano pierwsze zdanie w języku polskim.
Liber fundationis claustri Sance Marie Virginis in Heinrichow, czyli Księga henrykowskaGdy zaś tam przez pewien czas przemieszkiwał [Czech Boguchwał], pojął za żonę córkę jakiegoś kleryka, chłopkę grubą i zupełnie niezdarną. Lecz trzeba wiedzieć, że za owych dni były tu w okolicy młyny wodne ogromnie rzadkie, przeto żona tego Bog[uch]wała Czecha stała bardzo często przy żarnach mieląc. Współczując jej mąż Bog[uch]wał mówił: „Sine, ut ego etiam molam” [Odpocznij, bym i ja także mełł] – to jest po polsku: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” [Daj, żebym ja mełł, a ty odpocznij]. Tak ów Czech na zmianę mełł z żoną i często obracał kamień tak jak żona.
Źródło: Liber fundationis claustri Sance Marie Virginis in Heinrichow, czyli Księga henrykowska, oprac. R. Grodecki, Wrocław 1991. Tekst skrócony i zmodyfikowany.
Wskaż właściwe dokończenie zdania: Boguchwał zmieniał żonę przy mieleniu zboża, ponieważ:
- była to ciężka praca i chciał jej pomóc.
- nie miał nic innego do zrobienia.
- lubił szum mąki spadającej do misy z żaren.
Wraz z podziałem Polski na księstwa, w 1138 roku, dochód książąt władających niewielkimi księstwami bardzo zmalał. Stale rosły natomiast koszty utrzymania dworu na poziomie zgodnym z ówczesnymi modami. Wzrosło więc zainteresowanie książąt zmianami, które mogłyby przynieść im większe korzyści ze sprawowania kontroli nad chłopami. Zainteresowany zwiększeniem wydajności produkcji rolnej był też Kościół katolicki, który od XII wieku zaczął budować w głównych grodach kosztowne świątynie. Prócz tego od XIII wieku rozszerzała się sieć parafii wiejskich, rosła też liczba klasztorów utrzymujących się z dóbr ziemskich. Stan równowagi między potrzebami elit a wpływami ze świadczeń poddanych został zachwiany.
Nowa gospodarka i nowe społeczeństwo XIII wieku
Wobec zwiększających się potrzeb próbowano znaleźć nowe źródła dochodu. W II poł. XII w. przyznawano specjalne przywileje nielicznym przybyszom, którzy chcieli trudnić się handlem. Tworzono całe osady, których mieszkańcy żyli według tak zwanego prawa gości. Przybysze, zwolnieni z części świadczeń na rzecz księcia, płacili mu daniny w monecie, a nie w towarze. Liczba tych „gości” była jednak niewielka. Decydujące okazały się działania książąt śląskich: Bolesława I Wysokiego i i jego syna Henryka I Brodatego. To oni ściągnęli do Polski znaczną liczbę osadników z Niemiec. Książęta przyznali klasztorom ogromne obszary ziemi do zagospodarowania. Na okres kilkunastu lub kilkudziesięciu lat zwalniano nowych osadników z podatków i godzono się na posługiwanie się przez nich ich własnym prawem. Henryk I założył pierwsze w Polsce miasta na wzór zachodnioeuropejski: Złotoryję i Środę Śląską. Osadnicy zajmowali dotychczasowe nieużytki, karczowali lasy, osiadali na terenach górzystych. Miasta zaludniali wyspecjalizowani rzemieślnicy i kupcy trudniący się handlem, zarówno tym lokalnym, jak i dalekosiężnym.
Przybywający z Zachodu osadnicy mogli zakładać nowe osady albo zamieszkać w już istniejących. Zawsze jednak precyzyjnie określano ich prawa. A te bardzo się różniły od praw, które dotyczyły dotychczasowych mieszkańców.
Przeczytaj fragment dokumentu Henryka I Brodatego z 1221 r. i zaznacz na niebiesko obowiązki nowych osadników, zaś na zielono - dotychczasowych, polskich chłopów.
zielony niebieski
My, Henryk, z Bożej łaski książę Śląska, na prośbę opata [klasztoru] Świętej Marii [Panny na Piasku] we Wrocławiu [...] nadajemy prawo niemieckie gościom mieszkającym w Krzydlinie, Budziszowie, Tyńcu, Oleśniczce, Sobótce, Wirach, Zebrzydowie [...] w ten sposób, że będą wolni od posług, do których zobowiązani są Polacy według zwyczaju krajowego, a które pospolicie nazywa się: przewóz, ślad, przesieka, i od danin, które powinny być pobierane, to jest stróża, podworowe i tym podobne. Zastrzegamy jednak, że z każdego łanu płacącego [daninę] opatowi pobierać będziemy dwie miary, jedną pszenicy, drugą owsa. Przy budowie grodów pomagać mają w wypadkach koniecznych, na wyprawy wojenne chodzić będą tak, jak inni Niemcy.
W wyniku wprowadzonych zmian dochody książąt Śląska szybko rosły, więc przykład z nich brali także pozostali Piastowie. Z ich inicjatywy powstawały miasta i wsie, część dawnych osad była reformowana według nowych wzorów. Wymiana towaru za towar traciła na znaczeniu, coraz częściej używano monet. Chłopi korzystali z pieniądza, spłacając zobowiązania właścicielowi wsi. Monetę o małej wartości wykorzystywano do zakupów i sprzedaży towarów w miastach. Zmieniał się sposób uprawiania ziemi. Dwupolówkę wyparła wydajniejsza trójpolówka (zmieniające się w toku 3 lat kolejno 3 uprawy na polach: ozime, jare, ugór). Do mielenia zboża coraz częściej wykorzystywano młyny wodne i wiatraki. Rozpoczęto planowe zakładanie stawów i hodowlę ryb. Miasta stały się ośrodkami usługowymi dla całej rolniczej okolicy: mieszkali w nich kupcy i rzemieślnicy.
Dlaczego trójpolówka ułatwiała uprawę i zwiększała plony?
Monety wczesnośredniowieczne były zbyt cenne, by można było nimi płacić za drobne usługi lub niewielkie ilości towarów. Dopiero pojawienie się mających małą wartość denarów, a zwłaszcza cieniutkich brakteatów umożliwiło płacenie nimi przez chłopów czy niezamożnych mieszczan. Zmniejszenie wartości monet książęcych utrudniało z kolei transakcje zakupu towarów o wysokiej wartości. Dlatego w XIII wieku w Czechach i na Śląsku, a w XIV w Królestwie Polskim wypuszczono nową monetę, bitą dwustronnie z grubej blachy srebrnej – grosze (łac. moneta grossa – gruba moneta).
Opisz różnicę pomiędzy brakteatem a groszem praskim.
Zmiany gospodarcze były możliwe bo pojawiły się nowe narzędzia. Drewniane radła zostały zastąpione przez pługi zaopatrzone w żelazne lemiesze. Pozwalały one orać ziemię głębiej i dokładniej, zwiększając tym samym szanse na jej lepsze użyźnienie i wyższe plony. Pojawiło się dużo narzędzi żelaznych. Powstawało coraz więcej młynów. Rozwijał się transport rzeczny, ale korzystano także z dróg. Zabezpieczenie dróg przed napastnikami rabującymi podróżnych stało się jednym z podstawowych zadań książąt. Miało to tak wielkie znaczenie, że gdy władcy nie byli w stanie wywiązywać się z tego obowiązku, miasta i rycerze zawiązywali specjalne związki strzegące pokoju.
Rozpowszechnienie młynów wodnych i wiatraków w XIII–XIV wieku było drugą – po udomowieniu zwierząt pociągowych – rewolucją na ziemiach polskich. Młyny w miastach i wsiach umożliwiły przerabianie dużej ilości ziarna na mąkę i wymagały niewielu osób obsługi w porównaniu do żaren. Napędzane wodą koło obrotowe młyna zasilało też mechanizmy konstrukcji do wytwarzania innych dóbr (wytwarzanie i farbowanie tkanin, obróbka skór).
W życiu społecznym największą nowością było powstanie miast. Mieszczanie nadzorowani przez urzędnika książęcego – wójta – rządzili się własnym prawem miejskim. Sądy sprawował wójt wraz z przedstawicielami mieszczan – ławnikami. Z biegiem czasu, gdy wzrosła niezależność miast, znaczenie wójta zmalało. Władzę w mieście zaczęła sprawować wybierana przez mieszczan rada i stojący na jej czele burmistrz. Mieszkańcy miast byli dość zamożni. Natomiast książętom zawsze brakowało pieniędzy, chętnie więc pożyczali je od mieszczan, w zamian przyznając im przywileje. W XIII–XIV wieku mieszczanie odgrywali ważną rolę zarówno w życiu gospodarczym, jak i politycznym Polski.
Lokacje miast i wsi
Założenie wsi lub miasta to lokacja. Organizatorem na zlecenie pana (np. księcia) był zasadźca, który po lokacji w mieście obejmował funkcję wójta, w założonej wsi zostawał sołtysem. Zakładane w średniowiecznej Polsce miasta powstawały według kilku bardzo podobnych planów. Dostosowywano je jedynie do ukształtowania terenu. Zawsze zachowywano podstawowe elementy: rynek z ratuszem – siedzibą władz miejskich, kościół parafialny położony w pobliżu, domy mieszkalne budowane na prostokątnych lub kwadratowych działkach (stąd nazwa: kwartał) odgrodzonych ulicami.
Inaczej było na wsi. Nowi osadnicy płacili czynsz w pieniądzu ustalony w umowie z właścicielem ziemi i byli zwolnieni z większości świadczeń na rzecz księcia. Tych, którzy zakładali nowe wsie, często na wiele lat zwalniano z podatków. Mówiono wówczas, że powstawały one na „surowym korzeniu”, czyli w miejscach dotąd pozbawionych osad. Osadnicy podlegali władzy sądowniczej sołtysa, ale ich reprezentanci tworzyli skład sądu – ławy obradującej pod jego przewodnictwem. Podobnie jak w miastach mieszkańcy wsi w większym niż dotąd stopniu cieszyli się wolnością gospodarczą i samorządem. Poszczególne wsie nie miały jednak takiej siły ekonomicznej jak miasta, a chłopi nigdy nie zaistnieli w państwie jako odrębna siła polityczna.
Zadania wynikające z lokacji nowej osady
Przekazanie przywileju lokacyjnego – właściciel ziemi, decydując się na założenie nowej wsi, szukał tak zwanego zasadźcy. Był to człowiek, który dysponując pisemnym przywilejem pana wsi dla przyszłych mieszkańców, szukał osadników i organizował ich pierwsze kroki w nowym miejscu. W zamian otrzymywał od właściciela wsi wynagrodzenie, często zostawał sołtysem w nowej wsi, otrzymując spory majątek ziemski.
Karczowanie lasu – wsie zakładane na tak zwanym „surowym korzeniu” najczęściej powstawały na terenie zalesionym. Zanim więc wyznaczono miejsca pod zabudowę domów i pola, należało oczyścić przestrzeń z drzew i zarośli.
Budowa domów – kolejnym krokiem było wzniesienie zabudowań z wykorzystaniem drewna pozyskanego podczas karczunku lasu.
Więcej ludzi, więcej języków
U schyłku XII wieku ziemie Piastów zamieszkiwali ludzie posługujący się tym samym językiem, żyjący według zbliżonych norm kultury. Decydujące znaczenie dla zwiększenia liczby ludności miały wyższe plony, które uzyskiwano dzięki nowym sposobom uprawy roślin. Więcej żywności dawało szansę na utrzymanie przy życiu większej liczby dzieci i zmniejszenie śmiertelności dorosłych. Dodatkowo przybycie w 2. połowie XII i w XIII wieku osadników z Niemiec, Flandrii, Walonii spowodowało, że kraj stawał się coraz ludniejszy.
Na podstawie mapy wypisz obszary, które były najgęściej zaludniane przez niemieckich kolonistów i te, do których nowi osadnicy rzadko docierali. Wyjaśnij, dlaczego.
Różnice w tempie zmian społecznych i gospodarczych, jakie zachodziły w średniowiecznej Polsce w poszczególnych regionach, widać w zestawieniu liczby nowych miast.
Zapoznaj się z poniższą tabelą. Ustal, który z regionów cechował najwyższy stopień urbanizacji w XIII w. i dlaczego. Napisz swoją odpowiedź.
Region | Liczba nowych miast |
Kujawy, ziemie dobrzyńska, łęczycka, sieradzka | 26 |
Małopolska | 29 |
Mazowsze | 4 |
Pomorze Gdańskie | 5 |
Śląsk | 128 |
Wielkopolska | 38 |
Łącznie | 230 |
Zachodzące w XIII wieku przemiany w sytuacji gospodarczej, etnicznej i kulturowej różnych prowincji Polski pogłębiały ich odrębność polityczną. To zaś prowadziło do rozwoju poczucia niezależności regionów. Równocześnie jednak zróżnicowanie etniczne w regionach nie wywoływało większych napięć społecznych. Jednak mieszanie się grup etnicznych poprzez małżeństwa mieszane powodowało, że prawo różnicowało się nie przez wzgląd na przynależność etniczną, lecz stanową. Przede wszystkim było się rycerzem, chłopem, mieszczaninem czy duchownym. Dopiero w drugiej kolejności – Polakiem, Niemcem, Fryzyjczykiem...
Od wielu lat historycy zastanawiają się nad tym, jak rycerze przybywający z Zachodu wpływali na zmiany wśród miejscowych elit. Szczególnie interesującym przykładem jest Śląsk, którego rycerstwo w ciągu XIV–XV wieku przyjęło w większości kulturę niemiecką. Nie zawsze tak było.
Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Pochodzenie – gospodarka – politykaPrzyczyny ekonomiczne powodowały, że liczba obcych feudałów osiadających na Śląsku nie mogła być wielka. Interes wielkiej własności przyczyniał się do tego, że przybyszom tylko rzadko udawało się zebrać większy majątek. W rezultacie elita społeczna przez cały czas, aż do końca XIII w., pozostawała słowiańska, śląska czy ściślej polska. Wywoływało to wśród napływającego rycerstwa chęć jak najszybszego upodobnienia się do miejscowego otoczenia. Charakterystycznego przykładu w tej mierze dostarcza rodzinna legenda Reichenbachów, kreująca na przodka tej niemieckiej rodziny niejakiego Wojsława, cześnika sandomierskiego. Dowodem asymilacji jest też noszenie imion słowiańskich przez potomków przybyszów, i to nawet w wypadkach, kiedy nie płynęła w ich żyłach kropla polskiej krwi [...].
Źródło: M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Pochodzenie – gospodarka – polityka, Wrocław 1980, s. 22.
Przeczytaj powyższy fragment pracy historyka opisującego sytuację na Śląsku w XIII wieku. Zapisz dwie przyczyny wrastania przybyszów w lokalną społeczność możnych.
Żydzi na ziemiach piastowskich
Początki sporadycznego osiedlania się Żydów na ziemiach polskich sięgają okresu wypraw krzyżowych (XI wiek) i wiążą się z ucieczką przed prześladowaniami ludności żydowskiej zamieszkującej miasta niemieckie. Do większej migracji doszło w wiekach XII i XIII. Żydzi osiedlali się głównie na Śląsku: w połowie XIV byli obecni w ponad 20 ośrodkach miejskich Śląska, w tym we Wrocławiu. Trudnili się handlem i rzemiosłem, zajmowali biciem monet, a część z nich także – lichwą.
W 1264 roku władca śląski Bolesław V Pobożny nadał Żydom statut, zwany od miasta jego ogłoszenia kaliskim. Statut gwarantował Żydom autonomie wewnętrzną oraz nadawał prawa, między innymi prawo prowadzenia działalności gospodarczej i swobodnego podróżowania, zapewniał pełną ochronę własności, zabraniał napadania na synagogi i cmentarze żydowskie oraz porywania dzieci żydowskich w celu ich ochrzczenia. Dzięki statutowi Żydzi stawali się bezpośrednimi poddanymi monarchy, wyłączonymi z jurysdykcji lokalnej. Przywilej kaliski został potwierdzony przez kolejnych władców zjednoczonego Królestwa Polskiego i obowiązywał do końca XVIII wieku.
Jak według Ciebie brzmiał zamieszczony na niej napis?
- Gniezno miasto
- Wielkopolska
- Mieszko król
Społeczeństwo na ziemiach Piastów po zmianach
Polska w XIII–XIV wieku, w porównaniu z tą sprzed kilku stuleci, była krajem ludniejszym. Zamieszkiwała ją dużo bardziej zróżnicowana – pod wieloma względami – ludność. Jednocześnie była też krajem o kulturze bliższej tej, która charakteryzowała społeczności Europy Zachodniej. Nie przypadkiem część badaczy mówi o „europeizacji” Polski i krajów sąsiednich właśnie w XIII wieku. Ale ceną za przyśpieszone zmiany cywilizacyjne i kulturowe było osłabienie spójności społeczeństwa Polski.
Na polecenie księcia Brzegu w XIV wieku, na Śląsku, wykonano bogato ozdobiony rękopis zawierający „Żywot św. Jadwigi”. Znalazły się w nim dwie interesujące miniatury. Pierwsza przedstawia moment przekazania Henrykowi I Brodatemu jego przyszłej żony, Jadwigi hrabianki Andechs. Księciu i rodzinie Jadwigi towarzyszą dworzanie.
Zwróć uwagę na wygląd Polaków towarzyszących władcy Śląska i niemieckich rycerzy z otoczenia Jadwigi. Jakie dostrzegasz różnice? Co może wynikać z owych przedstawień?
Na podstawie wiedzy pozyskanej w materiale wyjaśnij, dlaczego ziemie piastowskich książąt na Dolnym Śląsku były obszarem, na którym częściej osiedlali się nowi osadnicy i zakładano nowe miasta. Odpowiedź uzasadnij.
W tym samym rękopisie znajduje się druga miniatura: przedstawienie bitwy pod Legnicą. Wojska Henryka II Pobożnego, po prawej stronie, składać się miały głównie ze Ślązaków. Herby na tarczach wskazują na członków wielu rodów niemieckich, których obecność na Śląsku była poświadczona pierwszy raz dopiero w 2. połowie XIII wieku. Autorowi chodziło jednak o wskazanie ich ścisłego związku ze Śląskiem, nie zaś o przedstawienie prawdziwego składu armii Henryka II. Księciu towarzyszą też inni wojownicy.
Ćwiczenia
Opisując zdarzenia, które miały miejsce na terenie współczesnej Polski, używamy określenia „historia Polski” i traktujemy dobro kraju jako cel. Jest to główne kryterium, za pomocą którego oceniamy te wydarzenia. Musimy jednak pamiętać, że dla ludzi ówcześnie żyjących „dobro Polski” nie musiało być wartością najwyższą. Przeczytaj fragment opracowania badacza dziejów Polski w XIII wieku.
Konflikty narodowościowe na pograniczu niemiecko-słowiańskim w XIII---XIV w. i ich zasięg społecznyGłównym i na ogół jedynym celem panujących [...] była [...] melioratio terrae [ulepszenie ziemi], a więc lepsze zagospodarowanie obszarów kraju – poprzez zwiększenie gęstości zaludnienia, ulepszenie metod gospodarki rolnej, ułożenie stosunków panów i poddanych na nowych podstawach, ożywienie życia miejskiego, handlu itp. Panujący utożsamiał dobro kraju ze swoim własnym [...]. Książę zyskiwał wdzięczność i poparcie kolonistów i mógł liczyć na to w konfliktach z niechętnymi sobie elementami spośród starego możnowładztwa i duchowieństwa.
Źródło: B. Zientara, Konflikty narodowościowe na pograniczu niemiecko-słowiańskim w XIII---XIV w. i ich zasięg społeczny, „Przegląd Historyczny” 1968, s. 203.
Zdaniem historyka książęta, wspierając przemiany gospodarcze i społeczne...
- lekceważyli interes kraju.
- dbali o kraj, dążąc do wzmocnienia swojej władzy.
- działali pod przymusem możnych.
Ustaw w kolejności narzędzia rolne pojawiające się w Polsce.
Ułóż w takiej kolejności herby miast, aby przedstawiały ewolucję narzędzi do orki ziemi.
Słownik
(łac. Zins – czynsz) opłata za użytkowanie gruntu; zgodnie z prawem niemieckim oddawana przez osadników właścicielowi lokowanej osady
(łac. locare – kłaść, osadzać) – w średniowieczu zakładanie nowej osady (wiejskiej lub miejskiej) zgodnie z określonymi normami prawnymi; lokacji dokonywano tez na istniejących już osadach, zmieniając ich organizacje
poprzednik sochy, drewniane narzędzie rolnicze służące do robienia bruzd w ziemi
drewniane narzędzie rolnicze, wyposażone w podwójny rylec (jedna jego końcówka była dłuższa, druga krótsza)
ziemia, która po poprzednim zbiorze zbóż pozostaje nieuprawiana przez dłuższy czas po to, aby odzyskała swoją żyzność
to w średniowieczu osoba wyznaczona przez właściciela ziemi do organizacji lokacji osady
forma świadczenia opłacanego przez wasala na rzecz władcy, w zamian za ochronę i możliwość osiedlenia się na terenach pod kontrolą zwierzchnika
moneta wybijana stemplem tylko z jednej strony, ponieważ w XIII–XIV wieku blacha, z której były wykonywane, była zbyt cienka, by można było z dwóch stron uderzyć w nią stemplem
Społeczeństwo stanowe - zbiorowość funkcjonująca w średniowiecznym systemie feudalnym; społeczeństwo dzielono na grupy umieszczane wedle hierarchii, uzależnionej od zamożności i prestiżu - rycerstwo, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi