Skutki wojen o wybrzeże Bałtyku, ziemie ruskie, ukraińskie stepy i obronę chrześcijaństwa
Walka o dominację nad Morzem Bałtyckim. Inflanty w ogniu
Zygmunt August był niechętny wojnom i jak mógł, starał się ich unikać. Mówiono o nim, że był to wojenny pan, co wojen nie lubił
. Niemal dwie dekady minęły, odkąd oręż polski skrzyżował się z orężem wroga na polu bitwy. Sytuacja polityczna wymusiła jednak na ostatnim Jagiellonie podjęcie akcji zbrojnych. Król zdawał sobie sprawę, jak ważny dla umocnienia pozycji państwa polsko‑litewskiego jest Bałtyk i handel nad Dźwiną. Problem polegał na tym, że był to teren, o który upominało się wiele innych potęg regionu, z państwem moskiewskim na czele.
Ku wojnie nad Bałtykiem
Z końcem średniowiecza rozpoczął się wzrost ekonomicznego znaczenia regionu Mórz Bałtyckiego i Północnego. Wielkie rzeki uchodzące do tych akwenów umożliwiły transport znaczących ilości produktów rolniczych i leśnych oraz ich sprzedaż na rynki zachodnioeuropejskie. Rozwinęły się wielkie porty, takie jak Gdańsk, Elbląg, Królewiec, Ryga, Narwa, a na zachodzie regionu Szczecin, Stralsund, Lubeka, Hamburg.
Podstawowym problemem tych ziem były funkcjonujące tam, przestarzałe formy władzy, takie jak państwa zakonów rycerskich czy Hanza. W XVI w. doszło do szeregu konfrontacji ze sprawniejszymi, scentralizowanymi monarchiami „narodowymi” (Danią, Szwecją Polską, Rosją) i eliminacji tych średniowiecznych „reliktów”. Wywołało to jednak również konflikty między wspomnianymi monarchiami i swoistą rywalizację między nimi o kontrolę nad zyskami płynącymi z handlu nad Bałtykiem. Historycy nazwali te wojny walką o dominium Maris Baltici (panowanie nad Morzem Bałtyckim).
Spośród podanych portów nad Morzem Bałtyckim mapy pt. Główne trasy handlowe rejonu mórz Bałtyckiego i Północnego, zdominowane w średniowieczu przez Hanzę wymień:
2‑3 główne ośrodki handlowe nad Bałtykiem dla Królestwa Polskiego,
2 główne ośrodki handlowe nad Bałtykiem dla Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Początek walk w wojnach inflanckich
Jakie państwo mogło się czuć zagrożone w obliczu dążeń obu gałęzi zakonu do połączenia się?
Wyrazem kryzysu jednego ze średniowiecznych władztw, jakie rozwinęły się nad Bałtykiem, był upadek państwa Zakonu Krzyżackiego i przekształcenie go w państwo świeckie. Podobnie „przestarzałą” strukturę miało także państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Ziemie były tam podzielone na niemal autonomiczne dzielnice podlegające arcybiskupowi ryskiemu i biskupom, braciom zakonnym czy miastom. Utrudniało to budowę scentralizowanego, jednorodnego państwa, zdolnego oprzeć się inwazji sąsiadów. Szczególnie obawiano się Rosji dążącej do zdobycia bezpośredniego dostępu do morza.
Starcie
Zakon był za słaby aby się bronić, lokalne władze szukały pomocy za granicą, stąd do konfliktu włączyły się Szwecja i Dania. Rozpad państwa spowodował odwołanie Fürstenberga i powierzenie funkcji wielkiego mistrza propolsko nastawionemu Gotardowi Kettlerowi.
Ten w 1561 r. w Wilnie złożył Zygmuntowi Augustowi hołd lenny i poddał mu Inflanty. Na wzór Albrechta Hohenzollerna przeszedł on na luteranizm i zsekularyzował swoje państwo. Kurlandię i Semigalię zachował jako swoje dziedziczne księstwo, pozostające w zależności lennej od Korony Polskiej, zaś reszta Inflant została ustanowiona wspólną prowincją Polski i Litwy. Dopiero wówczas Zygmunt August włączył się do wojny. Wcześniej jedynie prowadząc sprytne działania dyplomatyczne, bez wojny, uzyskał prawo do Inflant, co pokazywało. że był bardzo wytrawnym dyplomatą.
Układ wileński doprowadził do wznowienia sporu z Wielkim Księstwem Moskiewskim oraz rozpętania zmagań o przejęcie panowania nad Bałtykiem, w których udział wzięły również Dania i Szwecja. Wojna litewsko‑moskiewska przekształciła się w większy konflikt, zwany I wojną północną.
W początkowym okresie Polska była sprzymierzona z Danią przeciwko Szwecji. Współpraca między sojusznikami nie układała się jednak dobrze, gdyż Fryderyk II Oldenburg tolerował żeglugę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego w okolicach Narwy (żeglugę narewską), której przeciwna była Polska i zwalczał kaprów Zygmunta Augusta, próbujących blokować żeglugę narewską. W 1568 r. po przejęciu tronu szwedzkiego przez żonatego z Katarzyną Jagiellonką Jana III Wazę nastąpiła zmiana sojuszy i Szwecja sprzymierzyła się z Polską.
Oceń praktykę odwoływania się króla polskiego do pomocy kaprów podczas konfliktu w Inflantach.
Zakończenie wojny
Długoletnie zmagania o panowanie nad Morzem Bałtyckim wyczerpały wszystkie strony konfliktu. W 1570 r. doszło do zaprzestania działań wojennych. Rzeczpospolita i Moskwa zawarły na trzy lata rozejm, natomiast Szwecja i Dania podpisały w Szczecinie układ pokojowy. Na ich mocy Inflanty zostały podzielone. Dania utrzymała wyspę Ozylię, Szwecja przejęła kontrolę nad Estonią wraz z Rewlem i wyspą Dago, w rękach Wielkiego Księstwa Moskiewskiego pozostała Narwa. Największa część Inflant, wraz z Rygą, przypadła Rzeczypospolitej, a Kurlandia i Semigalia pozostały lennem polskim do czasów rozbiorów. Mimo że formalnie wojna się zakończyła, to sama rywalizacja o dominium Maris Baltici miała jeszcze się ciągnąć długie lata. Pokój w Szczecinie nie rozwiązał problemu Infant. To był pokój między Danią a Szwecją, której niepodległość Dania ostatecznie uznała. W sprawie Inflant nie uznano trwałego podziału, przyjęto jedynie tymczasową zasadę uti possidetis, czyli czasowego zachowania zdobyczy, jednak bez międzynarodowego uznania.
Mapa interaktywna. Inflanty w II poł. XVI wieku
Rzeczpospolita Obojga Narodów. aństwo utworzone na mocy unii lubelskiej z 1569 r., w skład którego weszła Korona Królestwa Polskiego oraz Wielkie Księstwo Litewskie.
Inflanty (łac. Livonia) - nazwa krainy geograficznej znajdującej się między Dźwiną a Zatoką Ryską, pierwotnie zasiedlona przez plemiona bałtyckie i ugrofińskie, w XIII w. podbita przez niemiecki zakon kawalerów mieczowych. Inflanty w XVI w. stanowiły federację, na którą składały się posiadłości zakonu inflanckiego i biskupa ryskiego.
Inflanty we wspólnym władaniu Polski i Litwy. Część Inflant oddana królowi polskiemu, Zygmuntowi Augustowi pod osobistą zwierzchność na mocy układu wileńskiego z 1561 r. z wielkim mistrzem zakonu kawalerów mieczowy, Gothard Kettlerem; na sejmie w Grodnie w 1566 r. Inflanty zostały inkorporowane do Wielkiego Księstwa Litewskiego; w 1569 r. znalazły się w granicach Rzeczypospolitej i od tej pory stanowiły obok Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstw Litewskiego część składową Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Hołd krzyżaków gałęzi inflanckiej miał miejsce w Pozwolu 1557, obraz Maurycego Gottlieba.
Księstwo Kurlandii i Semigalii - lenno Korony Królestwa Polskiego powstałe w wyniku układu wileńskiego i sekularyzacji zakonu kawalerów mieczowych w 1561 r., w dziedzicznym władaniu rodu Kettlerów.
Ozylia(dziś Sarema) - wyspa na Morzu Bałtyckim, największa należąca do Estonii i czwarta co do wielkości na Bałtyku; w 1563 r. została opanowana przez wojska duńskie i znalazła się w posiadaniu Danii na mocy postanowień kongresu szczecińskiego z 1570 r.
Estonia. Część geograficzna Inflant; od XIII w. w posiadaniu niemieckiego zakonu kawalerów mieczowych, część północna została odkupiona od Danii w 1345 r. i od tej pory wchodziła w skład państwa zakonnego; na mocy pokoju szczecińskiego kończącego I wojnę północną z 1570 r. przeszła pod panowanie Szwecji.
Dago (dziś Hiuma) - wyspa na Morzu Bałtyckim, obecnie należąca do Estonii, w 1563 r. została opanowana przez Szwecję i weszła w skład jej posiadłości na mocy układu szczecińskiego z 1570 r.; od 1710 pod panowaniem Rosji.
Ćwiczenia 1
Przeanalizuj poniższe ilustracje przedstawiające XVI‑wieczne formacje wojskowe z różnych państw. Wybierz tę, która przedstawia wojsko polskie z czasów wojny o Inflanty.
Wyobraź sobie, że jesteś członkiem zespołu badawczego, który analizuje monetę. Poniższe określenia przeciągnij w odpowiednie miejsce.
Zapoznaj się z fragmentem opracowania historycznego i wykonaj polecenie.
Polityka JagiellonówZachodzi tu pytanie o motywy polityki polsko‑litewskiej, w jakim stopniu można je uważać za należycie uzasadnione polsko‑litewską racją stanu? […] Po pierwsze […] obawiano się zagrożenia Wielkiego Księstwa Litewskiego przez Moskwę od północy oraz nawiązania przez nią bezpośredniego kontaktu z zachodem przez Bałtyk, co przyczyniłoby się do podniesienia potencjału gospodarczego i wojennego tego państwa. Otóż zajęcie Inflant nie ułatwiało, lecz utrudniało obronę Litwy, wskutek wydłużenia granicy w kierunku północnym aż po Zatokę Fińską. […] [Chodziło] o izolowanie Moskwy od zachodu, by zapobiec wzrostowi jej potęgi. Zachodzi jednak pytanie, czy wiara w skuteczność tej policyjnej metody była uzasadniona? […] w momencie, gdy zaczynał się spór o Inflanty, już od kilku lat został nawiązany kontakt Moskwy z zachodem przez Morze Białe, odkąd pierwszy statek angielski zawitał do ujścia północnej Dźwiny. […] Opanowanie drogi dźwińskiej niewątpliwie przyniosłoby jakieś korzyści północno‑wschodniej połaci Wielkiego Księstwa Litewskiego, ziemi połockiej i witebskiej, skąd spławiano znaczne ilości produktów gospodarki leśnej oraz hodowlanej. Jednak to terytorium należało do najbardziej zacofanych pod względem gospodarczym, toteż troska o jego interesy nie usprawiedliwiałaby tak szeroko zakrojonej i ryzykownej akcji politycznej, a zwłaszcza prowadzenia uciążliwych wojen. Inflanty miały dobrze zorganizowaną gospodarkę i rozległe dobra państwowe należące do biskupów […] oraz do Zakonu Inflanckiego. W razie opanowania kraju i sekularyzacji, do której grunt w Inflantach był dobrze przygotowany dzięki postępom protestantyzmu, zwiększyłyby się znacznie dochody królewskie, a nie mniejsze korzyści odnieśliby magnaci, którym królewszczyzny oddano w dzierżawę.
Źródło: Henryk Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, s. 563.
Wybierz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
Autor uważa motywy polityki polsko-litewskiej […] za należycie uzasadnione polsko-litewską racją stanu. |
□ | □ |
| Przekonanie o tym, że dzięki opanowaniu Inflant przez Polskę i Litwę uniemożliwi się kontakty Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z zachodem, było nieuzasadnione. | □ | □ |
| Wojna o panowanie nad Inflantami prowadzona była głównie w interesie rozwoju gospodarki litewskiej. | □ | □ |
Słownik 1
(pol. władztwo Morza Bałtyckiego) wojny w okresie od 1558 do 1583 r. toczone między państwem polsko‑litewskim (później Rzeczpospolitą) a Szwecją, Danią i Wielkim Księstwem Moskiewskim o panowanie na morzu i ziemie zakonu inflanckiego
(łac. Livonia) obszar nad Dźwiną i Zatoką Ryską, zamieszkały pierwotnie przez plemiona bałtyckie (przodków obecnych Łotyszów) i ugrofińskie (przodków obecnych Estończyków), od XII w. pod panowaniem zakonu kawalerów mieczowych, od II poł. XVI w. teren rywalizacji między Rzecząpospolitą, Wielkim Księstwem Moskiewskim, Szwecją i Danią; dzisiejszy obszar Łotwy i Estonii
(łac. Fratres militiae Christi de Livonia, niem. Brüder der Ritterschaft Christi von Livland) niemiecki zakon rycerski w Inflantach, założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r. dla szerzenia religii chrześcijańskiej; w 1525 r. zakon ten został przemianowany na zakon inflancki i stanowił gałąź zakonu krzyżackiego
układ zawarty w Wilnie w 1561 r. między mistrzem krajowym inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego Gotthardem Kettlerem a królem Zygmuntem Augustem, na mocy którego Inflanty zostały włączone do państwa polsko‑litewskiego, a Kurlandia i Semigalia przeszły w zależność lenną