Od Polski etnicznej do wielonarodowego mocarstwa - społeczeństwo polskie od XIV do XV wieku
Od unii w Krewie do II pokoju toruńskiego
Wybór na królewskiego męża księcia litewskiego Jagiełły nie był decyzją łatwą zarówno dla Polaków, jak i dla Litwinów. Elity chrześcijańskiej Europy również uznały to rozwiązanie za kontrowersyjne. Władca ludu, który jeszcze nie tak dawno pustoszył ziemie polskie i walczył z chrześcijańskimi rycerzami, miał być teraz koronowany na króla Polski. Ponadto Litwini obawiali się, że charakter zawartej w 1385 r. w Krewie unii okaże się niekorzystny dla ich państwa, ponieważ postawi je wraz z litewskim społeczeństwem na pozycji drugorzędnej.
Zacieśnianie relacji polsko‑litewskich
Od początku próby bliższej współpracy i zacieśnienia sojuszy spotykały się ze znaczną niechęcią Litwinów, związaną zarówno z oporem przed chrystianizacją, jak i z ambicjami Witolda, stryjecznego brata Jagiełły. Od lat dążył on do samodzielnej władzy w księstwie, nie wzbraniając się nawet przed układem z wrogimi Krzyżakami. Sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej po śmierci Jadwigi – zniknęła bowiem podstawa zasiadania Jagiełły na tronie polskim. Ostatecznie polscy możni zaakceptowali Władysława Jagiełłę jako samodzielnego króla Polski i powierzyli mu pełnię władzy. Również jego związki z Litwą zostały ustalone wraz z potwierdzeniem unii w 1401 r. Akceptowano wówczas odrębność państw, a także związek polityczny obu wspólnot. Pozwoliło im to wspierać się w konflikcie z wrogami, zwłaszcza z zakonem krzyżackim.
Jakie cechy obu postaci ukazał Matejko?
Zwycięstwo w wielkiej wojnie z lat 1409–1411 i zawarcie I pokoju toruńskiego dobitnie pokazało korzyści płynące z unii. Doprowadziło to do ponownego zawarcia unii w 1413 r. w Horodle. Zgodnie z nią oba państwa miały ściśle ze sobą współpracować w zakresie polityki zagranicznej oraz nie zawiązywać sojuszów z wrogimi sobie państwami. Nadto litewskie rody (bojarzy) zyskały przywileje należne polskiej szlachcie.
Pomimo problemów we wzajemnych relacjach oba państwa odsunęły od siebie śmiertelne zagrożenie ze strony Krzyżaków. Trwająca z przerwami wojna z zakonem, której początek datuje się na 1409 r., zakończyła się w 1422 r. Pokój zawarty między Polską, Wielkim Księstwem Litewskim i Krzyżakami nad jeziorem Mielno (tzw. pokój mełneński) ograniczył dotychczasową potęgę zakonu i jego ekspansywne zamiary. Dużo zyskała Litwa – Krzyżacy zrzekli się pretensji do Żmudzi. Ustanowiona wówczas granica prusko‑litewska przetrwała do 1919 r.
Wymień miejsca zawarcia unii polsko‑litewskich.
Prusy Królewskie i Zakonne
Spójrz na mapę państwa zakonu w okresie jego największej świetności. Na liście poniżej wskaż te współczesne państwa, których ziemie były w XV w. zarządzane przez rycerzy zakonnych.
- Austria
- Belgia
- Estonia
- Grecja
- Litwa
- Łotwa
- Niemcy
- Polska
- Rosja
- Węgry
Jednak zakończenie wielkiej wojny nie złagodziło napiętych stosunków polsko‑krzyżackich, obie bowiem strony nie czuły się całkowicie usatysfakcjonowane z przyjętych postanowień. Kryzys gospodarczy, który objął państwo zakonne, a także rosnące niezadowolenie z krzyżackich rządów doprowadziły do powstania Związku Pruskiego (1440 r.) i wybuchu w 1545 r. powstania antykrzyżackiego. Panujący wówczas Kazimierz Jagiellończyk zadecydował o wydaniu aktu wcielającego Prusy do Polski, co było jedną z przyczyn wybuchu kolejnej wojny między zakonem a państwem polsko‑litewskim. Trwała ona 13 lat (1454–1466) i zakończył ją II pokój toruński. Polska odzyskała ziemię chełmińską oraz Pomorze Wschodnie, a także Warmię, Malbork i Elbląg – nazywane odtąd Prusami Królewskimi. Reszta ziem należących do zakonu, ze stolicą w Królewcu, zyskała nazwę Prus Zakonnych.
Wskaż króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Porównaj zachowanie strony polskiej i krzyżackiej.
Ćwiczenia
Zaznacz w tekście Pawła Włodkowica powody, dla których uważa on najazdy Krzyżaków na Litwę za rzecz złą.
czerwony
[...] nie jest dozwolone zmuszać niewiernych bronią albo uciskami do wiary chrześcijańskiej, ponieważ ten tryb jest krzywdą bliźniego, a nie należy czynić złych rzeczy, aby wynikały dobre.[...] w żaden sposób nie należy tolerować [...], że chrześcijanie gromadzą się [...] celem napadania niewiernych wskutek tego, że są niewiernymi, czy się mówi, że to w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej, gdyż pod pretekstem pobożności nie należy popełniać bezbożności [...]. Wszyscy bowiem dobrowolnie udzielający pomocy Krzyżakom w napadaniu na spokojnych niewiernych nie mogą być uniewinnieni od śmiertelnego grzechu [...]. Nie niesie bowiem pomocy ten, kto pomaga w grzeszeniu. [...] Natomiast wojna Hiszpanów przeciw Saracenom [tj. rekonkwista – P.W.] jest sprawiedliwa [...] dlatego, że [jest prowadzona] dla odzyskania ziem chrześcijańskich [...]. Bezbożne i niedorzeczne jest twierdzenie, jakoby niewierni byli dziś zgoła niezdolni do jakiejś władzy, godności, mocy czy władztwa, albowiem to buntownicze twierdzenie otwiera drogę [...] do zabójstw i rabunków, gdyż jeśli nie są panami tych rzeczy, to wolno będzie każdemu rabować lub nawet zawłaszczać je.
Wybierz fragment z tekstu Pawła Włodkowica, który mówi o powodach dla których uważa on najazdy Krzyżaków na Litwę za rzecz złą. Sparafrazuj cytaty i zapisz swoją odpowiedź poniżej.
'[...] nie jest dozwolone zmuszać niewiernych bronią albo uciskami do wiary chrześcijańskiej, ponieważ ten tryb jest krzywdą bliźniego, a nie należy czynić złych rzeczy, aby wynikały dobre.[...] w żaden sposób nie należy tolerować [...], że chrześcijanie gromadzą się [...] celem napadania niewiernych wskutek tego, że są niewiernymi, czy się mówi, że to w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej, gdyż pod pretekstem pobożności nie należy popełniać bezbożności [...]. Wszyscy bowiem dobrowolnie udzielający pomocy Krzyżakom w napadaniu na spokojnych niewiernych nie mogą być uniewinnieni od śmiertelnego grzechu [...]. Nie niesie bowiem pomocy ten, kto pomaga w grzeszeniu. [...] Natomiast wojna Hiszpanów przeciw Saracenom [tj. rekonkwista – P.W.] jest sprawiedliwa [...] dlatego, że [jest prowadzona] dla odzyskania ziem chrześcijańskich [...]. Bezbożne i niedorzeczne jest twierdzenie, jakoby niewierni byli dziś zgoła niezdolni do jakiejś władzy, godności, mocy czy władztwa, albowiem to buntownicze twierdzenie otwiera drogę [...] do zabójstw i rabunków, gdyż jeśli nie są panami tych rzeczy, to wolno będzie każdemu rabować lub nawet zawłaszczać je'.
Szlachta Wielkiego Księstwa, by korzystać z przywilejów określonych w unii horodelskiej, musiała
- mówić po polsku.
- być wyznania katolickiego i być przyjęta do herbów szlachty polskiej.
- mówić po polsku, niezależnie od wyznania.
Przeczytaj wyjątki Unii w Horodle z dokumentu króla Jagiełły i zaznacz w tekście te fragmenty, które mówią o dążeniu do ujednolicenia sytuacji elit w obu państwach. Zwróć uwagę na warunki, które umożliwiały szlachcie wielkiego księstwa skorzystanie z przywilejów zawartych w unii.
czerwony
[...] my, Władysław, z Bożej łaski król Polski [...] najwyższy książę litewski [...] i Aleksander, czyli Witold, wielki książę litewski [...] oznajmiamy brzmieniem niniejszego [...] ziemie [litewskie], które zawsze pełną władzą i wszelkim prawem dotąd posiadaliśmy i posiadamy od przodków naszych i z porządkiem urodzenia naszego, jako prawy pan [...] rzeczonemu Królestwu Polskiemu powtórnie znowu wcielamy, do wnętrzności kładziemy, przywłaszczamy, złączamy [...] i na wieki przywiązujemy. Stanowimy jednocześnie, aby takowe [ziemie] ze wszystkimi swoimi księstwami [...] ze wszystkim prawem na wieczne czasy nieodwołalnie i nierozerwalnie z Koroną Królestwa Polskiego były złączone. Wszystkie kościoły ziem królewskich [...] mocą niniejszego pisma zgodnie z obyczajem Królestwa Polskiego zachowamy we wszystkich ich wolnościach, przywilejach [...]. Panowie, szlachta i bojarowie ziem naszych litewskich mają na równi z panami i szlachtą Królestwa Polskiego używać i korzystać ze wszystkich udzielonych im przez nas nadań i przywilejów,o ile są katolikami i poddanymi Kościoła Rzymskiego oraz mają nadane klejnoty herbowe.Przyrzeczeni panowie i szlachta mają dzierżyć dobra swoje ojczyste jednakowym prawem, jak panowie Królestwa Polskiego swoje dzierżą [...].Z powyższych wolności, przywilejów i łask ci tylko z panów i szlachty ziem litewskich korzystać mają, którym są nadane herby i klejnoty szlachty Królestwa Polskiego i którzy są chrześcijańskiej wiary, podlegli Rzymskiemu Kościołowi, nie zaś schizmatycy lub inni niewierni.
Przeczytaj wyjątki Unii w Horodle z dokumentu króla Jagiełły i wybierz te fragmenty, które mówią o dążeniu do ujednolicenia sytuacji elit w obu państwach. Zwróć uwagę na warunki, które umożliwiały szlachcie wielkiego księstwa skorzystanie z przywilejów zawartych w unii. Zapisz swoją odpowiedź.
'[...] my, Władysław, z Bożej łaski król Polski [...] najwyższy książę litewski [...] i Aleksander, czyli Witold, wielki książę litewski [...] oznajmiamy brzmieniem niniejszego [...] ziemie [litewskie], które zawsze pełną władzą i wszelkim prawem dotąd posiadaliśmy i posiadamy od przodków naszych i z porządkiem urodzenia naszego, jako prawy pan [...] rzeczonemu Królestwu Polskiemu powtórnie znowu wcielamy, do wnętrzności kładziemy, przywłaszczamy, złączamy [...] i na wieki przywiązujemy. Stanowimy jednocześnie, aby takowe [ziemie] ze wszystkimi swoimi księstwami [...] ze wszystkim prawem na wieczne czasy nieodwołalnie i nierozerwalnie z Koroną Królestwa Polskiego były złączone. Wszystkie kościoły ziem królewskich [...] mocą niniejszego pisma zgodnie z obyczajem Królestwa Polskiego zachowamy we wszystkich ich wolnościach, przywilejach [...]. Panowie, szlachta i bojarowie ziem naszych litewskich mają na równi z panami i szlachtą Królestwa Polskiego używać i korzystać ze wszystkich udzielonych im przez nas nadań i przywilejów,o ile są katolikami i poddanymi Kościoła Rzymskiego oraz mają nadane klejnoty herbowe. Przyrzeczeni panowie i szlachta mają dzierżyć dobra swoje ojczyste jednakowym prawem, jak panowie Królestwa Polskiego swoje dzierżą [...]. Z powyższych wolności, przywilejów i łask ci tylko z panów i szlachty ziem litewskich korzystać mają, którym są nadane herby i klejnoty szlachty Królestwa Polskiego i którzy są chrześcijańskiej wiary, podlegli Rzymskiemu Kościołowi, nie zaś schizmatycy lub inni niewierni'.
Przyporządkuj wymienione wydarzenia do wojny, w czasie której do nich doszło.
II pokój toruński, utworzenie polskiej armii zaciężnej, zdobycie Malborka, powstanie na Żmudzi, bitwa pod Grunwaldem, I pokój toruński
| Wielka wojna z Krzyżakami | |
|---|---|
| Wojna trzynastoletnia z Krzyżakami |
Rozstrzygnij, które spośród zdań podanych w tabeli są fałszywe, a które prawdziwe.
| Zdanie | Prawda | Fałsz |
| W czasie bitwy pod Grunwaldem Krzyżacy walczyli przede wszystkim z oddziałami polskimi i litewskimi. | □ | □ |
| I pokój toruński przyniósł nabytki terytorialne zarówno Polsce, jak i Litwie. | □ | □ |
| Wojna trzynastoletnia rozpoczęła się od inkorporacji Prus do Korony na prośbę Związku Pruskiego. | □ | □ |
| W związku z postanowieniami II pokoju toruńskiego państwo krzyżackie podzielono na Prusy Królewskie i Prusy Książęce. | □ | □ |
Słownik
zakon rycerski, sprowadzony na Mazowsze przez Konrada Mazowieckiego w 1226 r., jego pełna nazwa brzmi: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie
(z łac. privilegium – prawo wyjątkowe) dokument o znaczeniu prawnym, na mocy którego nadawano specjalne uprawnienia grupie społecznej
związek kilku państw; unia personalna – związek kilku państw połączonych osobą tego samego władcy, ale z zachowaniem odrębności ustrojowych; unia realna – związek kilku państw polegający na ujednoliceniu wewnętrznym państw członkowskich
wódz, władca państwa u Litwinów, a w późniejszym czasie dziedziczny honorowy tytuł szlachecki w Wielkim Księstwie Litewskim
(ze starobułgarskiego boljarin) nazwa odnosząca się do szlachty zamieszkującej tereny wschodnie Europy
organizacja stanów pruskich założona w 1440 r., której celem była ochrona interesów; z czasem nabrała charakteru antykrzyżackiego, jej przedstawiciele zwrócili się w 1454 r. do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o inkorporację Prus do Polski