Ideały oświecenia stały się rzeczywistością. Podsumowanie

Coraz większy rozziew między kształtującym się światopoglądem racjonalistycznym a chrześcijaństwem doprowadził w XVIII w. do przewrotu umysłowego. Jednak z początku objął on jedynie elity społeczne, i to mimo znacznych postępów, jakie poczyniono już wówczas w dziedzinie oświaty.

Epoka świateł

Najważniejszą ideą propagowaną przez „filozofów” było przekonanie o możliwościach ludzkich zmysłów i rozumu jako narzędzi poznawczych, które pozwalają zebrać obserwacje o świecie i uporządkować je w formie ogólnych zasad. Konsekwencją tego było podawanie w wątpliwość prawd objawionych i dogmatów religijnych. Ludzie oświecenia sądzili, że do zbawienia można dążyć różnymi drogami i żadne wyznanie nie jest jedynym prawdziwym, sami zaś wyznawali deizm – pogląd negujący wszelkie objawienie i głoszący możliwość znalezienia racjonalnych przesłanek podstawowych zasad etycznych, które uważali za najważniejszy element religii. Wg deistów wytłumaczyć można tylko istnienie boga bezosobowego jako źródło praw rządzących światem, który jednak nie ingeruje w jego działanie. Z tego wynikała negacja zhierarchizowanego Kościoła katolickiego, a przede wszystkim duchownych jako pośredników między Bogiem a człowiekiem). Niektórzy filozofowie otwarcie przyznawali się do ateizmu, czyli niewiary w Boga, którą wcześniej surowo zwalczano i w krajach katolickich, i w protestanckich jako objaw demoralizacji, ściągający na całą społeczność gniew i kary boskie.

Angielscy prekursorzy oświecenia

Empiryzm

Za prekursora oświecenia uznano Isaaca Newtona, który jako pierwszy zademonstrował ogromne możliwości poznawcze metody empirycznej. Wzorując się na sformułowanych przezeń zasadach dynamiki, „filozofowie” zaczęli poszukiwać reguł rządzących historią i życiem społecznym. Jednak popularyzując dokonania uczonego, oczyścili je z treści religijnych, nie bacząc na to, że dla niego samego nie były one sprzeczne, lecz ściśle łączyły się z jego głęboką wiarą.

Drugim ojcem oświecenia obwołany został John Locke, z zawodu lekarz. Stworzył on tzw. empiryzm genetyczny, którego podstawą było przekonanie, że umysł dziecka jest jak niezapisana karta (łac. tabula rasa), a cała ludzka wiedza to efekt oddziaływania środowiska oraz samodzielnej refleksji. Ponieważ człowieka kształtują wychowanie i edukacja, Locke zalecał, by uczyć przede wszystkim rzeczy przydatnych w życiu, nie zaś wiedzy czysto książkowej, np. sieroty i dzieci z ubogich rodzin miały od czwartego roku życia zdobywać umiejętności rzemieślnicze, by mogły potem zapewnić środki utrzymania dla swych szkół i nawyknąć do pracowitości.

Teoria umowy społecznej

Po „chwalebnej rewolucji” z 1688 r. Locke mógł wrócić z Holandii, gdzie przebywał na emigracji politycznej. Pod wpływem tych wydarzeń powstał List o tolerancji oraz Dwa traktaty o rządzie, w których sformułował teorię umowy społecznej. Zgodnie z nią ludzie posiadają z natury i niezbywalnie prawo do życia, wolności i własności, którego tworząc państwo, wcale się nie wyrzekli. Zadaniem rządzących jest bowiem zapewnienie takich warunków, by każdy mógł z tych praw w pełni korzystać, jeśli zaś władza nie spełnia tego obowiązku, poddanym przysługuje prawo oporu. Koncepcja Locke’a, podobnie jak wiele innych w XVII i XVIII w., odwoływała się do pojęcia prawa naturalnego, jednak jego wnioski były krańcowo odmienne niż np. Thomasa Hobbesa. Ten ostatni w wydanym w 1651 r. dziele Lewiatan uznał ludzką naturę za skrajnie egoistyczną i dowodził, że z tego powodu konieczne jest, by poddani przelali swe prawa na suwerena, czyli władcę absolutnego. O ile więc do koncepcji Hobbesa będą się w XVIII w. odwoływać władcy i teoretycy absolutyzmu oświeconego, o tyle myśl Locke’a stanie się uzasadnieniem amerykańskiej wojny o niepodległość.

„Filozofowie” i encyklopedyści

Wolter

Spośród francuskich „filozofów” największą sławę i wpływy zdobył Wolter, niezwykle płodny pisarz i publicysta, w którego dorobku wyróżniają się powiastki filozoficzne (m.in. Kandyd, czyli optymizm) oraz ogromny zbiór listów.

Z pochodzenia mieszczanin, wychowanek kolegium jezuickiego, początkowo związał się z dworem Ludwika XV. Oskarżony o oszczercze publikacje skierowane przeciw królowi, został uwięziony w paryskiej Bastylii. Lata 1726–1729 spędził na wygnaniu w Anglii, co zaowocowało wydaniem Listów o Anglikach pisanych z Londynu, gdzie dał wyraz sympatii dla brytyjskich prekursorów oświecenia. W połowie stulecia pisarz musiał udać się na emigrację, najpierw na dwór pruski w Berlinie, a potem do własnego majątku w szwajcarskim Ferney, tuż przy granicy Francji, gdzie spędził resztę życia. W odróżnieniu od Locke’a Wolter uważał lud za pogrążony w ciemnocie i przez to niebezpieczny, a nadzieję na triumf rozumu w życiu społecznym pokładał w oświeconych monarchach, przede wszystkim w królu Prus Fryderyku II Wielkim i cesarzowej Rosji Katarzynie II. Jego deizm miał charakter agresywnie antykatolicki. Choć sam nienawidził Kościoła, był jednocześnie orędownikiem tolerancji religijnej i humanitaryzmu (głośny Traktat o tolerancji z 1763 r.). Jako badacz przeszłości (głównie XVII w.) negował ingerencję Opatrzności w dzieje, za sens historii uważał zaś walkę rozumu z przesądami.

Teoria trójpodziału władzy Monteskiusza

Poszukiwaniem praw rządzących dziejami zajmował się również Monteskiusz (Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu), z zawodu prawnik, z zamiłowania socjolog i historyk. W swoim głównym dziele O duchu praw , wydanym w 1748 r., ukazywał je jako wypadkową trzech czynników: cech moralnych narodów, panujących w ich krajach warunków naturalnych oraz form ustrojowych ich państw. Różne potrzeby w różnych klimatach tworzą różne sposoby życia, a różne sposoby życia tworzą różne rodzaje praw – pisał. Jak wielu ówczesnych Francuzów, Monteskiusz za wzorowy uważał ustrój Anglii. Zwalczał oparte na strachu ustroje despotyczne (w latach 20. XVIII w. opublikował popularne Listy perskie, będące zawoalowaną krytyką dworu francuskiego), dla zachowania wolności zalecał zaś trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, które powinny się wzajemnie kontrolować. Teoria Monteskiusza stała się podstawą większości współczesnych konstytucji, poczynając od amerykańskiej.

Jan Jakub Rousseau

Od połowy XVIII w. w opozycji do większości „filozofów” formułował swe poglądy uprzednio związany z encyklopedystami Jan Jakub Rousseau, który zdobył szerokie grono czytelników jako autor powieści Nowa Heloiza oraz Emil, czyli o wychowaniu.. Wzbudziły one wśród osiemnastowiecznych odbiorców mieszane uczucia – przez Woltera uznane zostały za „mieszaninę fanfaronady i wulgarności”, z kolei Kant czytał je z zachwytem, np. Emila. Dzieła Rousseau zapoczątkowały nurt sentymentalizmu w literaturze. Filozof głosił wyższość uczucia i wrodzonego zmysłu moralnego nad rozumem, z czego wynikało potępienie cywilizacji jako sztucznego tworu, który powoduje deformację szlachetnej natury człowieka.

Problemy te podejmował Rousseau również w traktatach politycznych: O początku i zasadach nierówności między ludźmi oraz Umowie społecznej, a także napisanych na zamówienie konfederatów barskich i opublikowanych dopiero pośmiertnie Uwagach nad rządem polskim. Polemizując z Hobbesem, twierdził, że stan szczęścia właściwy był ludom pierwotnym, które nie znały nierówności materialnych ani politycznych. Powstanie własności prywatnej i państwa doprowadziło do pogłębienia i utrwalenia niesprawiedliwości, ale – wbrew temu, co pisał autor Lewiatana – nie odebrało suwerenności ludowi, który ma naturalne prawo kontrolować rządzących, a nawet zmieniać ustrój. „Obywatel genewski”, jak podpisywał się Rousseau po udaniu się na emigrację do Szwajcarii, był krytyczny wobec skorumpowanego parlamentaryzmu angielskiego, opowiadał się zaś za demokracją bezpośrednią, realizowaną w drodze referendów. Za jedno z zadań państwa uważał ochronę słabszych przed nadmierną przewagą silniejszych, co wymaga – jego zdaniem – ingerencji w sferę własności prywatnej. Rousseau nie był jednak zwolennikiem całkowitego zniesienia własności, pragnął tylko zagwarantowania wszystkim członkom społeczeństwa prawa do nauki, pracy i opieki.

Ideały oświecenia w polityce

Ustrój Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej

Konstytucja Stanów Zjednoczonych weszła w życie 4 marca 1789 r., po tym, jak ratyfikowało ją 11 stanów (później, jako ostatnie, zrobiły to Karolina Północna oraz Rhode Island), i obowiązuje do dziś. Ustawa zasadnicza przekształciła konfederację państw (stanów) w federację. Kompetencje władz centralnych i stanowych co do zasady miały się uzupełniać i równoważyć, przy czym stany zachowały dużą samodzielność w zakresie wprowadzania praw na swoim terenie, sądownictwa i administracji. Miały (i mają) też własne skarby i policję. Organy centralne (federalne) decydują o polityce zagranicznej, wojnie i pokoju, wielkości armii oraz podatkach. Ustrój opiera się na monteskiuszowskim trójpodziale władz: legislatywa, egzekutywa i sądownictwo zostało powierzone niezależnym od siebie ciałom, kontrolującym się wzajemnie.

Ustrój Francji w okresie rewolucji

Do rewolucyjnych osiągnięć Francji należy zaliczyć opracowanie i uchwalenie Deklaracji praw człowieka i obywatela, która utorowała drogę do stworzenia społeczeństwa obywatelskiego, opartego na zasadach wolności i równości. Rewolucja zdemontowała stary, feudalny świat, gdzie o statusie i pełnionych funkcjach w społeczeństwie decydowało nade wszystko urodzenie. Obaliła absolutyzm, zniosła przywileje stanowe i wcieliła w życie monteskiuszowski trójpodział władzy. W jej wyniku nastąpiła demokratyzacja życia publicznego – suwerenem zostali obywatele, którzy otrzymali prawo do wyboru polityków mających ich reprezentować w Zgromadzeniu Narodowym. W zależności od predyspozycji i sytuacji życiowej każdy obywatel mógł też startować w wyborach do tego Zgromadzenia.

Rewolucja miała wpływ na kulturę polityczną – chociaż był to proces powolny, u schyłku XVIII w. świadomość polityczna obywateli co do ich praw i obowiązków zdecydowanie wzrosła. Dużą rolę odegrało tu zniesienie cenzury i rozwój wolnej prasy, na łamach której ścierały się różne poglądy polityczne. Spory wpływ na uświadamianie obywatelskie Francuzów miała również służba w rewolucyjnej armii, gdzie niezależnie od pochodzenia społecznego, można było zrobić karierę. Rewolucyjne idee szybko rozprzestrzeniły się poza Francję. Zachłyśnięci nimi europejscy działacze powoływali się na przykład francuski, stawiając go za wzór. W XIX w. sami Francuzi wyznaczyli sobie misję szerzenia ideałów wolności i równości oraz popierali demontaż absolutyzmu w całej Europie.

Slajd 1 z 5

R1bGVoDVKkTad

Ilustracja przedstawia dwie czarne tablice zapisane złotym tekstem w języku francuskim. Tekst podzielony jest na 17 części. Tablice umieszone są na prostokątnej bryle - postumencie. Od góry okala je gruby, złoty sznur laurowy. Nad górze postumentu umieszczona jest prostokątna tablica z napisami w języku francuski. Po bokach tablicy siedzą dwie postacie kobiece: anioł z rozpostartymi skrzydłami, trzymający w prawym ręku złotą pałkę oraz czarnowłosa kobieta z korona na głowie, ubrana w czerwoną suknię i niebieski płaszcz, która w rękach trzyma łańcuch. Na górze ilustracji trójkątny symbol z okiem w środku od którego rozchodzą się promienie.

Rz1vIQySaYu5s

Ilustracja przedstawia stronę tytułową starej książki. Napisy w języku francuskim. Tekst ręcznie napisany częściowo wyblakł.

R8O2cfDQKlM9u

Ilustracja przedstawia grupę kilkuset mężczyzn zgromadzonych w dużej sali. Część zebranych stoi na balkonach. Na pierwszym planie mężczyzna opierający się rękoma o duży, okrągły stół, przed którym stoi pusty tron. Po lewej stronie stoi dwóch mężczyzn z szpadami u boku. Jeden z nich opiera się przedramionami o stół, a drugi stoi przed stołem. Po prawej stronie mężczyzna siedzący na krześle z prawą ręką opartą o prostokątny mebel stojący przed nim.

R6p6Xerl75YVq

Ilustracja przedstawia stronę tytułową gazety z dnia 5 lipca 1790 r. Tekst napisany w języku francuskim.

RYgbeDkKCmEj4

Ilustracja przedstawia jedną stronę gazety z dnia 15 września 1791 roku, z tekstem w języku francuskim.

Ćwiczenia